Posługiwanie się sprzętem rehabilitacyjnym 322[15].Z1.02

Transkrypt

1

2 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Elżbieta Szymańska Posługiwanie się sprzętem rehabilitacyjnym 322[15].Z1.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

3 Recenzenci: mgr Ewa Pacholec mgr Iwona Niespodziewana Opracowanie redakcyjne: mgr Elżbieta Szymańska Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z1.02 Posługiwanie się sprzętem rehabilitacyjnym, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

4 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania Rodzaje sprzętu rehabilitacyjnego oraz sposoby zaopatrzenia w niego Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Stosowanie zaopatrzenia ortotycznego Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Zaopatrzenie protetyczne Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprzęt ułatwiający poruszanie się Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprzęt rehabilitacyjny do obsługi osobistej Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Sprawdzian osiągnięć Literatura 42 2

5 1. WPROWADZENIE Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu posługiwania się sprzętem rehabilitacyjnym, potrzebnej do zrozumienia kompleksowej rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia celów programu jednostki modułowej i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian postępów, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczanie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. 3

6 322.[15].Z1 Podstawy kompleksowej rehabilitacji 322[15]. Z1.01 Dobieranie zabiegów rehabilitacyjnych do możliwości i potrzeb pacjenta 322[15].Z1.02 Posługiwanie się sprzętem rehabilitacyjnym 322[15].Z1.03 Stosowanie zabiegów kinezyterapeutycznych i fizykoterapeutycznych 322[15].Z1.04 Usprawnianie pacjenta 322[15].Z1.05 Posługiwanie się językiem obcym zawodowym Schemat układu jednostek modułowych 4

7 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: rozpoznawać potrzeby i problemy osób niepełnosprawnych, korzystać z różnych źródeł informacji, użytkować komputer, stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej, wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji, korzystać z różnych metod pracy, współpracować w grupie. 5

8 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: ocenić stan przydatności sprzętu rehabilitacyjnego do stosowania w rehabilitacji, obsłużyć sprzęt rehabilitacyjny zgodnie z przeznaczeniem oraz zaleceniami producenta, zapoznać pacjenta z dokumentacją dotyczącą obsługi sprzętu rehabilitacyjnego oraz udzielić niezbędnych wyjaśnień, zastosować sprzęt rehabilitacyjny zgodnie ze zleceniem lekarskim, przewidzieć zagrożenia związane ze stosowaniem sprzętu rehabilitacyjnego, zadbać o bezpieczeństwo pacjenta w czasie posługiwania się sprzętem rehabilitacyjnym, wskazać źródła i procedurę przyznawania pacjentowi sprzętu rehabilitacyjnego, zapoznać pacjenta ze sposobem użytkowania sprzętu rehabilitacyjnego. 6

9 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Rodzaje sprzętu rehabilitacyjnego oraz sposoby zaopatrzenia w niego Materiał nauczania Leczenie usprawniające to całokształt postępowania w odniesieniu do osób chorych i niepełnosprawnych, które ma na celu przywrócenie im jak największej sprawności fizycznej i psychicznej, a tym samym zdolności do pracy oraz czynnego udziału w życiu społecznym. W leczeniu tym wykorzystywany jest sprzęt rehabilitacyjny czyli sprzęt niezbędny do prowadzenia zajęć rehabilitacyjnych mających za zadanie osiągnięcie przy aktywnym uczestnictwie osoby niepełnosprawnej możliwie najwyższego poziomu jej funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej. Jest to sprzęt służący do usprawniania zaburzonych funkcji organizmu lub wspomagający proces rehabilitacji. Pomoce techniczne to wyroby, których funkcja użytkowa wiąże się z działalnością rehabilitacyjną, służące osobie niepełnosprawnej do przywrócenia w maksymalnym stopniu zdolności samodzielnego życia i pracy. Pomoce techniczne stosowane w różnych fazach rehabilitacji można podzielić według ich przeznaczenia na: sprzęt rehabilitacji leczniczej, przyrządy i urządzenia do kinezyterapii i fizykoterapii, sprzęt ortopedyczny, np. protezy, ortozy, sprzęt lokomocyjny np. wózki, balkoniki, sprzęt rehabilitacji zawodowej np. maszyny tkackie dostosowane do niepełnosprawności warsztat tkacki, ramowy zawieszony na ścianie na wysokości barków pacjenta lub warsztat z wysokim ustawieniem mechanizmu nicielnic, umieszczonym na wysokim stole dla pacjenta ćwiczącego mięśnie barku, sprzęt rehabilitacyjny do obsługi osobistej np. uchwyty, poręcze, podnośniki. Podstawowymi metodami leczenia usprawniającego jest kinezyterapia i terapia zajęciowa, a pomocniczymi środkami jest fizykoterapia i zaopatrzenie ortopedyczne. Kinezyterapia jest podstawą rehabilitacji medycznej i obejmuje całość zagadnień związanych z wykorzystaniem ruchu jako środka leczniczego. Jest tą fazą leczenia usprawniającego, która przez przywrócenie choremu sprawności fizycznej daje podstawy do dalszej rehabilitacji, tj. do rehabilitacji zawodowej i społecznej Sprzęt używany w kinezyterapii to wszelkiego rodzaju przyrządy i urządzenia dostarczające lub pomagające wytwarzać bodźce fizykalne, kinetyczne i mechaniczne, służące do rehabilitacji ruchowej. Często stosowanym urządzeniem w Polsce jest UGUL Uniwersalne Gimnastyczne Urządzenie Lecznicze (Uniwersalny Gabinet Usprawniania Leczniczego). Wykorzystuje się go we wszystkich schorzeniach narządu ruchu, gdy zachodzi potrzeba zwiększenia zakresu ruchomości stawów, siły mięśniowej oraz zapobiegania deformacjom, a także do utrzymania zakresu ruchu na istniejącym poziomie, np. przy dystrofiach mięśniowych. Umożliwia wykonanie ćwiczeń samowspomaganych, czynnych z odciążeniem, w odciążeniu z oporem, ćwiczeń wolnych i czynnych z oporem z zastosowaniem systemu bloczkowo-ciężarkowego. Zestaw ten pozwala ćwiczyć poszczególne części ciała. Rehabilitant przez odpowiednią zmianę punktów zaczepienia na tym aparacie może wpłynąć na zmianę kierunków działania i natężenia siły. Ściany boczne i sufitowa, wykonane z grubego drutu o,,oczkach 10 x 10 cm, pozwalają na nieograniczoną możliwość mocowania systemu linek, zawieszek 7

