RAPORT O EKONOMICZNYCH, FINANSOWYCH I SPOŁECZNYCH SKUTKACH PRYWATYZACJI W ROKU 2011

Transkrypt

1 MINISTERSTWO SKARBU PAŃSTWA Akceptuję. RAPORT O EKONOMICZNYCH, FINANSOWYCH I SPOŁECZNYCH SKUTKACH PRYWATYZACJI W ROKU 2011 Warszawa 2012

2 2

3 SPIS TREŚCI Strona WSTĘP 5 ROZDZIAŁ I Realizacja procesów prywatyzacji w roku Komercjalizacja Zbycie akcji/udziałów Skarbu Państwa prywatyzacja pośrednia Prywatyzacja bezpośrednia Likwidacja i upadłość przedsiębiorstw państwowych Skuteczność przekształceń własnościowych w Polsce 15 ROZDZIAŁ II prof. dr hab. Janusz Heller, dr Rafał Warżała Ekonomiczno-finansowe aspekty prywatyzacji w roku Makroekonomiczne uwarunkowania procesów prywatyzacji w roku Fiskalne i ekonomiczne cele prywatyzacji Wpływ procesów prywatyzacyjnych w kolejnych latach na rozwój gospodarczy kraju (inwestycje, konkurencyjność, rynek pracy) Rozdysponowanie przychodów z prywatyzacji 29 ROZDZIAŁ III Wpływ prywatyzacji na rozwój rynku kapitałowego w Polsce w roku Rozwój rynku kapitałowego w Polsce na przestrzeni ostatnich 20 lat Kluczowe obszary rynku kapitałowego, na które miały wpływ transakcje prywatyzacyjne Skarbu Państwa Wzrost kapitalizacji i obrotów Rozpoznawalność GPW wśród inwestorów i emitentów Zaangażowanie inwestorów zagranicznych Zainteresowanie inwestorów indywidualnych Transakcje prywatyzacyjne poprzez GPW a kapitalizacja sektorów Rola polskiego rynku kapitałowego Podsumowanie 43 3

4 ROZDZIAŁ IV Społeczny odbiór procesów prywatyzacji w Polsce Uwarunkowania prywatyzacji w Polsce opinie Polaków o sytuacji społeczno-gospodarczej w roku Stosunek Polaków do prywatyzacji w roku Opinie Polaków na temat fuzji i przejęć w sektorze energetycznym 50 ZAKOŃCZENIE 53 4

5 WSTĘP Prezentowany Raport o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji w roku 2011 jest formą realizacji zapisu art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493, z późn. zm.), nakładającej na Ministra Skarbu Państwa obowiązek corocznego przygotowywania i przedkładania Radzie Ministrów oraz z jej upoważnienia Sejmowi m.in. sprawozdania o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji. Raport sporządzany jest corocznie w Ministerstwie Skarbu Państwa (dalej MSP), a jego struktura odpowiada zakresowi tematycznemu jaki został określony ww. ustawą. Raport dokumentuje uwarunkowania, przebieg i szeroko rozumiane efekty prywatyzacji majątku państwowego w roku Na niniejszy Raport składają się przede wszystkim opracowania sporządzone przez pracowników Ministerstwa Skarbu Państwa (Departament Analiz i Departament Rynków Kapitałowych), ale również autorskie opracowanie przygotowane przez przedstawicieli krajowego środowiska naukowo-badawczego. Rozdział I niniejszego Raportu został opracowany w Departamencie Analiz MSP. Informacje i dane statystyczne zawarte w tym Rozdziale ukazują efekty realizacji procesów prywatyzacji w roku 2011 w podziale na poszczególne tryby prywatyzacji oraz na tle przekształceń własnościowych dokonanych łącznie od roku W Rozdziale II, współautorstwa Panów prof. dr hab. Janusza Hellera i dr Rafała Warżały - pracowników naukowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, zaprezentowano ekonomiczne i finansowe aspekty procesów prywatyzacji w Polsce w roku Autorzy w swym opracowaniu, poza ogólnymi makroekonomicznymi uwarunkowaniami procesów prywatyzacji, ukazują także jak zostały rozdysponowane przychody z prywatyzacji w minionym roku oraz jakie są efekty realizowanej przez Ministra Skarbu Państwa polityki dywidendowej. W tej części Raportu wskazano jak prywatyzacja, poprzez realizację przypisanych temu procesowi fiskalnych i ekonomicznych celów, wpływa na rozwój gospodarczy kraju. W ramach oddziaływania na sytuację gospodarczą kraju, prywatyzacja odgrywa również znaczną rolę w rozwoju polskiego rynku kapitałowego. Tematyce tej poświęcony został Rozdział III, opracowany w Departamencie Rynków Kapitałowych MSP. Przedstawiono w nim m.in. wpływ transakcji prywatyzacyjnych dokonywanych poprzez warszawską giełdę na wartość obrotów i kapitalizację poszczególnych sektorów gospodarki oraz jak systematycznie rośnie zainteresowanie inwestorów indywidualnych zakładaniem rachunków maklerskich. W Rozdziale tym zwrócono również uwagę na znaczenie polskiego parkietu na światowych giełdach. 5

