Jakub Bukowiecki. Obserwacje nad żywieniem jeleni w wybranej fermie. Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy. im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich

Transkrypt

1 Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt Jakub Bukowiecki Obserwacje nad żywieniem jeleni w wybranej fermie Praca magisterska wykonana pod kierunkiem dr inż. J. Piłata w Katedrze Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej BYDGOSZCZ 2008

2 Prace przyjęto na Katedrze Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej dnia... 2

3 Podziękowania: Serdecznie dziękuję moim rodzicom za trud jaki włożyli w moją edukację. Dziękuję również kierownikowi katedry prof. dr hab. J. Mikołajczakowi oraz mojemu promotorowi dr inż. J. Piłatowi za celne wskazówki i rady które pomogły mi w napisaniu pracy magisterskiej. Dziękuje także dr B. Dmuchowskiemu za pomoc oraz umożliwienie przeprowadzenia badań. 3

4 Spis treści 1. Wstęp 5 2. Przegląd literatury Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) Hodowla fermowa jeleni Żywienie jelenia szlachetnego Żywienie mieszankami TMR Opis wybranych składników osocza Cel pracy Materiały i metody Wyniki Dyskusja wyników Wnioski Tabele, wykresy i zdjęcia Bibliografia Aneks 48 4

5 1. Wstęp Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) jest gatunkiem wolno żyjącym występującym w Polsce, od pewnego czasu jest także wpisany na listę zwierząt hodowlanych. Hodowla fermowa jeleniowatych jest popularna na całym świecie. Prym w hodowli jeleniowatych wiedzie Nowa Zelandia. Obecność w tym kraju dobrych pastwisk które w niektórych regionach mogą być użytkowane nawet zimą zapewnia dobrą bazę żerową. W Polsce również powstaje coraz więcej tego typu hodowli. Hodowla fermowa pozwala na wykorzystanie terenów o słabszych glebach które nie nadają się pod uprawę. Wzrost popularności jeleniowatych jako zwierząt hodowlanych, powoduje zwiększenie starań prowadzących do optymalizacji wszystkich aspektów związanych z ich utrzymaniem. Ważnym elementem w hodowli zwierząt jest żywienie, gdyż wywiera ono wpływ na kondycje zwierząt, jakość produktów pochodzenia zwierzęcego oraz rozród. Żywienie jeleniowatych latem prowadzone jest głównie w oparciu o dobrej jakości pastwiska. Czasem podaje się dodatkowo zwierzętom pasze treściwą, szczególnie w okresach suszy. Zimą, w naszej strefie klimatycznej nie możliwe jest korzystanie z pastwisk, dlatego w celu pokrycia zapotrzebowania zwierząt stosuje się typowe pasze gospodarskie. Pasze objętościowe powinny być dobrej jakości gdyż zimą jeleniowate pobierają mniej paszy. Dodatkowo poza paszami objętościowymi stosowany jest dodatek paszy treściwej w celu odpowiedniego zbilansowania dawki pokarmowej. W literaturze przedmiotu nie spotyka się informacji dotyczących żywienia jelenia szlachetnego mieszankami TMR, jest to jednak popularny sposób żywienia przeżuwaczy hodowlanych. TMR z angielskiego total mixed ration, jest to system zadawania paszy objętościowej zmieszanej z treściwą i dodatkami mineralno witaminowymi. 5

6 2. Przegląd literatury 2.1 Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) Systematyka oraz występowanie gatunku jeleń szlachetny (Cervus elaphus) Jeleń szlachetny należy do: Królestwa: Zwierzęta Podkrólestwa: Wielokomórkowce Typu: Strunowce Podtypu: Kręgowce Gromady: Ssaki Podgromady: Łożyskowce Rzędu: Parzystokopytne Podrzędu: Parzystokopytne przeżuwające Rodziny: Jeleniowate Rodzaju: Cervus Gatunku: Cervus elaphus (Feliksiak i inni 1977) Jeleń szlachetny wraz z danielem i gatunkami jeleni zasiedlających Azję zaliczany jest do grupy zwanej jeleniami Starego Świata, której powstanie zostało zapoczątkowane na przełomie trzecioi czwartorzędu. Równocześnie powstawała grupa zwana jeleniami Nowego Świata, a do jej obecnych przedstawicieli zaliczamy łosia, sarnę, renifera i wszystkie jelenie zamieszkujące Amerykę Północną, z wyjątkiem wapiti (Dzięgielewski 1970). Obecnie są liczne rozbieżności co do ilości podgatunków jeleni występujących obecnie na świecie. Wyróżnia się od 16 do 24 podgatunków jelenia szlachetnego oraz liczne jego ekotypy (Bobek i inni 1992). Gatunek ten wraz ze swymi podgatunkami występuje w: Europie między 30 0 a 64 o szerokości geograficznej północnej, Azji, Afryce w okolicach gór Atlas, Nowej Zelandii (od r.), Australii (od 1915r), Ameryce Północnej i Ameryce Południowej (od 1906r. i 1910r.). Do Nowej Zelandii oraz Ameryki Południowej jelenie przesiedlone zostały z angielskich zwierzyńców oraz ze Szkocji, natomiast w Australii zostały introdukowane jelenie pochodzące z Kanady (Bobek i inni 1992). W Polsce jeleń występuje na prawie całym terytorium z wyjątkiem dawnego województwa Warszawskiego i Łódzkiego, a najwyższą liczebność odnotowuje się na południowych rubieżach kraju. 6

7 Charakterystyka jelenia szlachetnego Wygląd zewnętrzny Jeleń wykazuje znaczne różnice w rozmiarach ciała. Długość jego ciała wynosi od 235 do 250 cm, a wysokość mierzona w kłębie od 120 do 160 cm. Masa ciała byka po wypatroszeniu wacha się od 120 kg do 250, czasem 300 kg, natomiast w przypadku łań po wypatroszeniu jest to masa między 60 a 120 kg (Dzięgielewski 1970 ). Ogólny pokrój jelenia cechuje się silną budową o symetrycznych owalnych kształtach. Głowa jelenia szlachetnego zwęża się znacznie ku przodowi i kończy nieowłosionymi chrapami. Między oczami świecami lekko wklęsłymi znajduje się płaskie, dość szerokie czoło. Przy przednim kąciku oczu znajduje się dobrze widoczny ze względu na ciemną barwę dołek łzowy zwany łzawicą. Uszy łyżki są kształtu jajowato okrągłego zawsze uniesione i ruchliwe (Krawczyński 1947 ). Głowę byka jelenia wieńczy poroże, jest to twór kostny cyklicznie nakładany. Pierwsze poroże kształtuje się w drugim roku życia samca i proces ten trwa 4-5 miesięcy. Koniec wzrostu pierwszego poroża przypada mniej więcej na wrzesień, a gdy jest ono w pełni wykształcone byk wyciera scypuł (skóra otaczająca wzrastające poroże). Zrzucenie poroża następuje w kwietniu następnego roku, po czym zostaje nałożone nowe, mocniejsze poroże i cykl ten powtarza się. Im starszy byk, tym poroże szybciej jest w pełni wykształcone (Dzięgielewski 1970). Kark charakteryzuje się silną i zgrabną budową, u byków porośnięty jest od dołu długą i gęstą sierścią zwaną grzywą. Tułów jelenia osadzony jest na smukłych kończynach badylach. Przednie badyle rozszerzają się w stronę piersi tworząc muskularne barki, natomiast tylne przechodzą w dobrze rozwinięte, mięsiste pośladki. W zadniej części znajduje się owalna plama porośnięta jasną sierścią lustro. Ogon jelenia tzw. kwiat długości ok. 15cm, kształtu walcowatego, zwęża się ku końcowi a od spodu jest nie porośnięty sierścią (Krawczyński 1947 ). Okrywa włosowa jelenia nosi nazwę sukni i jest zróżnicowana pod względem barwy, w zależności od osobnika i części ciała którą pokrywa. Latem ogólnie jest ciemniejsza o barwie czerwono-brunatno-rdzawej natomiast zimą jest bardziej płowa. Głowa w górnej partii jest ciemniejsza, po bokach jaśniejsza. Górna strona karku jest bardziej brunatna, czasem z ciemnym pasem sięgającym grzbietu. Badyle od strony bocznej i przedniej są płowo brunatne, zaś od wewnętrznej strony jaśniejsze. Zmiana okrywy włosowej następuje dwa razy w ciągu roku. Pod koniec kwietnia i w maju zmieniają suknie zimową na letnią, natomiast zmiana na suknie zimową trwa nieco dłużej i następuje w miesiącach wrześniu i październiku. Szybkość zmiany sukni oraz jej jakość świadczy o wieku i kondycji zwierzęcia (Dzięgielewski 1970). 7