10 i bloczków oraz urządzeń do wykonania różnego rodzaju ćwiczeń kinezyterapeutycznych. Wyposażenie zasadnicze UGUL: kabina do ćwiczeń i zawieszeń z przywiązką z kraty, stół rehabilitacyjny o zmiennej wysokości, akcesoria i osprzęt, tj. linki, podwieszki, pasy wyciągowe i stabilizacyjne, obciążniki oraz podgłówki służące do podwieszeń, stabilizacji, wyciągów i precyzyjnego dawkowania obciążenia, kolumna do ćwiczeń oporowych z ławeczką. Wyposażenie dodatkowe UGUL: fotel do ćwiczeń oporowych kończyn dolnych i górnych, urządzenie do trakcji kręgosłupa w odcinku lędźwiowym oraz szyjnym, urządzenie do ćwiczeń kończyn górnych i pasa barkowego, urządzenie do ćwiczeń kończyn dolnych i obręczy biodrowej, stół rehabilitacyjny o zmiennym kształcie. Do sprzętu rehabilitacyjnego wykorzystywanego przez rehabilitantów w kinezyterapii zaliczamy także: stoły rehabilitacyjne, tablice do ćwiczeń manualnych, materace, maty, drabinki, ławki, piłki, piłki lekarskie, laski gimnastyczne itp. Do rozwoju siły, wytrzymałości i ogólnej wydolności pacjentów służy również coraz więcej nowoczesnych przyrządów i urządzeń treningowych np.: urządzenia popularnie zwane atlasami, ergometry rowerowe, steppery, trenażery, itp. Zlecenie na zabiegi rehabilitacyjne wypisuje lekarz (na recepcie lub formularzu szpitalnym). Zawiera ono: imię i nazwisko, datę urodzenia, adres pacjenta, oddział NFZ, datę wystawienia, diagnozę i schorzenia towarzyszące, zalecaną terapię, podpis lekarza z pieczątką. Rodzaj ćwiczeń określa lekarz rehabilitacji medycznej lub mgr rehabilitacji. Rehabilitant bez skierowania nie powinien wykonywać zabiegów rehabilitacyjnych. Dobór rodzaju sprzętu, jakim będzie posługiwał się rehabilitant, zależy szczególnie od zlecenia lekarskiego czyli aktualnych wskazań i przeciwwskazań do ćwiczeń, rodzaju schorzenia pacjenta, stanu funkcjonalnego i wydolności pacjenta, wieku, wyposażenia placówki w sprzęt i umiejętności jego obsługi. W Polsce jest wiele firm produkujących sprzęt rehabilitacyjny, który jest eksponowany (wraz z krótkim opisem) w katalogach danych firm. Powinien być on używany zgodnie z jego przeznaczeniem. Każda osoba posługująca się sprzętem powinna zapoznać się, przed jego użyciem, z instrukcją obsługi, w której znajduje się między innymi sposób użytkowania, zasady bezpieczeństwa i konserwacji. W leczeniu i usprawnianiu osób z dysfunkcją narządu ruchu ważną, a zarazem pomocniczą rolę odgrywają przedmioty ortopedyczne (zaopatrzenie ortopedyczne). Zaliczamy do nich: protezy, czyli sztuczne kończyny zastępujące funkcję kończyn dolnych lub górnych w przypadku ich całkowitego braku, np. proteza kosmetyczna przedramienia, ortozy, czyli przedmioty dopasowane do powierzchni kończyn oraz tułowia wspomagające lub zastępujące ich funkcje statyczne i ruchowe oraz zabezpieczające przed powstaniem zniekształceń np. łuski na stopę i goleń, sprzęt pomocniczy, czyli przedmioty ortopedyczne służące zwiększeniu samodzielności osób niepełnosprawnych oraz ułatwiające poruszanie się tym osobom np. kule, balkoniki. Spełniają one następujące funkcje: zwiększają pole podparcia masy ciała, korygują zniekształcenia, poprawiają stabilizację kończyn dolnych lub tułowia, wspomagają upośledzone funkcje ruchowe kończyn górnych, zastępują funkcję kończyn po ich częściowej lub całkowitej amputacji. Nazewnictwo odnoszące się do zaopatrzenia protetycznego i ortotycznego nie jest jednolite zarówno w różnych regionach Polski, jak i za granicą. Od 1989 roku obowiązują normy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej, przyjęte także przez Polskę, lecz nie używa się ich powszechnie Ten sam przedmiot jest różnie nazywany np. określenie ortoza w polskiej tradycji częściej spotyka się jako orteza. 8

11 Każdy sprzęt rehabilitacyjny powinien być wykorzystywany zgodnie z jego przeznaczeniem oraz zaleceniami producenta, które są zawarte w karcie obsługi. Rehabilitant, terapeuta zajęciowy powinien zapoznać pacjenta ze sposobem użytkowania sprzętu i wynikających zagrożeń oraz udzielić wszelkich wyjaśnień. Na rynku polskim i zagranicznym jest wiele firm produkujących sprzęt rehabilitacyjny. Swoje wyroby, wraz z opisem funkcjonowania, prezentują w katalogach. Lekarz, fizjoterapeuta, technik ortopedyczny, terapeuta zajęciowy powinien doradzić pacjentowi w doborze sprzętu rehabilitacyjnego. Jego wybór szczególnie zależy od potrzeb pacjenta, jego niepełnosprawności, a nie tylko kosztu danego sprzętu. Powinien być on używany zgodnie z jego przeznaczeniem. Każda osoba posługująca się sprzętem powinna zapoznać się, przed jego użyciem, z instrukcją obsługi, w której znajduje się między innymi sposób użytkowania, zasady bezpieczeństwa i konserwacji. Sprzęt rehabilitacyjny można wypożyczyć (np. balkonik, wózek) lub kupić. Każdej osobie niepełnosprawnej ubezpieczonej w Narodowym Funduszu Zdrowia (NFZ) przysługuje bezpłatne lub z dopłatą zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, ortopedyczny oraz środki pomocnicze. Zasady zaopatrywania w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn r. (Dz. U. Nr 276, poz i 2739). Zawiera ono szczegółowy wykaz refundowanych przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych, wysokość udziału własnego świadczeniobiorcy, kryteriów ich przyznawania oraz okresów ich użytkowania. Ustala także wzór zlecenia na wyżej wymienione przedmioty i środki. Zlecenie wypisuje lekarz podstawowej opieki zdrowotnej lub lekarz specjalista, np. ortopeda, chirurg, reumatolog, neurolog, lekarz rehabilitacji medycznej. Należy potwierdzić go do realizacji w oddziale Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ). Realizacja zlecenia odbywa się w Punkcie Zaopatrzenia Ortopedycznego lub w Zakładach Ortopedycznych, które mają podpisaną umowę z NFZ w ramach refundacji. W przypadku braku możliwości wpłacenia własnego udziału przy zakupie sprzętu rehabilitacyjnego, ortopedycznego, pomocniczego świadczeniobiorca ma prawo ubiegać się o dofinansowanie zaopatrzenia ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Może otrzymać dofinansowanie w wysokości: 100% zapłaconej kwoty udziału własnego (jeśli cena nie przekroczyła wyznaczonego przez NFZ limitu na dany przedmiot ortopedyczny lub środek pomocniczy), 150% kwoty limitu jaki został wyznaczony przez NFZ na dany przedmiot ortopedyczny/środek pomocniczy (jeśli cena zakupu przekroczyła limit ustalony przez NFZ). Osoba zainteresowana otrzymaniem dofinansowania powinna złożyć odpowiednie dokumenty do Centrum Pomocy Rodzinie (powiatowego, miejskiego), właściwego dla jej zamieszkania: ksero zlecenia (wniosku) wydanego przez lekarza i potwierdzonego przez NFZ, fakturę pro forma na sprzęt ortopedyczny, pomocniczy (faktura pro forma stanowi wycenę i musi zawierać informację o wysokości udziału własnego oraz wartości refundacji NFZ), oświadczenie o miesięcznych dochodach osoby niepełnosprawnej lub jego opiekuna w przeliczeniu na jednego członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, ksero orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, wypełniony wniosek o przyznanie dofinansowania (zawierający m.in. dane osobowe, NIP, PESEL, numer i serię dowodu osobistego, numer konta). Dofinansowanie nie przysługuje, jeżeli średni, przeciętny miesięczny dochód przypadający na jedną osobę, obliczany za rok podatkowy poprzedzający rok, w którym składany jest wniosek przekracza: 9