6 Rozdział IV, również przygotowany w Departamencie Analiz MSP, poświęcony został problematyce społecznego odbioru zachodzących w Polsce przemian własnościowych. Stosunek Polaków do prywatyzacji został ukazany zarówno na tle ogólnych społeczno-gospodarczych uwarunkowań tego procesu, jak i w świetle osobistych odczuć i przekonań ankietowanych Polaków. W Zakończeniu niniejszego Raportu podsumowano najistotniejsze kwestie związane z realizacją procesów przekształceń własnościowych w Polsce przede wszystkim w minionym roku, ale także w odniesieniu do skutków prywatyzacji prowadzonej w Polsce od ponad 20 lat. Efekty zmian własnościowych przedstawiono na tle sytuacji ekonomiczno-finansowej kraju oraz czynników społecznych. 6

7 ROZDZIAŁ I REALIZACJA PROCESÓW PRYWATYZACJI W ROKU 2011 Przekształcenia własnościowe podmiotów państwowych są jedną z podstaw ekonomicznych transformacji systemowej, jaka dokonała się w Polsce w okresie ostatniego dwudziestolecia. Umożliwiają prowadzenie procesu porządkowania struktury własnościowej majątku Skarbu Państwa i przyczyniają się do rozwoju sektora prywatnego. Przechodzenie od przewagi w gospodarce dużych, państwowych zakładów pracy do przedsiębiorstw prywatnych wymaga zastosowania odpowiednich struktur i procedur, które zapewnią zwiększenie efektywności i konkurencyjności przedsiębiorstw, zarówno na rynku krajowym jak też na rynkach zagranicznych. Służą temu opracowywane i realizowane przez Ministerstwo Skarbu Państwa procesy przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych oraz spółek z udziałem Skarbu Państwa. Poniżej omówiono najbardziej charakterystyczne dla transformacji ustrojowej w Polsce, formy przekształceń własnościowych, czyli procesy komercjalizacji, prywatyzacji pośredniej, prywatyzacji bezpośredniej oraz likwidacji przedsiębiorstw państwowych Komercjalizacja Komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. Powstała spółka wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na charakter prawny tych stosunków, o ile przepisy ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji nie stanowią inaczej. W 2011 r. skomercjalizowano 10 przedsiębiorstw państwowych, przekształcając je w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, przy czym dla 1 skomercjalizowanego przedsiębiorstwa organem założycielskim był Minister Obrony Narodowej. Ponadto, dokonano komercjalizacji 2 instytucji filmowych, dla których organem założycielskim był Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W wyniku dokonanych przekształceń powstało 11 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i 1 spółka akcyjna. Podmioty objęte komercjalizacją, posiadały siedziby na terenie województwa mazowieckiego (7 przedsiębiorstw), łódzkiego (2 przedsiębiorstwa), wielkopolskiego (2 przedsiębiorstwa) i śląskiego (1 przedsiębiorstwo). Wśród tych podmiotów większość stanowiły 7