8 Rozród Okres rozrodczy u jelenia, zwany rykowiskiem, w naszych warunkach klimatycznych przypada w okresie jesieni, a konkretniej w miesiącu wrześniu i na początku października. Rozpoczęcie rykowiska spowodowane jest skróceniem dnia i spadkiem temperatury, istotny wpływ mają także warunki pogodowe i kondycja łań. W czasie trwania rykowiska słychać wyraźne głośne ryczenie byków. W przypadku zakłóceń pogodowych, takich jak np. intensywne opady, może dojść do przedłużenia rykowiska, a nawet do jego wstrzymania. Jeleń szlachetny jest dojrzały biologicznie jesienią po ukończeniu pierwszego roku, jednak tak młode byki zazwyczaj nie biorą jeszcze udziału w rykowisku ze względu na niską pozycję socjalną. Inaczej wygląda sytuacja łań, jeżeli są w odpowiedniej kondycji to mogą zostać skutecznie pokryte. Faza owulacji u łani trwa zwykle ok. 24h i jeżeli nie zostanie ona w tym czasie zapłodniona to może powtórzyć owulację nawet do siedmiu razy w odstępach osiemnastodniowych. Ciąża trwa, w zależności od płci cielaka, dni, cielaki płci męskiej noszone są dłużej. Jesienny termin występowania rui daje najlepsze warunki dla przeżycia młodych, gdyż rodzą się one na przełomie maja i czerwca, co jednocześnie umożliwia łaniom korzystanie z bogatej bazy żerowej, tak potrzebnej dla wykarmienia potomstwa. Poród trwa od 30 min. do 2 godz. Po porodzie łania wylizuje ciele, oczyszcza miejsce porodu z wszelkich pozostałości zapachu cielaka oraz zjada błony płodowe. Cielak ssie matkę nawet do 18 m-ca życia, z tym że częstotliwość ssania ulega obniżeniu wraz z wiekiem ( Bobek i inni 1992) Układ pokarmowy jelenia Jeleń szlachetny jest przeżuwaczem, jego uzębienie oraz żołądek jest charakterystyczne dla tego podrzędu. Żoładek zbudowany jest z czterech części: żwacza, czepca, ksiąg oraz trawieńca (Bobek i inni 1992). Pełne uzębienie, które posiada w wieku około 30 m-cy, scharakteryzować można następującym wzorem zębowym: i siekacz; c kieł; pm ząb przedtrzonowy; m ząb trzonowy; U młodych jeleni uzębienie nie jest w pełni wykształcone (Dzięgielewski 1970), a ich układ trawienny działa podobnie jak u zwierząt monogastrycznych pokarm mleko, trawiony jest w trawieńcu. Mleko nie podlega fermentacji w żwaczu, jest to możliwe dzięki istnieniu rynienki przełykowej która kieruje pokarm bezpośrednio do trawieńca. Pierwsze pobranie mleka przez cielaka następuje do 40 min. po urodzeniu i do 2 dnia życia cielak pobiera pokarm co 2 3 godziny, później częstość ssania oraz jego długość obniża się. Mleko jest istotnym źródłem energii i białka dla szybko rozwijającego się cielaka, jest bogatsze w suchą masę, białko i tłuszcz od mleka krów (Bobek i inni 1992). Podejrzewa się, że istnieje mechanizm informujący łanie o tym że cielak jest głodny, lub że 8

9 dawka mleka jaką pobrał jest nie wystarczająca. Zaobserwowano że zazwyczaj młode jelenie rozszerzają łzawice gdy odczuwają głód, a zwężają gdy są syte. Istnieje wysoko istotna korelacja dodatnia między częstotliwością tego zachowania a masą cieląt.(bartosˇ i inni 2005). Układ pokarmowy cielaka różni się od układu dorosłego jelenia. W momencie urodzenia żwacz stanowi ok. 20% pojemności całego żołądka, i rośnie wraz z wiekiem tak że u czteromiesięcznego cielaka stanowi już 80%. Taki wzrost jest spowodowany pobieraniem poza mlekiem matki także pokarmu roślinnego, dzięki czemu następuje rozwój flory bakteryjnej żwacza. Procesy fermentacyjne które wynikają z obecności bakterii w żwaczu powodują wzrost jego objętości (Bobek i inni 1992) U dorosłych jeleni trawienie pokarmu zachodzi w sposób typowy dla przeżuwaczy. Żwacz jelenia jest dogodnym środowiskiem dla rozwoju mikroorganizmów, ph wynosi 7 oraz panuje w nim temperatura ok. 39 o C. Flora żwacza jelenia jest bardzo bogata w porównaniu z innymi wolnożyjącymi przeżuwaczami, posiada on siedem rodzajów orzęsków, podczas gdy daniel posiada tylko trzy rodzaje orzęsków, a sarna tylko jeden rodzaj. Nieodpowiednia pasza może jednak zakłócić warunki panujące w żwaczu. Szczególnie niebezpieczne jest zbyt mocne rozdrobnienie paszy oraz niski poziom włókna (celuloza, hemiceluloza). Podawanie pasz objętościowych w ilości niższej niż 3 15,5% i niskiej zawartości włókna może doprowadzić do zakwaszenia treści żwacza. Taki stan prowadzi do obniżenia liczebności bakterii celulolitycznych nawet do 1000 razy, i w konsekwencji po dłuższym czasie do kwasicy (Bobek i inni 1992). U jelenia sika należącego do tego samego rodzaju co jeleń szlachetny zaobserwowano zmiany liczebności pierwotniaków w zależności od pory roku. Zimą i jesienią liczebność pierwotniaków była mniejsza o 10 28% od liczebności letniej. Zmianą ulegało także ph żwacza, było najniższe latem a najwyższe zimą (Ichimura i inni 2004). W objętości żwacza jelenia szlachetnego zachodzą cykliczne zmiany, zależne od stanu fizjologicznego zwierzęcia oraz pory roku. Największy wpływ na pojemność przedżołądka u byków ma rykowisko. Przed rykowiskiem wynosi ona ok. 20l., a w czasie rui zmniejsza się o 8 do 10l. W okresie pomiędzy rykowiskiem a środkiem zimy pojemność przedżołądka wzrasta do ok. 25l., co spowodowane jest potrzebą odzyskania kondycji, następnie na okres zimy znów spada do 15 18l. U łań wahania objętości żwacza spowodowane są ciążą i koniecznością utworzenia miejsca na dobrze rozwinięty płód. W okresie wysokiej ciąży objętość żwacza spada do 70 60% by w trzy do czterech tygodni powrócić do swojego poprzedniego stanu (Bobek i inni 1992). 9