12 50% przeciętnego wynagrodzenia na jedną osobę pozostającą we wspólnym gospodarstwie domowym, 65% przeciętnego wynagrodzenia w przypadku osób samotnych. Wysokość dofinansowania sprzętu rehabilitacyjnego wynosi do 60% kosztów tego sprzętu, nie więcej niż jednak do wysokości pięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. W przypadku dofinansowania zakupu przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych dopuszcza się możliwość zwrotu kosztów już poniesionych w wyniku zakupu tego sprzętu. Przy przyznaniu dofinansowania na sprzęt rehabilitacyjny zawierana jest umowa z wnioskodawcą, określająca m.in. kwotę dofinansowania i jej przeznaczenie. Dofinansowaniem może być objęty wyłącznie zakup tego sprzętu rehabilitacyjnego, który został dokonany po zawarciu tej umowy. Osoba ubiegająca się o przyznanie dofinansowania do sprzętu rehabilitacyjnego, ortopedycznego, środków pomocniczych szczegółowe informacje może otrzymać w Centrum Pomocy Rodzinie Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co rozumiesz pod pojęciem sprzętu do kinezyterapii? 2. Jakie ćwiczenia mogą być realizowane w Uniwersalnym Gimnastycznym Urządzeniu Leczniczym? 3. Jakie znasz rodzaje zaopatrzenia ortopedycznego? 4. Jakie znasz funkcje przedmiotów ortopedycznych? 5. Jaki dokument określa zasady zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Korzystając z Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia roku określ: jaki lekarz może wypisać wniosek na wózek dziecku z mózgowym porażeniem dziecięcym, w jakiej wysokości NFZ może dofinansować wózek dziecięcy, gdy limit kwoty refundowanej wynosi 1500 złotych, a cena przewyższa go. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z treścią Rozporządzenia Ministra Zdrowia z roku, 2) określić jaki lekarz może wypisać wniosek na wózek dziecku z mózgowym porażeniem dziecięcym, 3) obliczyć w jakiej wysokości NFZ może dofinansować dany wózek, 4) zapisać wnioski, 5) przedstawić wnioski na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia r., kartka papieru, flamastry, długopis, brystol, kalkulator. 10

13 Ćwiczenie 2 Zaplanuj ćwiczenia ogólnousprawniające z wykorzystaniem piłek, lasek gimnastycznych dla 5 osobowej grupy podopiecznych w Warsztatach Terapii Zajęciowej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić możliwości i ograniczenia fizyczne podopiecznych, 2) określić techniki ćwiczeń ogólnousprawniających, 3) zaplanować kolejne czynności, 4) zaplanować rodzaj sprzętu i sposób zaopatrzenia w niego, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie. Wyposażenie stanowiska pracy: piłki, laski gimnastyczne, kartki papieru, długopis, odtwarzacz CD, płyty CD z muzyką Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować sprzęt do kinezyterapii? 2) scharakteryzować ćwiczenia jakie mogą być wykonane w UGLU-u? 3) określić funkcje przedmiotów ortopedycznych? 4) określić rodzaje zaopatrzenia ortopedycznego? 5) określić zasady zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny? 11

14 4.2. Stosowanie zaopatrzenia ortotycznego Materiał nauczania Wraz z rozwojem cywilizacji i techniki zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych. Problem wspomagania upośledzonych lub porażonych funkcji kończyn towarzyszy człowiekowi od początków jego istnienia. Rozwój nauk medycznych, techniki stwarza coraz większe możliwości konstrukcyjne oraz szerszy zakres wspomagania narządów ludzkich. Zazwyczaj uzupełniają one podstawowe leczenie bezoperacyjne lub operacyjne. Ortozy to różnorodne konstrukcje techniczne dobrane do rodzaju dysfunkcji i indywidualnie dopasowane do pacjenta, stosowane w celu stabilizacji, korekcji ustawienia lub odciążenia elementów narządu ruchu. Materiałami wykorzystywanymi do ich produkcji jest: skóra, stal, aluminium, żywica epoksydowa, guma, a obecnie coraz częściej tworzywa termoplastyczne i chemoutwardzalne oraz materiały oparte na włóknach węglowych. Każda ortoza powinna być tak zaprojektowana, aby łatwo można zmieniać jej elementy, np. buty w celu naprawy i konserwacji. Różnorodność nazw handlowych i modyfikacji oraz jakość i przydatność lecznicza stosowanych obecnie ortoz jest duża, a ich wybór w dużej mierze zależy od jej funkcji i potrzeb chorego. Użytkowane są okresowo, przez kilka tygodni lub miesięcy, ale także długotrwale, przez wiele lat. A. Ortozy tułowia. Wykorzystuje się je w profilaktyce, wadach wrodzonych oraz dysfunkcjach będących następstwem schorzeń i urazów. Kołnierze stosuje się w celu odciążenia i stabilizacji odcinka szyjnego kręgosłupa. Kołnierze miękkie (typu Schanza) i półsztywne działają wyłącznie na odcinek szyjny kręgosłupa, w sposób niepełny. Kołnierz stabilizujący Campa podpiera brodę, okolice potylicy i opiera się na tułowiu. Nie pozwala na zginanie, prostowanie czy ruchy rotacyjne szyi. Są kołnierze (np. Philadelphia), które swoim zasięgiem obejmują także górny odcinek kręgosłupa piersiowego. Zestaw gorsetów i ortoz stosowanych w odcinku piersiowo-krzyżowym kręgosłupa jest bardzo zróżnicowany. Ich konstrukcja zależy głównie od poziomu połączeń międzykręgowych, na które ma działać. W konstrukcji gorsetów używanych do stabilizacji odcinka piersiowo-lędźwiowego (poniżej Th6) wykorzystuje się zasadę oparcia z jednej strony o miednicę, a z drugiej o mostek. Po przeciwnej stronie, na wysokości zmian chorobowych, stosuje się dodatkowy punkt podparcia ortozy. W razie konieczności ujęcia gorsetem wyższych odcinków kręgosłupa piersiowego gorset musi ujmować również odcinek szyjny i mieć podparcie w okolicy żuchwo-potylicznej. Najbardziej znane konstrukcje ortotyczne stosowane w tym odcinku kręgosłupa to gorset Jewetta, prostotrzymacz Hohmana lub Taylora (w korygowaniu okrągłych pleców, wad postawy, po urazach kręgosłupa, w osteoporozie) oraz różnego typu sznurówki półgorsetowe. Sznurówki stosuje się przy spowodowanych różnymi przyczynami bólach dolnego odcinka kręgosłupa w przypadkach zmian zwyrodnieniowych w stawach, zesztywniającym zapaleniu kręgosłupa, osteoporozie, po urazach i zabiegach w okresie rekonwalescencji, itp. W razie konieczności zaopatrzenia górnej części kręgosłupa piersiowego do opisanych ortoz stosowane są dodatkowe podparcia pod żuchwę i potylicę. Do stabilizacji dolnych segmentów lędźwiowych i połączenia lędźwiowo-krzyżowego wystarczają półsztywne pasy ortopedyczne. Pasy i peloty korekcyjne są stosowane również w okolicy obręczy kończyn górnych do leczenia wad postawy o typie odstających łopatek. Oddzielne zagadnienie stanowi leczenie ortozowe skolioz. Stosowane gorsety dzieli się na korekcyjne, mające na celu zmniejszenie kąta skrzywienia kręgosłupa, oraz stabilizujące, zakładane najczęściej w celu utrzymania dotychczasowych wyników leczenia, zazwyczaj leczenia operacyjnego. 12