8 małe przedsiębiorstwa 1 (7 podmiotów). trzy spółki skomercjalizowane w 2011 r. zatrudniały powyżej 300 osób i należały do grupy dużych przedsiębiorstw, a 2 przekształcone podmioty pod względem zatrudnienia znajdowały się w sektorze średnich przedsiębiorstw. Skomercjalizowane w 2011 r. przedsiębiorstwa państwowe prowadziły działalność w różnych branżach gospodarki, w tym 3 podmioty działały w branży przemysłu maszynowego i 3 podmioty w branży jednostki usługowe. W pozostałych przypadkach podstawowa działalność spółki dotyczyła następujących sektorów: transport (2 przedsiębiorstwa), przedsiębiorstwa handlowe i inne (2 przedsiębiorstwa), przemysł spożywczy (1 przedsiębiorstwo) i przemysłowy potencjał obronny (1 przedsiębiorstwo). Łącznie w latach dokonano komercjalizacji 1753 przedsiębiorstw państwowych 2. W wyniku tych przekształceń powstało 1736 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz 17 spółek z udziałem wierzycieli na podstawie Działu III ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji (komercjalizacja z konwersją wierzytelności) 3. Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych nie ograniczają się jedynie do zmiany ich formy prawnej czy systemu zarządzania pozwalającego na lepsze funkcjonowanie w warunkach gospodarki rynkowej. W przypadku 1242 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa powstałych w wyniku komercjalizacji (70,85% przedsiębiorstw państwowych przekształconych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa), dokonano udostępnienia akcji/udziałów Skarbu Państwa, w tym: akcje/udziały 512 spółek wniesiono do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, 502 spółki sprywatyzowano pośrednio, dla 127 spółek przeprowadzono zamianę wierzytelności na akcje/udziały w ramach Bankowego Postępowania Ugodowego, akcje/udziały Skarbu Państwa w 60 spółkach przekazano nieodpłatnie na rzecz jednostek samorządu terytorialnego, akcje/udziały 13 spółek zostały objęte w podwyższonym kapitale zakładowym jednoosobowych spółek Skarbu Państwa przez podmioty inne niż Skarb Państwa i państwowe osoby prawne, w 28 spółkach nastąpiły przekształcenia w innych trybach. 1 Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447, t.j.). 2 Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych dokonane przez Ministra Przekształceń Własnościowych/Ministra Skarbu Państwa. 3 Uchylony poprzez art. 3 pkt. 2 ustawy z dnia 11 maja 2001 roku (Dz. U. Nr 63, poz. 637) zmieniający ustawę o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw, ustawie o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji oraz ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. 8

9 Wykres nr 1 Przekształcenia własnościowe jssp powstałych w wyniku komercjalizacji wg stanu na dzień 31 grudnia 2011 r. Źródło: Dane MSP Zbycie akcji/udziałów Skarbu Państwa prywatyzacja pośrednia Zgodnie z ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji, zbycie akcji/udziałów Skarbu Państwa może odbywać się w trybie prywatyzacji pośredniej, nieodpłatnego przekazywania akcji/udziałów należących do Skarbu Państwa na rzecz jednostek samorządu terytorialnego, obejmowania akcji/udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym jednoosobowych spółek Skarbu Państwa powstałych w wyniku komercjalizacji przez podmioty inne niż Skarb Państwa lub inne osoby prawne oraz poprzez rozporządzanie wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku spółki powstałej w wyniku komercjalizacji na zasadach określonych w ustawie. Prywatyzacja pośrednia polega na zbywaniu akcji/udziałów Skarbu Państwa w trybie publicznym (oferta ogłoszona publicznie, przetarg publiczny, negocjacje podjęte na podstawie publicznego zaproszenia, przyjęcie oferty w odpowiedzi na ogłoszone wezwanie, aukcja ogłoszona publicznie, sprzedaż akcji w obrocie zorganizowanym, sprzedaż na podstawie oferty publicznej akcji objętych prospektem emisyjnym lub memorandum informacyjnym, stabilizacja pomocnicza, sprzedaż akcji poza obrotem zorganizowanym). Rada Ministrów może wyrazić zgodę na inny niż publiczny tryb zbywania akcji/udziałów należących do Skarbu Państwa. Ponadto, zgodnie z nowelizacją ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji z dnia 28 stycznia 2009 r., Minister Skarbu Państwa może dokonać zbycia akcji/udziałów należących do Skarbu 9