10 2.2. Hodowla fermowa jeleni Hodowla jeleni nie jest czymś nowym, już w starożytnych Chinach utrzymywano te zwierzęta w parkach. Starożytni rzymianie także hodowali jeleniowate jednak głównie daniele (Dmuchowski i Krzywiński 1997). Pierwsze współczesne fermy powstawały w Wielkiej Brytanii, jednak współczesny model hodowli jeleniowatych zawdzięczamy nowozelandczykom (Bobek i inni 1992). W Nowej Zelandii jest obecnie ponad 1,5 mln. jeleni fermowych natomiast w Wielkiej Brytanii jest ich 35 tyś. (anonim 2008) W Polsce hodowla jeleniowatych w celu pozyskania mięsa jest dozwolona od niedawna bo od 2001 roku. Wcześniej jednak powstawały gospodarstwa zajmujące się hodowlą, lecz głównie do celów badawczych (Dmuchowski i Krzywiński 1997). Obecnie hodowla jelenia szlachetnego staje się coraz popularniejsza w naszym kraju. Jest to rodzaj hodowli nie wymagający gleb wysokiej jakości. Głównym kierunkiem produkcji jest w Polsce mięso, oraz materiał hodowlany. Mniejszym powodzeniem cieszą się skóry jeleni, mimo że są doskonałym materiałem do produkcji galanterii skórzanej (Drozd i Karpiński 1998.). Ferma powinna być tak usytuowana by zapewnić spokój zwierzętom. Wskazane jest by była oddalona od dróg o dużym natężeniu ruchu (Dmuchowska i Dmuchowski 1997). Powierzchnie pastwiskową należy podzielić na kwatery za pomocą siatki lub poziomo umieszczonych drutów pod napięciem (Bobek i inni 1992). Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (DZ.U. Nr 133 poz ) określa normy dla hodowli jeleniowatych. Maksymalna obsada wynosi 7 sztuk na ha pastwiska, zwierzęta powinny mieć zapewniony stały dostęp do wody. Minimalna wysokość ogrodzenia wynosi 2 m, powinno być od góry zabezpieczone rurami lub żerdziami. Zalecana wysokość wynosi 2,5m dla ogrodzenia zewnętrznego i 2 m pomiędzy kwaterami (Dmuchowska i Dmuchowski 1997). Jeżeli stosujemy druty pod napięciem to powinno ich być od 4 do 6 (Bobek i inni 1992). Poszczególne kwatery powinny być połączone ze sobą bramami lub korytarzem przepędowym. Lepszym rozwiązaniem są korytarze przepędowe gdyż ułatwiają manipulacje stadem (anonim 2004) Na fermie powinna znajdować się także zagroda manipulacyjna umożliwiająca prowadzenie zabiegów na zwierzętach a także manipulowanie stadem. Zagroda manipulacyjna powinna składać się z kilku kojców, korytarza głównego, bramy obrotowej oraz pomieszczenia do przeprowadzania zabiegów. Ściany zagrody i pomieszczeń składowych powinny być wysokie na 2,1m 2,4m i wykonane z desek. W korytarzu powinna się znajdować brama obrotowa umożliwiająca podział zwierząt (Bobek i inni 1992). W pomieszczeniu zabiegowym powinien znajdować się poskrom umożliwiający unieruchomienie zwierzęcia. Dla jeleni zalecane są dwa rodzaje poskromów: z podłogą zapadkową i hydrauliczny. Hydrauliczny jest wygodniejszy gdyż pozwala na regulację i dopasowanie do poszczególnych osobników. Istotne jest by poskrom był wyposażony w wagę, pozwala to na kontrolowanie zmian masy ciała zwierząt i ocenianie stanu zdrowia (Anonim 2008; Dmuchowska i Dmuchowski 1997). W celu oceny kondycji jeleni można 10

11 także posłużyć się 5 punktową skalą opracowaną w Nowej Zelandii. Ocenie podlega wygląd zadu zwierzęcia, wyróżniamy następujące punkty w skali oceny kondycji: 1 bardzo zła, 2 zła, 3 zadowalająca, 4 dobra, 5 bardzo dobra, zwierze otłuszczone (Audigé i inni 1998). Na kwaterach bardzo ważne jest tworzenie miejsc w których zwierzęta mogą się schronić przed wiatrem, słońcem, opadami. Idealnym rozwiązaniem są zadrzewienia, jednak można tworzyć także sztuczne enklawy (Anonim 2001). Osłony tego typu zdaniem nowozelandzkich farmerów korzystnie wpływają na zdrowie zwierząt, przyrosty masy ciała a także na przeżywalność młodych (Pollard i inni 2003). Naturalne zadrzewienia zmniejszają również negatywne oddziaływanie wiatru na glebę, co przekłada się na polepszenie jakości pastwiska (Gregory 1995). Zabiegi zoohigieniczne przeprowadza się cyklicznie, są one uwarunkowane biologią gatunku oraz zmianami pór roku. Zaliczamy do nich odrobaczanie wiosenne i jesienne, obcinanie poroży u byków powyżej drugiego roku życia, sprawdzanie wymion w celu ustalenia czy łania prowadzi cielę oraz ubój. Poza zabiegami zoohigienicznymi należ także odpowiednio zarządzać zwierzętami. Do tego typu działań zaliczamy podział stada na byki i łanie, oddzielanie cielaków od łań przed rykowiskiem, przydzielanie bykom haremów na okres rui oraz remont stada (Bobek i inni 1992). 11

12 2.3. Żywienie jelenia szlachetnego Żer naturalny: Zapotrzebowanie energetyczne jelenia szlachetnego zależy od tego ile energii wydatkuje on na utrzymanie pracy podstawowych narządów (metabolizm głodowy), trawienie i wchłanianie, wszelkie rodzaje aktywności, utrzymanie stałej temperatury ciała oraz przyrost masy ciała. Za główne czynniki różnicujące potrzeby energetyczne można uznać rodzaj pokarmu, aktywność dobową zwierzęcia oraz warunki pogodowe. Im gorszej jakości jest pokarm tym mniej energii zużywane jest na jego trawienie. Aktywność dobowa zależy od wielu czynników w tym od presji człowieka i drapieżników, warunków atmosferycznych, oraz poszukiwania pokarmu. Im bardziej aktywne jest zwierze tym większe jest zapotrzebowanie energii. W przypadku warunków pogodowych, szczególnie dużo energii jeleń traci w czasie temperatur powyżej 15 o C oraz w zimne i wietrzne lub deszczowe dni. W karmie jaką pobiera jeleń można wyróżnić pokarm miękki, ciągliwo twardy (gałązki, pąki, kora), twardy (żołędzie, kasztany) oraz balast. Pokarm miękki stanowią trawy, zioła oraz rośliny okopowe i jest to pokarm którego w diecie jelenia jest najwięcej (Dzięgielewski 1970). Ile pokarmu jest pobierane przez jelenie oraz jego skład zależy od strawności danych roślin, jakości i rodzaju siedliska, płci jelenia oraz pory roku. Im wyższa strawność roślin i ich wartość energetyczna tym większe jest pobranie pokarmu ponieważ krótko zalega on w przewodzie pokarmowym (Bobek i inni 1992). Zaobserwowano różnice w diecie jeleni zasiedlających mniej zalesione tereny, w których dominującą roślinnością są gatunki pionierskie, w tym głównie roślinność zielna i trawy, w porównaniu z osobnikami z terenów leśnych. W diecie jeleni z okolic góry św. Heleny, gdzie drzewostan jest ubogi ze względu na zniszczenia wyrządzone przez erupcje wulkanu, zimą rzadziej występowały gałęzie, a latem było więcej ziół, natomiast jesienią więcej traw i mniej gałęzi, w porównaniu z terenami zalesionymi (Merrill i inni 1995). Różnice jakie występują między łaniami a bykami w preferowanych gatunkach, wskazują na to że łanie częściej wybierają żer zawierający więcej białka, a mniej włókna, niż ma to miejsce w przypadku byków. Różnicowanie ilości pokarmu zależne jest także od rui i ciąży, co związane jest ze zmianami objętości żwacza. (Bobek i inni 1992). U łań zaobserwowano również, że istnieje związek między pozycją socjalną łani, a czasem pobierania pożywienia, jednak występuje to tylko w przypadku łań o wysokiej pozycji w chmarze. Łanie o wysokiej pozycji dłużej pobierają pokarm. (Veiberg i inni 2004). 12