15 Najczęściej stosowane są gorsety Boston i Cheneau w leczeniu skolioz odcinka lędźwiowego i niskiego piersiowego (poniżej Th6 Th8) oraz gorset Milwaukee w skoliozach dochodzących do połączenia piersiowo-szyjnego. a b Rys. 1. Ortozy tułowia: a gorset typu Boston [13, s. 97]; b ortoza typu Taylora [14, s. 102] Sposób użycia gorsetu: Codzienne noszenie: 23 godz., 1 godz. na pielęgnację ciała i fizjoterapię. Możliwe jest codzienne branie prysznica lub kąpanie się. Nie używać emulsji do ciała, ponieważ wskutek pocenia powstaje niebezpieczeństwo obtarć. Zaczerwienione miejsca przypudrować lub natrzeć spirytusem. Otarć i odciśnięć można uniknąć przez noszenie pod gorsetem bawełnianego podkoszulka bez szwów (bawełna wchłania pot, a brak szwów pozwala uniknąć otarć i odcisków. Pielęgnacja gorsetu: 1 x dziennie umyć i wysuszyć. B. Ortozy kończyn górnych są przeznaczone do leczenia w obrębie palców, ręki i co najwyżej przedramienia. Wynika to z różnorodnych celów, jakie mają być osiągane za pomocą ortoz ręki: element wczesnego usprawniania po urazach, zabiegach operacyjnych (m.in. napraw i rekonstrukcji ścięgien) oraz w schorzeniach reumatoidalnych. Oddzielną grupę wskazań do stosowania aparatów stanowią problemy dotyczące ręki porażennej, pourazowej bądź wrodzonej. W razie konieczności zaopatrzenia barku najszerzej stosowane są aparaty odwodzące kończynę górną. Wskazaniami do ich stosowania są najczęściej złamania okolicy bliższego końca kości ramiennej oraz wiotkie i spastyczne porażenia obręczy barkowej, okołoporodowe lub pourazowe. Szyna odwodząca jest wskazana zwłaszcza u osób starszych, u których szczególnie łatwo dochodzi do zamrożenia ruchów barku. W celu stabilizacji łokcia stosowane są aparaty na przedramię i rękę z przegubem lub bez przegubu. Mogą one mieć postać tutoru, nie obejmującego ręki. Wskazaniami do zastosowania ortoz na staw łokciowy są najczęściej zmiany zapalne o charakterze swoistym, jak gruźlica, nieswoistym, jak ropne zapalenie łokcia lub sąsiednich kości, oraz rzadziej choroby reumatoidalne. W odniesieniu do ręki szczególnie dużo uwagi w zaopatrzeniu ortopedycznym poświęca się aparatom stabilizującym i wspomagającym czynności kciuka, wskaziciela i palca środkowego. W zaburzeniach czynności ręki spowodowanych niedowładami i porażeniami mają one za zadanie korygować osłabioną zdolność 13

16 wykonywania ruchów lub zapobiegać powstawaniu i utrwalaniu przykurczów palców i nadgarstka. Na palce pojedyncze lub na dwa, trzy, a nawet cztery (od II do IV palca), zwłaszcza po urazach i zabiegach operacyjnych, stosowane są aparaty redresujące przykurcze zgięciowe i wyprostne palców. Najbardziej znane to aparat Stacka i Capenera. W leczeniu schorzeń, urazów i niedowładów na poziomie nadgarstka stosowane są ortozy ujmujące rękę i przedramię, np. według Bunnela, Oppenheimera czy Swansona. a b Rys. 2. Ortozy kończyn górnych: a ortoza typu Capenera [13,s. 68]; b ortoza stabilizująca staw barkowy w odwiedzeniu [14, s. 72] C. Aparaty i ortozy stosowane w obrębie kończyn dolnych Zaopatrzenie ortotyczne kończyny dolnej ma na celu głównie umożliwienie stania i chodzenia lub też poprawienie mechanizmu chodu. Aparaty muszą uwzględniać ciężar ciała przez nie przenoszony oraz dynamiczny charakter sił występujących w obrębie stawów kończyn dolnych. Zaopatrzenie bierne kończyn dolnych Pod względem funkcjonalnym, dzielimy na: ortozy stabilizujące, odciążające, korekcyjne, profilaktyczne, czynne (funkcjonalne). Ortozy stabilizujące stosuje się w celu prawidłowego ustawienia kończyny oraz stabilnego podparcia masy ciała w przypadku jej porażenia lub niestabilności stawowych. Zasadniczym ich zadaniem jest poprawa efektywności wykonywania ruchów użytkowych upośledzonej kończyny przez zablokowanie ruchów nieefektywnych, ochrona przed przeciążeniem siłowym lub nadmiernym zakresem ruchu w stawach. Stosuje się je do stabilizacji kończyny po urazach stawów, aparatu więzadłowego, z towarzyszącymi wysiękami i krwawieniami oraz po zabiegach operacyjnych. W leczeniu stóp końsko-szpotawych, płasko-koślawych, koślawych, końskich, u chorych z niedowładami spastycznymi i wiotkimi stosuje się wykonane na miarę buty ortopedyczne. Przy zwichnięciu stawu skokowo-piętowego, złamaniach kości śródstopia, a także przy często występujących zespołach bólowych stopy na tle zwyrodnieniowym stosuje się obuwie modularne oraz stabilizatory stawu skokowo-piętowego. Ortozy stabilizujące staw skokowy i kolanowy wykonywane są jako aparaty szynowo-opaskowe i stanowią zaopatrzenie w porażeniach wiotkich kończyn dolnych. Częściej jednak stosuje się ortozy łuskowe z materiałów termoplastycznych. W tych przypadkach stosuje się też aparaty ćwiczebne typu KAFO, które mają najczęściej pojedynczą szynę przebiegająca z tyłu kończyny z opaskami do mocowania. Dzięki zastosowaniu elementów regulacyjnych możliwe jest szybkie i dokładne dopasowanie aparatu do długości i kształtu kończyny. 14