10 Państwa bez konieczności występowania o zgodę Rady Ministrów, jeśli nabywca i cena są wskazane w umowie prywatyzacyjnej, a udział Skarbu Państwa w spółce wynosi mniej niż 50% kapitału zakładowego lub zbycie akcji/udziałów dotyczy spółek, w których Skarb Państwa posiada nie więcej niż 25% kapitału zakładowego. W 2011 r. metodą prywatyzacji pośredniej zrealizowanych zostało 179 projektów prywatyzacyjnych dla 170 spółek z udziałem Skarbu Państwa, w tym dla 83 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa 4. Spośród jednoosobowych spółek Skarbu Państwa sprywatyzowanych w 2011 r., 63 podmioty powstały w wyniku komercjalizacji (75,90 % zbytych jednoosobowych spółek Skarbu Państwa). Pozostałe to spółki przejęte od Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa (dawniej Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa) z mocy ustawy 5, przekształceń dokonanych przez Ministra Przekształceń Własnościowych, w wyniku połączenia spółek, przejęcia udziałów po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym czy w ramach bankowego postępowania ugodowego. W 2011 r. Minister Skarbu Państwa dokonał również transakcji zbycia akcji/udziałów Skarbu Państwa w 5 spółkach z większościowym udziałem Skarbu Państwa oraz w 82 podmiotach z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa. Ponad połowę sprywatyzowanych w 2011 r. spółek z mniejszościowym udziałem Skarbu Państwa stanowiły tzw. resztówki czyli podmioty, w których Skarb Państwa posiadał nie więcej niż 10% w kapitale zakładowym spółki (44 podmioty). Najwięcej spółek sprywatyzowanych w 2011 r. prowadziło działalność w branży: transport (17 podmiotów), przemysł obronny (14 podmiotów), przemysł maszynowy (13 podmiotów) i energetyka (12 podmiotów). Spółki sprywatyzowane w 2011 r. metodą pośrednią posiadały siedziby na terenie wszystkich województw. Najwięcej spółek znajdowało się w regionie województwa śląskiego (32 podmioty), mazowieckiego (23 podmioty) i województwa dolnośląskiego (15 podmiotów). Najmniejsza liczba spółek objętych prywatyzacją pośrednią w 2011 r. miała siedzibę na terenie województwa lubuskiego (2 podmioty) i opolskiego (3 podmioty). Prywatyzacja pośrednia spółek z udziałem Skarbu Państwa w 2011 r. prowadzona była w trybach określonych w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji. Najwięcej spółek sprywatyzowano w trybie negocjacji podjętych na podstawie publicznego zaproszenia (32 podmioty) oraz aukcji ogłoszonej publicznie (30 podmiotów). W trybie przetargu publicznego 4 W 2012 r. odstąpiono od przeniesienia praw własności 1 spółki ze względu na niedotrzymanie warunków, zawartej w 2011 r. umowy sprzedaży przez inwestora. 5 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r. kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502), uchylone ustawą z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2000 Nr 94, poz. 1037, z późn. zm.). 10