13 Żywienie jeleni w warunkach hodowli zamkniętej Podstawą żywienia letniego jeleni jest pastwisko. Dobre pastwisko jest w stanie zapewnić wysoką jakość paszy, jednak czasami stosuje się dodatek w postaci ziarna zbóż lub sianokiszonki. Takie wzbogacenie diety zalecane jest przede wszystkim dla byków przed rykowiskiem kiedy to znacznie wzrasta zapotrzebowanie na energię. Zabieg taki wskazany jest także w czasie letniego wypasu w okresach długotrwałej suszy obniżającej znacznie jakość pastwiska (Bobek i inni 1992). W składzie botanicznym pastwiska powinna znaleźć się wsiewka z roślin motylkowych np. z koniczyny. Pastwisko może składać się tylko z motylkowych, jelenie wypasane na pastwisku składającym się tylko z koniczyny czerwonej wykazywały lepsze dzienne przyrosty masy ciała niż zwierzęta pasące się na mieszance koniczyny białej i życicy trwałej (Soetrisno i inni 1994). Zimą dieta jeleni w hodowli składa się głównie z pasz objętościowych z dodatkiem pasz treściwych. Pasze objętościowe zadaje się zazwyczaj do specjalnych paśników, które powinny być tak ustawione by ograniczyć wpływ hierarchii na dostęp do paszy. Należy je podawać ad libidum, mogą to być siano, sianokiszonka lub kiszonka (Dmuchowski i Dmuchowska 1997). Jako pasza służyć mogą także rozdrobnione gałęzie (Foik 2006), jednak jelenie lepiej trawią materie organiczną zawartą w sianie z lucerny niż zawarte w świeżych gałęziach dębu (Bissell, Weir 1957). Ważne jest by były one dobrej jakości ponieważ w tym okresie następuje zmniejszenie pojemności żwacza co wpływa na zmniejszenie pobrania paszy. Pasze o lepszej jakości mogą być spożywane w mniejszej ilości pokrywając przy tym zapotrzebowanie energetyczne zwierząt (Bobek i inni 1992). Pasze treściwe, głównie owies wysypuje się na ziemie lub do koryt, muszą być one zadawane w określonej, racjonalnej ilości. Zimowa dieta powinna być tak skomponowana by na wiosnę zwierzęta były w dobrej kondycji. Dodatkowo przez cały rok powinny być dostępne także lizawki, które dostarczają zwierzętom niezbędnych mikro- i makroelementów (Dmuchowski i Dmuchowska 1997). 13

14 2.4. Żywienie mieszankami TMR Ogólna charakterystyka systemu TMR TMR ( total mixed ration ang. w pełni wymieszana dawka ) jest to mieszanka paszowa składająca się z odpowiednio zbilansowanych składników. W skład TMR-u wchodzi pasza objętościowa i treściwa uzupełniona odpowiednio minerałami i witaminami, tworząc w pełni zbilansowaną paszę. (Podkówka i Podkówka 2000; Podkówka 2002; Romaniuk i Gancarz 2002). Paszę należy zadawać ad libitum i jest ona zalecana dla większych gospodarstw posiadających bydło zbliżone pod względem wydajności i zapotrzebowania energetycznego oraz stosujących wolnostanowiskowy system chowu (Romaniuk i Gancarz 2002). Utrzymywanie bydła w systemie wolnostanowiskowym poprawia wydajność mleczną krów (Choroszy i inni 2006). Ważne jest także by była możliwość podzielenia stada na grupy w skład których wchodzą zwierzęta o podobnym stanie fizjologicznym. Najczęściej proponowanym podziałem jest podział na grupy w różnych fazach laktacji oraz zasuszania (Romaniuk i Gancarz 2002). W przypadku gdy gospodarstwo stosuje system uwiązowy możliwe jest zastosowanie systemu PMR (portion mixed ration ang. Częściowo wymieszana dawka). PMR polega na stworzeniu jednej dawki pełnoporcjowej, o wartości pokarmowej zapewniającej pokrycie potrzeb krów cechujących się średnią wydajnością. Do tak zbilansowanej dawki stosujemy indywidualnie dodatek dla krów o wydajności wyższej od przeciętnej (Podkówka 2000; Podkówka i inni 1997). Planując zastosowanie systemu TMR lub PMR należy zaopatrzyć się w paszowóz który jest niezbędny do odpowiedniego wymieszania pasz (Kowalski 2005) (fot.1). W gospodarstwie muszą być także produkowane kiszonki wysokiej jakości o zawartości suchej masy pomiędzy 35% a 55% (Podkówka i Podkówka 2000). Poza stosowaniem systemu TMR w żywieniu bydła mlecznego, można także używać mieszanek pełnoporcjowych do opasu bydła w cyklu otwartym (Bilik i inni 2004) oraz kóz mlecznych (Fernandez, Sánchez-Seiquer 2003) Porównanie żywienia tradycyjnego z systemem TMR Żywienie tradycyjne ustępuje pod wieloma względami systemowi zadawania paszy TMR. Krowy mleczne którym podaje się TMR osiągają wyższą produkcje mleczną od zwierząt żywionych pastwiskowo. Krowy otrzymujące TMR dawały dziennie prawie 15 kg mleka więcej od tych, które były wypasane (Kolver i Muller 1998). Mniejsze różnice w wydajności mlecznej uzyskano stosując dodatek koncentratu do żywienia pastwiskowego. Od krów które pobierały ruń pastwiskową oraz koncentrat otrzymywano o 10 kg mleka mniej niż od żywionych TMR-em (Bargo i inni 2002). Alternatywą dla żywienia TMR może być zadawanie kiszonki ad libitum połączone z automatycznym podawaniem śruty zbożowej. Zwierzęta żywione tymi dwoma sposobami nie wykazywały istotnych różnic w produkcji mleka. Na taki wynik mógł wpłynąć brak korekt składu 14

15 TMR, mimo zmiany zapotrzebowania zwierząt na energię i składniki pokarmowe w okresie trwania doświadczenia (Nocek i inni 1986). Kolejną zaletą żywienia w systemie TMR jest mniejszy spadek krzywej laktacji. U krów które otrzymywały zielonkę bez żadnych dodatków wydajność mleczna spadła o 50% gdy u żywionych TMR zaledwie ok. 4%. Zwierzęta karmione zielonką z dodatkami paszy treściwej oraz paszy treściwej i NaHCO 3 również wykazywały spadek wydajności większy niż karmione TMR (Podkówka 2002). Żywienie mieszankami pełnoporcjowymi wpływa pozytywnie także na jakość mleka. Mleko zwierząt żywionych TMR charakteryzuje się wyższą zawartością białka właściwego oraz tłuszczu niż mleko zwierzą żywionych tradycyjnie (Kolver i Muller 1998; Bargo i inni 2002). Większa produkcja mleka o lepszym składzie chemicznym wiąże się z wyższym pobraniem paszy. Zwierzęta żywione TMR pobierały więcej suchej masy niż te które otrzymywały pasze tradycyjne. Holsztyńskie bydło mleczne żywione pastwiskowo z dodatkiem koncentratu wykazało pobranie suchej masy na poziomie 21,6 kg, natomiast żywione TMR 26,7 kg (Bargo i inni 2002). W żywieniu pastwiskowym bez dodatku także odnotowano niższe pobranie suchej masy niż przy żywieniu TMR (Kolver i Muller 1998). Zadawanie TMR u w porównaniu z innymi systemami żywienia wywiera wpływ nie tylko na produkcyjność zwierząt i pobranie paszy. W żwaczach krów żywionych pastwiskowo wystąpił również wyższy poziom N 2 H 3, w porównaniu do zwierząt żywionych TMR i pastwisko + TMR. Łączone żywienie TMR z pastwiskiem spowodowało obniżenie strawności składników suchej masy runi pastwiskowej, które są potencjalnie strawne. W doświadczeniu nie stwierdzono zmian w ph żwacza w tych trzech różnych systemach żywienia (Bargo i inni 2002) Właściwości fizyczne TMR Do właściwości fizycznych pasz zaliczamy wilgotność i rozdrobnienie, z czego obie te cechy mogą wywierać wpływ na pobranie paszy, kondycje przeżuwaczy oraz ich produktywność. Tradycyjne żywienie paszami bardzo wilgotnymi obniża spożycie suchej masy, NDF, ADF i białka surowego u owiec lecz zwiększa strawność zarówno u owiec (Pasha i inni 1994) jak i bydła (Lahr i inni 1983). Odmienne wyniki otrzymano podając krową TMR do którego produkcji użyto koncentratu o celowo podwyższonej wilgotności. W tym eksperymencie nie stwierdzono wpływu nawilżenia na spożycie suchej masy (Robinson i inni 1990). Podobne wyniki otrzymano badając spożycie suchej masy oraz wydajność mleczną krów holsztyńskich, które otrzymywały TMR o różnej wilgotności (Kellems i inni 1991). Większy wpływ na zwierzęta niż wilgotność wywiera rozdrobnienie paszy. Zbyt silne rozdrobnienie TMR może skrócić czas przeżuwania, obniżyć ilość bakterii celulolitycznych, co prowadzi do obniżenia ph żwacza. Rozdrabnianie następuje na wszystkich etapach produkcji TMRu, szczególnie intensywne jest w czasie mieszania pasz (Heinrichs 1999). Istotne jest by w paszy znajdowały się cząstki o wielkości powyżej 3 mm. Pasza o rozdrobnieniu powyżej 3 mm tworzy w 15