17 Parapodia są to aparaty ortotyczne służące do stabilizacji kończyn dolnych oraz dolnych części tułowia, umożliwiające lokomocję na ograniczonej przestrzeni. Stanowią je proste konstrukcje metalowe lub tworzywowo-metalowe zamocowane na szerokiej podstawie podparcia i zaopatrzone w blokowane przeguby stawu kolanowego i biodrowego. Zapewniają one pacjentowi lokomocje wymuszoną ruchami skrętnymi ciała, które przenoszone są na podstawę. Oryginalnym i funkcjonalnym rozwiązaniem konstrukcyjnym w tym zakresie jest parapodium opracowane na Politechnice Warszawskiej przez A. Olędzkiego. Są one jedynym zaopatrzeniem umożliwiającym lokomocję czynną pacjentom z uszkodzeniem rdzenia kręgowego w górnym odcinku piersiowym. Ortozy korekcyjne (redresyjne) mają na celu redresję przykurczów stawów i korekcję osi kończyny lub kręgosłupa. Zbudowane są z elementów statycznych (rozpórki, zawiasy, itp.) i z dynamicznych (sprężyny, paski gumowe, stalowe taśmy itp.). Ich zadaniem jest oddziaływanie na struktury mięśniowo-stawowe w celu zmniejszenia lub całkowitej eliminacji wrodzonych lub nabytych deformacji kończyn dolnych. Są one również stosowane w celu poprawy ustawienia elementów kostnych w zniekształceniach statycznych, np. w statycznym płaskostopiu lub trwałych zniekształceniach innego pochodzenia. Ortozy profilaktyczne są stosowane w celu zapewnienia odpowiedniego ustawienia części kończyn w stanach pooperacyjnych lub patologicznych. Przykładem jest obuwie profilaktyczne. Stosuje się je przy niedużej statycznej niewydolności stopy lub narażenia stopy zdrowej na długotrwałe przeciążenie w celu zapobiegania powstawaniu deformacji. Ortozy odciążające są stosowane wyłącznie w razie konieczności zmniejszenia lub likwidacji obciążenia niewydolnych struktur podpórczych, jak również zmniejszenia nacisków wywieranych na te struktury przez masę ciała (np. odciążenie stawu kolanowego i skokowego w zapaleniach stawów oraz w przypadku zmian pourazowych). Zastosowanie podparcia podrzepkowego i strzemienia pod butem lub odpowiednio wkomponowanie ortozy do buta w przypadku złamań kości goleni umożliwia wczesny trening lokomocyjny. Ortozy odciążające regulują nacisk na elementy stawu biodrowego, np. w chorobie Perthesa. Działają najczęściej na zasadzie szyny Thomasa. Głównym celem stosowania szyn biodrowych jest stabilizacja stawów biodrowych w płaszczyźnie czołowej oraz kontrola rotacji kończyny w stawie biodrowym. Ortozy czynne (funkcjonalne). Głównym ich celem jest wywołanie lub wspomaganie odpowiedniej funkcji kompensacyjnej kończyny w konkretnej fazie ruchu za pomocą sztucznego efektora. Efektorem tym może być napęd elektromechaniczny, hydrauliczny, pneumatyczny lub mechaniczny. Jednak w praktyce najczęściej wykorzystuje się prosty element pozwalający na zakumulowanie energii i wyzwolenie w odpowiedniej fazie chodu, np.: sprężyna stalowa, taśma gumowa, wkładka sprężysta. W zniekształceniach koślawo- -szpotawych kolana stosuje się ortozę Dewara, której działanie korekcyjne pojawia się dopiero po wyprostowaniu kończyny w stawie kolanowym, tzn. w fazie przeniesienia kończyny w czasie chłodu. 15

18 a b Rys. 3. Ortozy kończyn dolnych: a aparat odciążający kończynę dolną typu Thomasa [13, s. 79], b szyna nocna korygująca koślawość [14, s. 87] Zaopatrzenie aktywne kończyn dolnych to maszyny kroczące najczęściej z silnikami elektrycznymi, które powodują ruch w stawach, zginanie kończyny i kroczenie pacjenta. Przykładem jest aparat do chodu naprzemiennego RGO poprawiający możliwości lokomocyjne w rozległych dysfunkcjach kończyn dolnych. System ten stosuje się u chorych z paraplegią po urazie rdzenia kręgowego na wysokości na wysokości kręgów Th5 L2, z przepukliną oponowo-rdzeniową, w przypadkach dystrofii mięśniowych, stwardnienia rozsianego i innych schorzeń. Szczególnie pozytywne efekty przynosi u dzieci, z wyjątkiem dzieci z porażeniem mózgowym oraz z zaburzeniami percepcji motorycznej, które się do tego nie kwalifikują. W ostatnich latach dzięki metodzie FES uzyskano możliwość czynnej pionizacji paraplegików bez użycia jakichkolwiek aparatów ortotycznych. Zastosowano wielokanałowe stymulatory ze sterowaniem mikroprocesorowym, które polepszają możliwość kontrolowania ruchów poszczególnych segmentów kończyn i ułatwiają koordynację w czasie chodu paraplegika. Ortozy do leczenia dysplazji stawów biodrowych W piśmiennictwie europejskim opisano wiele typów ortoz przeznaczonych do leczenia dysplazji stawu biodrowego. Ich nazwy łączą się zwykle z miejscowościami lub nazwiskami badaczy, którzy je opracowali. Wszyscy oni musieli rozwiązać m.in. problem szybkiego rozwoju i wzrostu dzieci, co sprawia, że w krótkim czasie ortoza jest nieefektywna i trzeba ją wymienić. Ortozy te muszą więc być produkowane w gotowej formie, aby wymiana była natychmiastowa, ponieważ każda zwłoka zakłóca proces leczenia. Rozmiar ortozy musi być ściśle dopasowany, gdyż nadmierne zgięcie i odwiedzenie może doprowadzić do martwicy jałowej głowy kości udowej, jako następstwa zamknięcia światła jednego z ramion tętnicy przyśrodkowej okalającej udo, w wyniku przyparcia szyjki kości udowej do panewki stawu biodrowego. Typy konstrukcji ortoz służących leczeniu dysplazji stawów biodrowych: szelki miękkie ortozy wykonane z taśmy, stabilizowane na tułowiu i utrzymujące kończyny dolne w pozycji korekcyjnej; rozwórki półsztywne lub sztywne ortozy składające się z elementów szynowych oraz poduszek lub majteczek podtrzymujących kończyny; 16

19 ortozy odwodzące sztywne wykonane z laminatu lub elementów szynowych z opaskami (ostatnio rzadziej stosowane). a b Rys. 4. Ortozy do leczenia dysplazji stawów biodrowych: a rozwórka Koszli [13, s. 89], b szelki Grucy [14, s. 91] Konserwacja aparatów ortotycznych Pacjent powinien być powiadomiony oraz powinien zapoznać się z instrukcją obsługi i konserwacji aparatów ortotycznych. Nie można używać aparatu, jeśli jego elementy są uszkodzone. Należy co jakiś czas zrobić przegląd i każde zauważone uszkodzenie od razu naprawić. Najszybciej zużywają się części ruchome: zamki, zawiasy. W tych bowiem miejscach może gromadzić się błoto, kurz, nitki z odzieży itp. Po otworzeniu zamków i zawiasów elementy aparatu oczyszcza się z ciał obcych za pomocą ostrego przedmiotu (np. noża, drucika, szpilki do włosów) i zapuszcza się kroplę oliwy, tak, aby nie zaplamić tłuszczem części skórzanych Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co rozumiesz pod pojęciem ortozy? 2. Jakie znasz rodzaje ortoz tułowia? 3. Jakie znasz zaopatrzenie bierne kończyn dolnych? 4. Jakie typy ortoz służą do leczenia dysplazji stawu biodrowego u dzieci? 5. W jaki sposób należy konserwować aparaty ortotyczne? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ znaczenie sprzętu ortotycznego w leczeniu usprawniającym osób niepełnosprawnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) obejrzeć film zwracając uwagę na zastosowanie sprzętu ortotycznego, 2) określić znaczenie sprzętu w leczeniu osób niepełnosprawnych, 3) sporządzić notatkę, 4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia, 5) przedstawić wyniki pracy na forum grupy. 17