11 zbyto 19 spółek z udziałem Skarbu Państwa. W 28 przypadkach zastosowano tryb inny dotyczący zbywania akcji/udziałów w spółkach, w których Skarb Państwa posiada nie więcej niż 25% kapitału zakładowego (art. 33 ust. 5 pkt 2). Na zbycie akcji/udziałów Skarbu Państwa w 8 spółkach wyraziła zgodę Rada Ministrów, a 7 spółek z udziałem Skarbu Państwa zostało zbytych na podstawie innych przepisów 6. W 7 spółkach zrealizowano transakcje zbycia akcji na rynku regulowanym. Wykres nr 2 Prywatyzacja spółek w roku 2011 wg zastosowanych procedur i trybów zbycia Źródło: Dane MSP. W 2011 r. Minister Skarbu Państwa dokonał nieodpłatnego przekazania na rzecz jednostek samorządu terytorialnego akcji/udziałów Skarbu Państwa w 15 spółkach, w tym w 13 jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa, 1 spółce z udziałem większościowym oraz 1 spółce z udziałem resztówkowym (do 10% udziału Skarbu Państwa). Zdecydowana większość spółek skomunalizowanych w 2011 r. prowadziła działalność w branży transport 10 podmiotów, co stanowi 66,67% wszystkich spółek przekazanych nieodpłatnie w danym roku. Dwie spółki działały w branży żegluga i porty, a pozostałe podmioty prowadziły działalność w branży jednostki usługowe, agencje przedsiębiorczości i otoczenie rolnictwa. Wśród spółek przekazanych nieodpłatnie na rzecz jednostek samorządu terytorialnego w 2011 r., najwięcej swoją siedzibę miało w województwie podlaskim (5 podmiotów). Po 2 6 Art. 33 ust. 5 pkt 1 uokip zbycie akcji/udziałów spółek, w których Skarb Państwa posiada mniej niż 50% kapitału zakładowego, a nabywca i cena są wskazane w umowie prywatyzacyjnej (5 spółek), realizacja umowy z Eureco B.V. (1 spółka), przekazanie pracownikom, art. 50 uokip zbycie akcji pozostałym akcjonariuszom, będącym w dniu wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej pracownikami przedsiębiorstwa państwowego wnoszonego do spółki (1 spółka). 11

12 spółki przejęły nieodpłatnie jednostki samorządu terytorialnego z województwa dolnośląskiego i mazowieckiego. Pozostałe podmioty przekazane nieodpłatnie na rzecz jednostek samorządu terytorialnego posiadały siedzibę na terenie województw: lubelskiego, małopolskiego, podkarpackiego, pomorskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. W 2011 r. akcje/udziały należące do Skarbu Państwa w 22 spółkach zostały wniesione na podwyższenie kapitału zakładowego innych podmiotów z udziałem Skarbu Państwa, a w 2 spółkach dokonano wymiany akcji Skarbu Państwa na udziały w spółce Bumar Sp. z o.o. Akcje/udziały Skarbu Państwa wnoszono najczęściej na podwyższenie kapitału zakładowego Bumar Sp. z o.o. (9 podmiotów) i Grupy PHN S.A. (5 podmiotów). W 3 przypadkach akcje/udziały Skarbu Państwa zostały wniesione na podwyższenia kapitału zakładowego Ciech S.A., również w 3 przypadkach do Krajowej Spółki Cukrowej S.A. Ponadto, Rada Ministrów wyraziła zgodę na wniesienie udziałów Skarbu Państwa w 1 spółce na podwyższenie kapitału zakładowego Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., a w 1 przypadku akcje Skarbu Państwa zostały objęte w podwyższonym kapitale zakładowym Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. W wyniku zrealizowanych projektów prywatyzacyjnych w 2011 r. osiągnięto przychody z prywatyzacji w wysokości 13,058 mld zł. Wykres nr 3 Przychody z prywatyzacji w latach (w mld zł) Źródło: Dane MSP. 12