16 żwaczu strukturę umożliwiającą lepszy dostęp bakterii do trawionego pokarmu. Dzięki takiemu rozdrobnieniu pasza jest lepiej trawiona oraz ograniczone zostaje ryzyko chorób metabolicznych wywołanych niskim ph żwacza (Kowalski 2006). Zmiana wielkości cząstek paszy może wpływać na wydzielanie witaminy b1 w żwaczu. Silniejsze rozdrobnienie zwiększa produkcje tej witaminy, co może powodować znaczne obniżenie ph żwacza (Tałaj i inni 2004). Stwierdzono także, że większe rozdrobnienie TMR zwiększa pobranie suchej masy, lecz nie odnotowano zmian w wydajności mlecznej (Calberry i inni 2003) TMR a behawioryzm zwierząt Mieszanki TMR należy zadawać ad libitum, częstotliwość podawania paszy ma wpływ na behawioryzm zwierząt oraz parametry produkcyjne. Należy zwrócić uwagę na częstotliwość zadawania TMR-u, szczególnie w okresie letnim, ponieważ może dochodzić do jego zagrzewania się, z powodu wysokiej temperatury otoczenia. (Podkówka 2002). W okresie zimowym nie stwierdzono istotnych różnic w kondycji oraz pobraniu paszy u krów żywionych raz dziennie w porównaniu z tymi które były karmione dwa razy dziennie (Kudrna 2003). Pamiętać należy również o tym, że zbyt częste podawanie paszy może wpłynąć negatywnie na zwierzęta. Porównując dwie grupy, w których TMR podawane było raz dziennie i pięć razy dziennie stwierdzono wyraźny wpływ częstotliwości podawania na zachowanie zwierząt (Mäntysaari i inni 2006). U krów które otrzymywały pasze raz dziennie zaobserwowano dłuższy czas spoczynku i krótszy czas pobierania paszy, niż u tych które karmione były pięć razy dziennie. Osobniki mniej niepokojone pobierały więcej suchej masy, białka ogólnego oraz energii, od tych które narażone były na większy stres spowodowany częstszym zadawaniem paszy (Mäntysaari i inni 2006). Wpływ częstotliwości podawania paszy na zachowanie zaobserwowany został również podczas badań trzech grup bydła, z których pierwsza podawana była raz dziennie, druga cztery razy dziennie, a trzecia raz dziennie, lecz w obecności grupy której pasza zadawana była cztery razy dziennie (Philips i Rind 2001). Philips i Rind 2001 odnotowali, że aktywność dobowa grupy najmniej niepokojonej była najbardziej zbliżona do naturalnej, oraz że zwierzęta te spędzały najwięcej czasu stojąc przy korytarzu paszowym pobierając pasze powoli i spokojnie ją przeżuwając. Dwie pozostałe grupy starały się mniej czasu spędzać przy korytarzu paszowym oraz jadły pasze szybciej. Ogólny czas poświęcany przez krowy na leżenie i stanie nie wykazywał różnic istotnych statystycznie (Philips i Rind 2001). Prowadzono także badania nad zadawaniem TMR-u raz dziennie, w porównaniu do zadawania go co drugi dzień. Stwierdzono że krowy którym pasze podawano rzadziej spędzały więcej czasu pobierając paszę oraz przeżuwając w pozycji leżącej (Philips i Rind 2001). W obu doświadczeniach, tzn. tym z zastosowaniem trzech grup doświadczalnych oraz tym z dwoma grupami, stwierdzono że rzadsze zadawanie mieszanek TMR wpływało korzystnie na zachowanie 16

17 socjalne bydła. Zwierzęta te spędzały więcej czasu na pielęgnacji siebie oraz były mniej agresywne w stosunku do innych osobników w stadzie (Philips i Rind 2001). Częstotliwość zadawania TMR wpływa również na wydajność mleczną zwierząt. Krowy żywione cztery razy dziennie wykazywały mniejszą produkcję mleka o większej zawartości białka i niższej zawartości tłuszczu, od tych którym podawano paszę tylko raz dziennie. Podobnie wyglądała sytuacja w dwóch grupach z których jedna była skarmiana raz dziennie, a druga co drugi dzień. Krowy, które otrzymywały pasze raz dziennie produkowały mniej mleka o wyższej zawartości białka i jednocześnie niższym poziomie tłuszczu (Philips i Rind 2001). 17

18 2.5. Opis wybranych składników osocza Albuminy Albuminy wraz z globulinami i fibrynogenem zaliczamy do białek osocza. Produkcja Albumin następuje w wątrobie, są one białkami o małej masie cząsteczkowej. Rola albumin w organizmie jest bardzo istotna. Biorą one udział w transporcie kwasów tłuszczowych, jonów, barwników żółciowych, cholesterolu oraz regulują przenikanie wody między osoczem i tkankami (Praca zbiorowa 1981). Zmiany poziomu albumin są istotnym wskaźnikiem w diagnozowaniu stanu zdrowia zwierząt. Niedobory albumin mogą być przyczyną niedożywienia, nieprawidłowego wchłaniania, oparzelin, urazów, oraz nerczyc. Brak odpowiedniej ilości wody w organizmie objawia się nadmiarem albumin (Winnicka 2002). Wartości referencyjne stężenia albumin w osoczu są zależne od gatunku zwierzęcia. (Knox i inni 1988) podaje że średnia zawartość tych białek w osoczu jeleni wynosi 30,2 g/l, wyniki jakie uzyskał w badaniach wahały się między 23,2 39,4 g/l. Badania prowadzone na Chorwacji, na populacji dziko żyjących jeleniach wykazały wyższe średnie stężenie albumin, które wynosiło 38,52 g/l. Porównanie zawartości albumin w osoczu jelenia szlachetnego oraz daniela nie wykazało istotnych statystycznie różnic między osobnikami dorosłymi tych gatunków (Poljičak- Milas i inni 2006). Rozpatrując wyniki stężenia albuminy w osoczu należy wziąć pod uwagę sposób unieruchomienia zwierzęcia w celu pobrania krwi. Zwierzęta które zostały uśpione wykazują wyższy poziom albumin od tych które zostały mechanicznie unieruchomione przed pobraniem krwi (Marco i Lavin 1999) BUN Określenie stężenia BUN (ang. blood urea nitrogen) czyli azotu mocznikowego zawartego we krwi, umożliwia ustalenie zawartości mocznika we krwi. Mocznik pełni istotną funkcje u przeżuwaczy, będąc prekursorem białka. Przyczyn nadmiaru mocznika może być wiele, mogą to być źle funkcjonujące nerki, dieta zbyt obfita w białko, odwodnienie, krwotoki w układzie pokarmowym itp.. Niedobory powodowane są przez uszkodzenia wątroby lub przez wprowadzenie do organizmu glukozy. Zalecane stężenia BUN są zależne od gatunku zwierzęcia. Dla jelenia szlachetnego jako referencyjne można przyjąć stężenie BUN w granicach 13,16 mg/dl a 50,42 mg/dl (Knox i inni 1988). Na poziom BUN w osoczu nie ma istotnego statystycznie wpływu sposób unieruchomienia zwierzęcia przed pobraniem krwi (Marco i Lavin 1999). 18