20 Wyposażenie stanowiska pracy: telewizor, odtwarzacz DVD, płyta DVD filmem dotyczącym sprzętu ortotycznego. Ćwiczenie 2 Określ rodzaje sprzętu oraz zasady bezpieczeństwa przy jego stosowaniu. Wnioski zapisz na arkuszu papieru. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) obejrzeć film dotyczący sprzętu ortotycznego, 2) określić rodzaje sprzętu ortotycznego, 3) zapisać swoje uwagi, 4) przedstawić wyniki pracy na forum grupy, 5) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: arkusze papieru, flamastry, telewizor, odtwarzacz DVD, płyta DVD filmem dotyczącym sprzętu ortotycznego Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie ortozy? 2) wymienić rodzaje ortoz tułowia? 3) określić zaopatrzenie bierne kończyn dolnych? 4) określić typy ortoz do leczenia dysplazji stawu biodrowego? 5) scharakteryzować sposoby konserwacji aparatów ortotycznych? 18

21 4.3. Zaopatrzenie protetyczne Materiał nauczania Protezy są uproszczonymi modelami brakujących części kończyn wyposażonymi w ruchome połączenia naśladujące naturalne ruchy w stawach i poruszane biernie lub napędzane mechanicznie. Amputacje kończyn nie są sukcesem leczniczym, ale następstwem wypadku lub koniecznością ratowania życia. Współcześnie protezy są budowane z najlżejszych materiałów, imitujących kształtem, kolorem, a nawet strukturą kończyny naturalne. Materiały używane do budowy protez to głównie tworzywa termoplastyczne, stopy metali lekkich, laminaty żywicowe, a coraz rzadziej skóra i drewno. Podstawowym źródłem napędu protezy jest wykorzystywanie energii kinetycznej zachowanych na naturalnych częściach kończyny oraz dodatkowo innych, sąsiadujących z nią elementów układu narządów ruchu. Możliwe jest wykorzystanie zewnętrznych źródeł energii, np. elektrycznej w postaci akumulatorów bądź baterii. Najbardziej zbliżone do fizjologicznego sposobu poruszania zaprotezowanym odcinkiem kończyny jest rozwiązanie stosowane w protezach mioelektrycznych. Impuls z odpowiedniej grupy mięśniowej generuje w nich wykonanie żądanego ruchu, symulującego skurcz wywoływany przez określone mięśnie. A. Protezy kończyn górnych Amputacja kończyny górnej jest zabiegiem okaleczającym i upośledzającym funkcje chorego, ponieważ trudno jest ją zastąpić. Dlatego za naczelną zasadę uznano, aby w obrębie ręki dokonywać odjęć bardzo oszczędnie z uwagi na pełnienie przez nią nie tylko funkcji ruchowych, ale również ze względu na jej wysoko rozwinięte czucie powierzchniowe oraz precyzyjne ruchy palców. Decydując się na wybór rodzaju protezy bierze się pod uwagę m.in.: wiek chorego, dodatkowe schorzenia, cel jakiemu proteza ma służyć. Protezy kończyn górnych, niezależnie od wysokości amputacji, dzieli się na: a) protezy kosmetyczne, b) protezy czynne: z własnym źródłem energii: poruszane siłą mięśni pacjenta bezpośrednio lub pośrednio przez zawieszenia, z obcym źródłem energii: elektryczne, pneumatyczne, c) z mieszanym źródłem energii. Protezy ręki: proteza kosmetyczna ręki upodobniona do ludzkiej ręki po względem kształtu, budowy i barwy, ale bez jakichkolwiek funkcji, ręka mechaniczna, spełnia proste ruchy chwytne. Ruchomy jest kciuk albo palce II V lub oba te elementy. Ruchy palców można wykonać biernie za pomocą linki sterowanej zawieszeniem czynnym, ręka elektryczna wykonuje chwyt trójpalcowy typu pincetowego. Kciuk jest ustawiony w opozycji do palca II i III, palce poruszają się osiowo w płaszczyźnie strzałkowej, hak dwudzielny. Sterowany jest mechanicznie. Jest mało estetyczny. Ma małą kontrolę siły zacisku, więc pozwala chwytać jedynie twarde przedmioty. Oprócz tej końcówki stosuje się inne, mające zastosowanie w życiu codziennym i w pracy. Są to najczęściej przedmioty codziennego użytku, jak: szczotka, haki, kółka, uchwyty, a nawet narzędzia pracy przystosowane do przykręcania ich do protezy roboczej, ręka mioelektryczna (bioelektryczna). Ruch palców jest zbliżony do naturalnego, precyzyjny, z kilkoma możliwościami rodzaju chwytów. 19

22 Protezy przedramienia Całkowity brak ręki i nadgarstka powoduje utratę funkcji chwytnej. Proteza kosmetyczna jedynie uzupełnia brak kończyny i może spełniać funkcję czynną jako przycisk. Możliwe do wykonywania i wykorzystywane w zaopatrzeniu protezowym są ruchy obrotowe przedramienia połączone z wzajemnym przemieszczaniem się kości łokciowej i promieniowej. Na kikutach tych kości osadzana jest sztuczna ręka protezowa, mechaniczna bądź mioelektryczna. Zależnie od długości kikuta przedramienia, na którym osadzany jest lej protezy, może ona obejmować tylko przedramię i kończyć się poniżej stawu łokciowego lub na jego wysokości. Mocowanie protezy jest wówczas wykonywane z tzw. zawieszeniem w obrębie ramienia. Protezy kikutów kończyny górnej w obrębie ramienia i barku Możliwości czynnych ruchów po amputacji lub też przy wrodzonym ubytku na poziomie ramienia są jeszcze mniejsze. Proteza musi obejmować całą wolną część kończyny a źródłem ruchu jest bark lub przeciwna kończyna. Do wykonania zgięcia w stawie łokciowym wykorzystuje się ruch obręczy barkowej, prostowanie zaś odbywa się pod wpływem siły ciężkości. Ruchy ręki protezowanej odbywają się dzięki skomplikowanym systemom linkowo-cięgłowym, a w protezach mioelektrycznych dzięki wyuczonym impulsom mięśniowym wysyłanym przez pacjenta do protezy mocowanej w obrębie ramienia. Całkowita amputacja lub wrodzony brak stawu ramiennego, a zwłaszcza obojczyka i łopatki, stwarza szczególnie trudny problem dla techniki protetycznej. Możliwości uzyskania aktywnych, celowych ruchów protezą są znacznie ograniczone, a u osób starszych niemal niemożliwe do uzyskania. Niebagatelną przeszkodą dla ruchów protezy jest jej ciężar. Dużym problemem jest źródło zasilania protezy. Przy obustronnej amputacji lub braku kończyny jedynym rozwiązaniem pozostaje zasilanie w energię z zewnątrz. Szkielet protezy jest zazwyczaj pokryty elementami kosmetycznymi. Duży problem stanowi także zawieszenie protezy. Proteza ręki ma zawieszenie mankietowe, które mogą wspomagać różnego rodzaju paski. Protezy ramienia, niezależnie od wysokości amputacji, musza mieć zawieszenie szelkowe. a b Rys. 5. Zawieszenia protez: a przedramienia w kształcie ósemki: 1 zakotwiczenie osłonki linki Bowdena na nakładce ramieniowej, 2 paski łączące lej przedramienia z nakładką ramieniową, 3 zawieszenie na pasku; b po wyłuszczeniu w stawie barkowym, z pasem piersiowym i biodrowym: 1 linka sterująca w osłonie, zginająca przedramię, 2 linka obsługująca końcówki protezy, 3 linka sterująca mechanizmem stawu łokciowego, 4 taśma elastyczna [14, s. 34] Nauka stosowania protez kończyny górnej 20