19 3. Cel pracy Celem mojej pracy było zbadanie wpływu jaki wywiera zimowe żywienie mieszankami TMR na jelenia szlachetnego (Cereus elaphus) utrzymywanego w warunkach fermowych. 19

20 4. Materiały i metody 4.1. Czas i miejsce prowadzenia badań. Badania prowadzone były od r. do r. Doświadczenie przeprowadzane było na fermie jeleni położonej w miejscowości Rudzie w województwie warmińsko-mazurskim, powiecie gołdapskim, gminie Gołdap Materiał doświadczalny Doświadczenie prowadzone było na zwierzętach z gatunku jeleń szlachetny (Cervus elaphus). Zwierzęta były utrzymywane w warunkach fermowych. W doświadczeniu brały udział dwie grupy zwierząt. Pierwszą, liczniejszą grupę stanowiło 31 łań urodzonych w 2006 roku (fot. 3), sprowadzonych latem 2007r na fermę ze Szkocji. Drugą grupę stanowiło 13 byków urodzonych w 2006 roku, pochodzących z polskiej hodowli Masa ciała zwierząt Masa ciała zwierząt została ustalona dwukrotnie, pierwszy raz po okresie żywienia letniego ponownie po upływie 126 dni. Do określenia masy ciała zwierząt posłużyła waga umieszczona w podłodze poskromu Badania krwi Krew została pobrana dwukrotnie od obu grup, pierwszy raz po zakończeniu żywienia letniego drugi raz pod koniec żywienia TMR em. Krew pobierana była do specjalnie przeznaczonych do tego celu probówek, od unieruchomionych w poskromie zwierząt (Fot. 5). Po pobraniu w ciągu 24 h krew została odwirowana, po 1,5 ml osocza zostało umieszczone w probówkach Eppendorfa a następnie zamrożone w temperaturze -25 o C. W osoczu oznaczono stężenie BUN i albumin. Analiza osocza została przeprowadzona na aparacie ANALIZATOR EPOLL 20, przy użyciu gotowych zestawów do określania zawartości BUN oraz albumin. Zestawy bazują na następujących metodach: * BUN - metoda enzymatyczna opracowana przez Talke a i Schubert a uproszczona przez Tiffany ego i współpracowników (1972) * albuminy metoda z BCG (na bazie metody Doumas a i innych (1972)) 20

21 4.5. Badania paszy W celu przeprowadzenia analizy chemicznej zostały pobrane dwie próby z TMR-u podawanego łaniom oraz cztery z TMR-u podawanego bykom. Poza podstawową analizą chemiczną została także określona zawartość NDF i ADF w TMR. Takim samym analizom poddane zostały niedojady pozostawione przez łanie (4 próby) oraz przez byki (3 próby). Badania paszy przeprowadzono następującymi metodami: * sucha masa metoda wagowo suszarkowa PN ISO * popiół surowy metoda wagowo piecowa PN 76/R * białko surowe metoda Klejdahla PN ISO * włókno surowe metoda Henneberga Stohmanna PN EN ISO * tłuszcz surowy metoda Soxhleta PN ISO *NDF i ADF analiza frakcji włókna według van Sjesta metoda analityczna ANKOM Tech. 8/98 Wartość energetyczna paszy została oszacowana systemem DLG. Poza właściwościami chemicznymi oraz wartością pokarmową mieszanki analizie poddano strukturę TMR. Ocenę struktury TMR przeprowadzono przy pomocy PSPS zbudowanego z dwóch sit Statystyczne opracowanie wyników badań Obliczenia statystyczne zostały przeprowadzone przy użyciu programu Statistica

22 5. Wyniki 5.1. Skład chemiczny TMR oraz jego komponentów Komponenty TMR oraz sama mieszanka zostały poddane podstawowej analizie chemicznej, a jej wyniki przedstawia tabela nr 1 i 2. Pasza którą zadano łaniom zawierała 44,6% suchej masy. Sucha masa TMR zawierała 90,73% materii organicznej, 13,08% białka surowego, 49,94% BNW, 47,05% NDF oraz 28,81% ADF. TMR podawany bykom charakteryzował się wyższym poziomem suchej masy: 39,60%. W suchej masie było mniej białka surowego (12,57%), materii organicznej (90,46%) oraz BNW (46,54%) niż w TMR podawanym łaniom. Pasza podawana bykom przewyższała tę podawaną łaniom pod względem zawartości procentowej w suchej masie NDF (50,38%) i ADF (31,11%) (wyk 3) Skład chemiczny niedojadów Niedojady (tab. 3) charakteryzowały się odmiennym składem chemicznym od paszy podanej jeleniom (wyk. 1 i 2). W niedojadach odnotowano niższy poziom suchej masy (ok. 30%) niż w TMR. Niedojady paszy podawanej bykom i łaniom zawierały więcej NDF (60,49% i 60,91%) i ADF (40,87% i 42,04%) w obu badanych grupach. Obniżeniu uległa zawartość białka surowego, jego zawartość wynosiła w niedojadach pochodzących z TMR łań - 9,75%, byków - 10,25%. Substancja organiczna oraz BNW były niższe w niedojadach niż w TMR, wynosiły odpowiednio 81,82% s.o. 38,62% BNW w grupie łań oraz 87,16% s.o. 39, Struktura TMR i niedojadów Analiza struktury TMR oraz niedojadów pozwoliła wyróżnić trzy frakcje (tab. 4). We wszystkich badanych grupach przeważały cząsteczki o najmniejszym rozdrobnieniu >19 mm i stanowiły od 72,9 % w TMR podawanym łaniom do 92,71% w niedojadach pozostawionych przez byki. W TMR podawanym łaniom było ich o 17,61% mniej niż w niedojadach. W mieszance podawanej bykom frakcji najgrubszej o wymiarach >19mm było o 18,83% więcej niż w paszy pozostawionej w paśnikach. Najmniejszy udział procentowy w TMR stanowiła frakcja średnia 19 mm 8 mm, w paszy podawanej grupie łań było jej 1,2%, a w grupie byków stanowiła ona 1,4%. Istniały znaczne różnice między grupą łań i byków w ilości frakcji drugiej pozostawionej w paśnikach. Byki pozostawiły 3,28% a łanie tylko 1,58%. Największe różnice między niedojadami a paszą zadaną wykazywała frakcja najdrobniejsza < 8 mm. Było jej w TMR podanym łaniom i bykom o odpowiednio 19,73% i 19,69% więcej niż w paszy pozostawionej przez te zwierzęta. 22

23 5.4. Wartość energetyczna TMR oraz średnie dobowe pobranie paszy TMR podawany łaniom różnił się pod względem zawartości energii od tego który otrzymywały byki. Energia netto laktacji 1 kg TMR podawanego łaniom wynosiła 2,61 MJ. Zawartość energii w 1 kg TMR podawanego bykom była mniejsza i wynosiła 2,27 MJ NEL. Łanie średnio pobierały 4,47 kg TMR / szt., spożycie paszy przez byki wynosiło średnio ok. 6,42 kg TMR / szt.. Przy takim spożyciu paszy energia którą dziennie pobierały zwierzęta wynosiła odpowiednio dla byków 0,31 MJ NEL / kg 0,75 m.c.. dla łań 0,41 MJ NEL / kg 0,75 m.c. (tab. 5) Masa ciała Porównano masę ciała łań oraz byków po żywieniu letnim i pod koniec żywienia zimowego mieszanką TMR (tab. 6). Średnia masa ciała łań przed żywieniem zimowym wynosiła 86,76 kg, a pod koniec doświadczenia łanie ważyły 87,23 kg. Różnice w masie ciała łań nie były istotne statystycznie. Średnia masa ciała byków wynosiła 133,65 kg przed oraz 132,31 kg po żywieniu TMR. Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykazała brak istotnych statystycznie różnic między masą ciała zwierząt przed a ich masą po żywieniu mieszanką TMR Wyniki badania osocza krwi Poziom azotu mocznikowego - B.U.N. po okresie żywienia letniego W grupie łań średni poziom BUN w osoczu przed przeprowadzeniem eksperymentu wynosił 19,68 mg/dl. Byki charakteryzowały się istotnie statystycznie wyższym poziomem BUN niż łanie, osiągał on średnio 26,15 mg/dl (tab. 7) Poziom albumin w osoczu po okresie żywienia letniego Poziom albuminy w osoczu łań przed żywieniem zimowym wynosił 3,43 g/dl. Grupa byków nie różniła się istotnie statystycznie pod tym względem od łań, poziom albuminy w tej grupie wynosił 3,70 g/dl (tab. 7) Poziom azotu mocznikowego - B.U.N. po okresie żywienia zimowego Po przeprowadzeniu doświadczenia średni poziom BUN w osoczu łań był istotnie statystycznie wyższy niż przed żywieniem TMR i wynosił 30,87 mg/dl. W grupie byków po okresie żywienia TMR średni poziom BUN nie różnił się istotnie statystycznie od poziomu sprzed doświadczenia i wynosił 24,77. Łanie istotnie statystycznie przewyższały byki pod względem poziomu BUN mg/dl (tab. 7). 23