23 Główną rolę w posługiwaniu się odgrywają sprawność i dokładność ruchów. Przede wszystkim należy oduczyć się różnych nawyków, nabytych przed nałożeniem protezy np.: przytrzymywania kikutem przedmiotów przez przyciskanie ich do tułowia, posługiwania się zębami (np. przy rozwiązywaniu węzłów, ubieraniu się). Wykonanie i działanie protezy sprawdza lekarz. Musi być dobrze dopasowana i umocowana, aby spełniała swoje zadanie. Nałożenie protezy uczy rehabilitant. Większość czasu na usprawnianie pacjenta należy przeznaczyć na naukę stosowania końcówek. Najważniejsze czynności to: chwytanie i puszczanie przedmiotów, przenoszenie oraz naukę czynności mających zastosowanie w życiu codziennym. B. Protezy kończyn dolnych Proteza kończyny dolnej zarówno po amputacji, jak i we wrodzonym braku spełnia głównie funkcję podporową. Możliwości zaprojektowania są znacznie lepsze niż w obrębie kończyny górnej. Przy dobrej technice wykonania protezy i współpracy pacjenta udaje się uzyskać swobodny, niemal zbliżony do naturalnego sposób poruszania się. Przy wszelkiego rodzaju amputacjach wskazane jest jak najszybsze rozpoczęcie rehabilitacji. Zaraz po operacji rozpoczyna się ćwiczenia oddechowe i krążeniowe, aby zapobiec ewentualnym niewydolnościom organizmu związanym z długotrwałym unieruchomieniem pacjenta. Jeżeli jest taka możliwość przed amputacją, warto uzgodnić z lekarzami i technikami protetycznymi poziom amputacji oraz zapoznać się z możliwościami zaprotezowania. W zależności od miejsca amputacji i długości kikuta stosuje się różnego rodzaju protezy i elementy podtrzymujące protezę na kończynie (pasy i podciśnieniowe leje). Ważne jest też odpowiednie przygotowanie kończyn do zaprotezowania: kikut powinien być hartowany, formowany poprzez bandażowanie, ćwiczony, by zapobiec powstaniu przykurczy mięśniowych, które później utrudniają zaprotezowanie i chodzenie, należy trenować nie tylko mięśnie kikuta, co ułatwi poruszanie kończyną w protezie, ale także zdrową kończynę, która przejmie cały ciężar organizmu, ważne są także ćwiczenia kończyn górnych, które jeszcze przed zaprotezowaniem będą pomocne pacjentowi przy przenoszeniu ciężaru ciała podczas chodu przy użyciu sprzętu ortopedycznego. Podstawą właściwego działania protezy, bez względu na typ i jakość zastosowanych elementów, jest dobrze dopasowany lej protezowy. Często jakość wykonanej protezy ocenia się przez pryzmat leja, a nie rodzaju zastosowanych elementów. Właściwe funkcjonowanie protezy zależy od takich kryteriów, jak: sztywne, stabilne połączenie między kikutem a lejem, pełen kontakt leja z kikutem, maksymalne odciążenie, nieupośledzone krążenie krwi i dobra funkcja układu nerwowego, łatwe zakładanie i zdejmowanie protezy, maksymalnie ograniczone wymiary zewnętrzne, prosta pielęgnacja oraz możliwość ponownego dopasowania, żywotność. Brak dopasowania leja upośledza znacznie chód pacjenta. Obluzowania występujące pomiędzy kikutem a lejem wpływają na brak stabilizacji kikuta, zwiększając ryzyko jego podrażnień. Pacjent powinien mieć założone 2 pończoszki kikutowe. Większa ich liczba świadczy o braku dopasowania leja do obwodów kikuta i powinien on być niezwłocznie wymieniony. Pończochy mają za zadanie chronić skórę przed urazem spowodowanym naciskiem leja na kikut, zmniejszać tarcie przy zakładaniu protezy oraz podczas chodzenia, wchłaniać pot oraz pełnić funkcję osłony termicznej (należy codziennie prać). Stosuje się je na kikuty uda i goleni. Wykonuje się je z dzianiny bawełnianej, wełnianej lub z elastycznej tkaniny coolmax, pokrytej żelem. Mają różną długość i szerokość dobieraną do kikutów oraz wzrostu i masy ciała pacjenta, tak aby były bez zmarszczeń i nierówności. 21

24 Korzystny dla osoby po amputacji jest pobyt na oddziale rehabilitacyjnym, zwłaszcza po otrzymaniu protezy. Można pod okiem rehabilitantów uczyć się chodzenia i w razie potrzeby kontaktować się z technikami protezowni. Ważne jest też dostosowanie elementów protezy: ustawienie wysokości, dopasowanie leja protezy (nie może się zsuwać lub ocierać, bo przy chodzeniu będzie powodował trudno gojące się rany) czy pasów podtrzymujących, bo tylko wtedy można uzyskać względny komfort chodzenia. Przyzwyczajenie się do używania protezy wymaga czasu. Na początku odczuwa się ból i dyskomfort, ale im dłużej i częściej chodzi się w protezie, tym szybciej organizm przystosowuje się do nowego sposobu poruszania. Konieczny jest specjalny trening, jeśli bowiem nabierze się nieprawidłowych nawyków, bardzo trudno będzie się ich pozbyć w przyszłości. Ważna jest też nauka bezpiecznego poruszania się po schodach (w protezie, po amputacji powyżej kolana, niemożliwe jest chodzenie po schodach, na przemian lewą i prawą nogą (można jedynie dostawiać jedną nogę do drugiej). Rehabilitant powinien zwrócić uwagę na rodzaj chodu pacjenta. Krok powinien być równej długości i rytmiczny (o jednakowych odstępach czasu). Nieprawidłowości w chodzie mogą wynikać z niewłaściwej długości protezy, niewygodnego leja, nieprawidłowego przygotowania kikuta do protezy, słabych mięśni kończyny itp. Pacjent powinien być też poinformowany o sposobach pielęgnowania kikuta (myć letnią wodą z mydłem, opłukać zimną, osuszyć ręcznikiem frotte, zatalkować) oraz protezy (lej dokładnie umyć mydłem i wytrzeć do sucha). Pierwszą protezę, tymczasową, do nauki chodzenia, wykonuje się po kilku tygodniach od amputacji. Dopiero po kilkumiesięcznym przyzwyczajeniu się i odpowiednim przygotowaniu kikuta wykonuje się protezy ostateczne. Protezy kikutów w obrębie stopy Celem jest poprawienie funkcji odbicia stopy podczas chodzenia. W protezie stopy możliwe jest uzyskanie mechanizmu biernego przekolebania. Zaopatrzenie protezowe na poziomie goleni. W przypadku braku lub utraty stopy oraz części goleni kończyna dolna oprócz braku funkcji zginania podeszwowego i grzbietowego stopy w obrębie stawu skokowego górnego jest niezdolna do obciążania. Proteza uzupełniająca ubytek musi podpierać masę ciała, może spełniać również funkcję kosmetyczną. Najprostszym rodzajem zaopatrzenia protezowego na poziomie goleni jest szczudło wspierające się na podłożu i przenoszące obciążenia poprzez lej mocowany w okolicy kolana lub na poziomie uda. Proteza kończyny zastępująca stopę i część goleni musi się składać ze stopy protezowej i leja kikutowego. Lej stanowi negatywowe odbicie kikuta lub wrodzonej części goleni. Może być mocowany z wykorzystaniem mechanizmu ujmującego więzadło rzepki (tzw. proteza PTB) lub na poziomie uda. Stopa protezowa ma kształt i czynności zbliżone do fizjologicznej. W protezach klasycznych nie ma możliwości wykonywania ruchów czynnych. Protezy mioelektryczne umożliwiają wykonywanie ruchów zginania grzbietowego i podeszwowego na wysokości stawu skokowego. Żadna z protez nie zapewnia przekazywania bodźców czuciowych z kończyny. Zaopatrzenie protezowe na poziomie uda i miednicy. W przypadku wrodzonego braku części lub całego uda oraz w amputacjach i wyłuszczeniach na tym poziomie zaopatrzenie protezowe jest znacznie trudniejsze. W nowoczesnych protezach możliwe jest jednak wykonanie ruchomych połączeń w stawie kolanowym oraz stopie. Protezy pełnokontaktowe i podciśnieniowe uda nie wymagają (zwłaszcza u pacjentów z dobrym umięśnieniem kikuta) dodatkowego zawieszenia. Inni stosują m.in. pas śląski, kalifornijski, biodrowy. 22