24 Poziom albumin w osoczu po okresie żywienia zimowego Po przeprowadzeniu doświadczenia średni poziom albumin w osoczu łań był istotnie statystycznie niższy niż przed żywieniem TMR i wynosił 2,98 g/dl. W grupie byków po okresie żywienia TMR średni poziom albumin nie różnił się istotnie statystycznie od poziomu sprzed doświadczenia i wynosił 3,23 g/dl. Nie odnotowano różnic istotnych statystycznie, w zawartości albuminy w osoczu, między łaniami a bykami po żywieniu zimowym (tab. 7) 24

25 6. Dyskusja wyników 6.1. Skład chemiczny TMR TMR którym żywione były jelenie w okresie zimowym zawierał 23,99% (łanie) i 27,88% (byki) włókna surowego, natomiast przeciętna zawartość tego składnika w gospodarstwach Pomorza i Kujaw wynosiła 18,13% (Mikołajczak i inni 2004). Zawartość substancji organicznej oraz NDF i ADF (tab. 2) była wyższa niż w TMR podawanym kozom mlecznym (s.o. 88,91% NDF 38,58% ADF 21,79%). Białka surowego było mniej w TMR podawanym łaniom (12,57%) i bykom (13,08%) niż kozom 17,68% (Fernández, Sánchez-Seiquer 2003). Wysoki poziom NDF i ADF wpływa u bydła na zmniejszenie strawności i pobrania paszy (Podkówka i Podkówka 2000, Kowalski2005). Przewidywana strawność TMR dla krów przy takiej zawartości ADF wynosi 66% (TMR dla łań) oraz 62-65% (TMR dla byków). Pobranie paszy przy zawartości NDF 47,05% (łanie) i 50,38% (byki) byłoby u krów na poziomie 2,5-2,3% masy ciała (Podkówka i Podkówka 2000) Struktura TMR Struktura TMR była prawidłowa (tab. 4). Przeważały w niej cząstki o rozmiarze ponad 19 mm, stnowiły one aż 72,90% (łanie) do 73,88% (byki), co korzystnie wpływa na funkcjonowanie żwacza (Mikołajczak i inni 2004). TMR o wyższej zawartości dużych cząstek polepsza trawienie paszy (Kowalski 2006). Wpływ na rozdrobnienie ma czas mieszania oraz procesy przez które przechodzi pasza objętościowa zastosowana w produkcji TMR. Mieszanie TMR przez 4 minuty ogranicza zawartość cząstek o rozmiarach 18 mm o 31% (Heinrichs i inni 1999). Mikołajczak i inni (2004) podają, że rozdrobnienie TMR w gospodarstwach na terenie Pomorza i Kujaw, którym żywione jest bydło jest zbyt duże. Mieszanka podawana jeleniom jest lepiej przygotowana od TMR zadawanego na ternie Pomorza i Kujaw. W badaniach prowadzonych na zadawaniu TMR kozom stwierdzono, że wybierają one pasze o wyższej zawartości białka. W paszy pozostawionej przez zwierzęta, wraz ze zwiększeniem ilości podawanej paszy, zwiększała się ilość frakcji o najmniejszym rozdrobnieniu, a zmniejszała frakcja najdrobniejsza (Fernández i Sánchez-Seiquer 2003). Wyniki doświadczenia przeprowadzonego na jeleniach wskazują na to, że zachowują się one podobnie do kóz, gdyż najliczniejsze w niedojadach pozostawionych przez zwierzęta były cząstki największe (tab. nr 4) Wartość energetyczna TMR Wystąpiły różnice w wartości energetycznej TMR pomiędzy dwoma grupami badawczymi. Wartość energetyczna TMR podawanego jeleniom jest wyższa niż w TMR proponowanym przez Podkówkę i Podkówkę (2000) dla krowy produkującej kg mleka. Autorzy proponują TMR o wartości 25

26 energetycznej 2,12 MJ / kg świeżej paszy. Dobowe pobranie TMR gwarantuje jeleniom pobranie energii na poziomie niższym niż zalecane przez Bobka i innych (1992). Określa on zapotrzebowanie jelenia szlachetnego na dobrym łowisku i przy bezśnieżnej zimie na 27 MJ/ dzień dla byków (0,49MJ/kg 0,75 m.c.) oraz 18 MJ/ dzień dla łań (0,50MJ/kg 0,75 m.c) Wartości zalecane przez Bobka i innych (1992) wydają się nieadekwatne dla jeleni utrzymywanych w warunkach fermowych, gdyż zwierzęta nie wykazywały objawów niedożywienia Zmiana masy ciała Masa ciała jeleni po żywieniu letnim nie różniła się istotnie statystycznie od masy ciała po żywieniu zimowym TMR (tab. nr 6). Wyniki te są odmienne od uzyskanych w badaniach jelenia szlachetnego w środowisku naturalnym. Zarówno byki jak i łanie wykazują w środowisku naturalnym obniżenie masy ciała w okresie zimowym. Obniżenie masy ciała może wynosić od kilku procent w okresie przeciętnej zimy, do 20 25% w czasie ciężkiej zimy. Zmniejszenie masy ciała w tym okresie zależy głównie od dostępności pokarmu (Bobek i inni 1992). Zmniejszenie masy ciała jeleni zaobserwowano również w warunkach fermowych. Jak podaje Wojtowicz (2006) łanie powyżej drugiego roku życia po okresie żywienia zimowego charakteryzowały się masą ciała o 3,1% niższą niż przed nim, a młodsze łanie straciły w tym samym czasie 7,1% masy ciała. Podobnie obniżenie masy ciała (5-10%) w okresie zimowym odnotowano w badaniach przeprowadzonych w Ameryce Północnej na jeleniach. Taka różnica pomiędzy przeprowadzonym eksperymentem a wynikami innych autorów (Wojtowicz 2006, Bobek i inni 1992)może wynikać z lepszego wykorzystania paszy przez zwierzęta. Brak typowego dla tego okresu spadku masy ciała sugeruje, że żywienie mieszankami TMR ma bardzo korzystny wpływ na zwierzęta Poziom albumin w osoczu Średni poziom albumin w osoczu łań po okresie żywienia letniego 3,43 g/dl a byków 3,70 g/dl, wartości te mieszczą się w przedziale wartości referencyjnych podawanych dla bydła 3,2 4,9 g/dl, oraz dla innych hodowlanych przeżuwaczy (Winnicka 2002). Średnie stężenie albumin w osoczu badanych łań i byków jest większe od średniego poziomu podawanego jako referencyjny dla jeleni utrzymywanych w warunkach fermowych 3,02 g/dl lecz mieści się w przedziale podanym dla tego gatunku 2,32-3,94 g/dl (Knox i inni 1988). Porównanie z tymi wartościami wskazuje na prawidłowy poziom albumin w organizmie jeleni przed przeprowadzeniem doświadczenia. Wyższą zawartością albumin niż u łań przed żywieniem TMR otrzymano w Chorwacji w badaniu dziko żyjących dorosłych łani. Chorwackie lanie charakteryzowały się zawartością średnią albumin na poziomie 3,98g/dl. Zawartością albumin w osoczu byków była niższa niż miało to miejsce w przypadku łań i wynosiła ona 3,08 g/dl (Poljičak-Milas i inni 2006). Poziom albumin w osoczu badanych byków był wyższy niż u łań, odwrotnie niż w badaniach przeprowadzonych przez Poljičak- 26

27 Milas a i innych (2006). Różnica między wynikami uzyskanymi przez Poljičak-Milas i innych (2006) a zwierzętami biorącymi udział w doświadczeniu, może wynikać ze sposobu pobrania osocza. Poljičak-Milas i inni (2006) pobierał krew od zwierząt uśpionych. Poziom albumin w osoczu może się różnić w przypadku pobrania od uśpionego zwierzęcia, a pobrania od unieruchomionego jelenia (Marco i Lavin 1999). Albuminy w osoczu u łań po okresie żywienia TMR były obniżone w porównaniu do stanu sprzed okresu zimowego żywienia różnica ta była istotna statystycznie. Wartość albumin na poziomie 2,98 g/dl nie mieści się w zakresie wartości referencyjnych dla bydła 3,2 4,9 g/dl. Taka wartość spełnia wymagania poziomu albumin dla kóz 2,5 4,4 g/dl oraz mieści się w wartościach podawanych przez Knox.a i innych Poziom albumin u byków także był niższy niż przed eksperymentem i wynosił średnio 3,23 g/dl. Różnica ta jednak nie była istotna statystycznie. Taka wartość mieści się w wartościach referencyjnych dla bydła i kóz podawanych przez Winnicką (2002) a także w zakresie dla jeleni ustalonym przez Knox a i inni (1988) Poziom BUN Osocze jeleni przed żywieniem zawierało 19,68 mg/dl BUN u łań i 26,15 mg/dl u byków. Wartości stężenia BUN u łani mieszczą się w przedziałach wartości referencyjnych dla bydła, kóz i owiec (Winnicka 2002). Stężenie BUN u byków było zbyt wysokie, w porównaniu do wartości zalecanych u bydła i owiec. Wartości tego parametru uzyskane przez Knox i innych (1988) wahają się pomiędzy 13,16 mg/dl a 50,42 mg/dl. Peinado i inni (1999) badając jelenie żyjące na wolności stwierdził że średni poziom BUN w ich osoczu wynosi 27,53 mg/dl. Porównując dane otrzymane w wyniku badania jeleni przed żywieniem TMR z danymi uzyskanymi w innych doświadczeniach, można stwierdzić że azot mocznikowy mieści się w przedziale wartości referencyjnych. Stężenie BUN u łań po żywieniu TMR wynosiło 30,87 mg/dl, a u byków 24,77 mg/dl. Wartości te przewyższają zalecane dla bydła i owiec, gdzie górna granica wynosi 21 mg/dl lecz mieszczą się w wartościach referencyjnych dla kóz (Winnicka 2002). W odniesieniu do wartości zalecanych przez Knox i innych (1988), mieszczą się w zalecanym przedziale. Podwyższenie wartości uzyskanych w badaniu osocza u łań sugeruje zwiększenie ilości białka w diecie lub jego przyswajalności. U byków nie stwierdzono istotnych różnic między stężeniem BUN przed i po eksperymencie. 27

28 7. Wnioski 1. Wartość energetyczna TMR co zapewniła pokrycie zapotrzebowania energetycznego zwierząt. 2. Struktura TMR podawanego w okresie żywienia zimowego jeleniom była zbliżona do zalecanej struktury TMR dla bydła.. 3. Żywienie jeleni TMR w okresie zimowym korzystnie wpłynęło na masę ciała zwierząt, nie odnotowano istotnego statystycznie spadku masy ciała. 4. Zawartość albumin i BUN w osoczu zwierząt w okresie żywienia zimowego świadczy o pokryciu potrzeb energetycznych i białkowych badanej grupy zwierząt. 5. Wskazane są dalsze badania dotyczące żywienia TMR jeleni szlachetnych, w szczególności potencjalnego wpływu na: jakość mięsa, oraz parametry rozrodu zwierząt. Istotne jest także ustalenie opłacalności stosowania tego systemu żywienia w hodowli jelenia szlachetnego. 28

29 8. Tabele, wykresy i zdjęcia 29

30 Tabela 1. Skład chemiczny komponentów TMR sucha skład chemiczny komponentów TMR w % s.m. Komponent masa popiół substancja białko tłuszcz włókno w % surowy organiczna surowe surowy surowe BNW NDF ADF 1 34,78 10,92 89,08 13,76 3,21 27,88 44,23 54,56 35, ,53 10,34 89,66 14,47 3,99 31,64 39,56 54,60 37, ,02 6,58 93,42 7,14 2,28 34,41 49,59 55,36 33, ,29 2,91 97,09 11,57 4,44 11,02 70,06 24,02 12,27 1. sianokiszonka z silosu 2.sianokiszonka z beli 3. siano 4. ziarno owsa 30

31 Tabela 2 Skład chemiczny TMR Grupa badana sucha masa w % popiół surowy skład chemiczny TMR w % s.m. Substancja Białko tłuszcz włókno BNW NDF ADF organiczna surowe surowy surowe Łanie 44,16 9,27 90,73 13,08 3,72 23,99 49,94 47,05 28,81 Byki 39,60 9,54 90,46 12,57 3,47 27,88 46,54 50,38 31,11 31

32 Tabela 3 Skład chemiczny niedojadów Grupa badana sucha masa popiół surowy skład chemiczny niedojadów w % s.m. Substancja Białko tłuszcz włókno BNW NDF ADF organiczna surowe surowy surowe Łanie 29,14 18,18 81,82 9,75 2,10 31,35 38,62 60,91 42,04 Byki 31,51 12,84 87,16 10,52 2,45 34,79 39,40 60,49 40,87 32

33 Tabela 4. struktura TMR oraz niedojadów rozmiary cząstek (frakcje) zawartość poszczególnych frakcji w % TMR łanie TMR byki niedojady łanie niedojady byki >19mm 72,90 73,88 90,51 92,71 19mm 8mm 1,20 1,40 3,28 1,58 <8mm 24,25 23,69 4,53 4,00 33

34 Tabela nr 5 Wartość energetyczna TMR oraz średnie pobranie TMR ilość paszy pobranej kg/szt dziennie wartość energetyczna paszy MJ NEL/kg ilość energii MJ NEL pobranej na kg 0,75 m.c. dziennie łanie 6,42 2,27 0,31 byki 4,47 2,61 0,41 34

35 Tabela 6. Masa ciała byków oraz łań Grupa Łanie Byki Data średnia 86,17 87,23 133,65 132,31 Masa ciała [kg] SD 9,12 9,82 12,54 12,58 35

36 Tabela 7. Albumina i BUN w osoczu łań i byków grupy Łanie Byki data Albuminy średnia 3,43 A 2,98 B 3,70 3,23 [g/dl] SD 0,52 0,72 0,55 0,94 BUN [mg/dl] średnia 19,68 A 30,87 B 26,15 24,77 SD 6,32 8,24 6,84 6,34 Wartości w jednym wierszu oznaczone różnymi literami różnią się od siebie wysoko istotnie statystycznie P 0,01. 36

37 Wykres 1. Porównanie składu chemicznego TMR podawanego łaniom z niedojadami 100,00 % s.m. 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 TMR niedojady popiół surowy substancja organiczna białko surowe tłuszcz surowy włókno surowe BNW NDF ADF 37

38 Wykres 2. Porównanie składu chemicznego TMR podawanego bykom z niedojadami 100,00 % s.m. 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 TMR niedojady popiół surowy substancja organiczna białko surowe tłuszcz surowy włókno surowe BNW NDF ADF 38

39 Wykres 3. porównanie składu chemicznego TMR podawanego łaniom z TMR podawanym bykom 100,00 90,00 80,00 70,00 TMR łanie TMR byki 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 popiół surowy substancja organiczna białko surowe tłuszcz surowy włókno surowe BNW NDF ADF % s.m. 39

40 Fot 1. Mieszanie TMR w wozie paszowym (fot. J. Bukowiecki) Fot 2. TMR (fot J. Bukowiecki) 40