25 a b Rys. 6. Proteza tymczasowa: a goleni (4 element goleni, 5 stopa) b uda: 1 lej kikutowy, 2 płytka łącząca, 3 wkładka pionizacyjna, 4 przegub kolanowy, 5 element goleni, 6 stopa [14, s. 43] Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co rozumiesz pod pojęciem proteza? 2. Jakie znasz typy protez kończyn górnych? 3. Jaki znasz rodzaje zawieszenia protezy uda? 4. W jaki sposób należy przygotować kończynę dolną do zaprotezowania? Ćwiczenia Ćwiczenie1 Zaplanuj czynności jakie należy wykonać, aby nauczyć pacjenta z protezą elektryczną ręki, ruchów chwytania, puszczania, przenoszenia przedmiotów. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady funkcjonowania protezy, 2) przygotować stanowisko pracy, 3) zaplanować kolejne czynności, 4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy, 5) dokonać oceny wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: notatnik, przybory do pisania, instrukcja obsługi protezy. 23

26 Ćwiczenie 2 Zaplanuj jak pomóc mieszkańcowi Domu Pomocy Społecznej założyć protezę podudzia. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić zasady założenia protezy na podudzie, 2) zaplanować pomoc, 3) zaobserwować zmiany na kikucie podudzia, 4) założyć pończochy na kikut podudzia, 5) umocować protezę według instrukcji obsługi, 6) sprawdzić rodzaj chodu pacjenta. Wyposażenie stanowiska pracy: jedna para pończoch bawełnianych, proteza podudzia, instrukcja obsługi protezy Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie protezy? 2) wymienić typy protez kończyn górnych? 3) określić rodzaje zawieszenia protezy uda? 4) scharakteryzować sposoby przygotowania kończyny dolnej do zaprotezowania? 24

27 4.4. Sprzęt ułatwiający poruszanie się Materiał nauczania Wiele schorzeń powoduje zaburzenia lokomocyjne i ogranicza samodzielność człowieka. Mogą one wynikać ze zmian u osób w podeszłym wieku, chorób błędnika, schorzeń ośrodkowego układu nerwowego, urazów, amputacji. Następstwa choroby reumatycznej i zmian zwyrodnieniowych stawów stopniowo pogarszają sprawność ruchową i osoba ta wymaga zaopatrzenia w pomoce do przemieszczania się. Pewne etapy rehabilitacji wymagają stopniowej pionizacji lub stosowania urządzeń do pionizacji jako ćwiczeń wstępnych do nauki chodzenia. Korzystanie, okresowo lub na stałe, ze sprzętu lokomocyjnego może umożliwiać poprawę jakości życia człowieka. A. Laski Laski to podstawowe pomoce do chodzenia działające przez zwiększenie płaszczyzny podparcia. Powstaje dzięki nim trzeci punkt podparcia, który poprawia równowagę pacjenta albo odciąża kończynę dolną. Mogą być zbudowane z drewna (bambusa) lub z duraluminium z możliwością regulacji długości. Uchwyt może być zaokrąglony, prosty lub rączka może podpierać kłąb. Część dystalna laski ma nasadkę gumową z pierścieniowymi nacięciami zapobiegającymi poślizgowi. Zimą przy oblodzeniach stosuje się nasadki z kolcami lub zaostrzone metalowe nakładki. B. Trójnogi, czwórnogi Posiadają kilka ramion i zapewniają bardziej stabilne podparcie dla mniej sprawnych osób. Stosuje się je zamiennie z laskami, częściej u chorych w podeszłym wieku lub z zaburzeniami lokomocyjnymi większego stopnia. C. Kule Nazywane są też laską łokciową lub laską pachową. Podpierają one kończynę górną w większej liczbie punktów i stosują je osoby wymagające utrzymywania równowagi przenoszenia masy ciała w cięższych dysfunkcjach kończyn dolnych lub tułowia oraz chorzy ze znacznie zaburzoną sprawnością ogólną. Kula łokciowa ma szczególnie zastosowanie u pacjentów ze zwichnięciami i złamaniami, przy stanach zapalnych i niedowładach niedowładach. Stanowi podparcie dla ręki oraz dla 1/3 bliższej części przedramienia. Mankiet kuli podpierający przedramię może mieć kształt półkolisty, otwarty albo zaciskający się sprężyście na przedramieniu co pozwala wykonywać czynności ręką bez odkładania kuli. Osobom z dysfunkcją ręki albo wymagającym oparcia ciężaru ciała na barkach (np. przy wielorakich usztywnieniach kończyn dolnych i tułowia) zaleca się kule pachowe. Wysokość kul pachowych oznacza się w pozycji leżącej lub stojącej z ramionami ułożonymi równolegle do tułowia. Długość ich wyznacza odległość pomiędzy punktem na wysokości fałdy pachowej a podłożem. Poziom uchwytu powinien zapewnić nieznaczne zgięcie w stawie łokciowym. Podczas chodu kule pachowe powinny opierać się o boczną stronę klatki piersiowej, a nie bezpośrednio o doły pachowe, aby nie powodować ucisku na nerwy naczynia. Pacjenci z chorobą reumatyczną używają specjalnego rodzaju kul, umożliwiających opieranie się całym przedramieniem i sterowanie kulą za pomocą uchwytu umieszczonego z przodu. Chorym po amputacji kończyny górnej dostosowuje się kule pachowe, montując rękaw, do którego wkłada się kikut, co umożliwia sterowanie kulą. Pacjenci z niedowładem ręki, na przykład w niedowładach połowiczych, korzystają z kuli dzięki przymocowanej 25