13 1.3. Prywatyzacja bezpośrednia Zgodnie z zapisami ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, prywatyzacja bezpośrednia polega na rozporządzeniu wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego w celu zmiany formy własności i statusu prawnego przedsiębiorstwa, z pominięciem procesu komercjalizacji, czyli przekształcenia w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa. Proces prywatyzacji bezpośredniej może odbywać się poprzez sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki lub oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. W 2011 r. przekształceniami własnościowymi w drodze prywatyzacji bezpośredniej objęto 2 przedsiębiorstwa państwowe, dla których organem założycielskim był właściwy wojewoda. Przy uwzględnieniu kryterium wielkości zatrudnienia, prywatyzacja bezpośrednia w 2011 r. dotyczyła podmiotów należących do grupy średnich przedsiębiorstw 7. Jedno sprywatyzowane bezpośrednio przedsiębiorstwo państwowe posiadało siedzibę na terenie województwa mazowieckiego, a 1 na terenie województwa łódzkiego. Prywatyzacja bezpośrednia w 2011 r. została zrealizowana w trybie sprzedaży przedsiębiorstwa na rzecz innego podmiotu gospodarczego oraz wniesienia przedsiębiorstwa do spółki. W okresie od 31 sierpnia 1990 r. do 31 grudnia 2011 r. prywatyzacją bezpośrednią objęto 2307 przedsiębiorstw państwowych 8, w tym: 585 przedsiębiorstw sprzedano, 253 przedsiębiorstwa wniesiono do spółki, 1402 przedsiębiorstwa oddano do odpłatnego korzystania 9, wobec 67 przedsiębiorstw zastosowano mieszane formy prywatyzacji bezpośredniej. Spośród 2307 wniosków o prywatyzację bezpośrednią, zaakceptowanych przez Ministra Skarbu Państwa, z rejestru przedsiębiorców wykreślono 2221 przedsiębiorstw państwowych, co stanowi 96,27% wszystkich wydanych akceptacji Likwidacja i upadłość przedsiębiorstw państwowych Likwidacja przedsiębiorstw państwowych określana często likwidacją z przyczyn ekonomicznych lub likwidacją upadłościową, polega na rozdysponowaniu składnikami materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstwa oraz jego wykreśleniu z rejestru przedsiębiorstw państwowych, po zabezpieczeniu wierzycieli. Przeprowadzana jest ona 7 Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz t.j.). 8 Ponadto w 2010 r. oddano do odpłatnego korzystania 1 jednostkę badawczo-rozwojową. 9 Ibidem. 13

14 w przedsiębiorstwach znajdujących się w trudnej sytuacji ekonomicznej, wykazujących stratę, a perspektywy dalszej działalności, nie stwarzają możliwości na poprawę wyniku finansowego. Najczęściej stosowaną formą likwidacji z przyczyn ekonomicznych jest sprzedaż zorganizowanych części majątku zlikwidowanego przedsiębiorstwa inwestorom zewnętrznym. Uzyskane środki przeznaczane są na pokrycie wierzycieli, natomiast zmiana własności i formy prowadzenia działalności gospodarczej sprzedanej części przedsiębiorstwa, zwykle powoduje poprawę sytuacji finansowej, utrzymanie zatrudnienia oraz daje szansę na kontynuację działalności w warunkach wolnorynkowych. Likwidacja przedsiębiorstw państwowych była najczęściej stosowaną formą przekształceń własnościowych w pierwszym okresie transformacji ustrojowej. Wraz ze zmniejszaniem się liczby przedsiębiorstw państwowych, systematycznie spadała też liczba procesów likwidacyjnych, a obecnie w porównaniu z innymi podejmowanymi formami przekształceń własnościowych, ma mniejsze znaczenie. W 2011 r. zakończono proces likwidacji 12 przedsiębiorstw państwowych. Najwięcej zlikwidowanych przedsiębiorstw państwowych posiadało siedzibę na obszarze województwa mazowieckiego (4 podmioty), 2 zlikwidowane przedsiębiorstwa miały siedzibę na terenie województwa łódzkiego, również 2 przedsiębiorstwa na terenie województwa wielkopolskiego oraz 2 przedsiębiorstwa na terenie województwa śląskiego. Pozostałe przedsiębiorstwa państwowe wykreślone z rejestru przedsiębiorców w 2011 r., posiadały siedziby w regionie województwa lubuskiego i świętokrzyskiego. Łącznie w latach po zakończeniu likwidacji na podstawie art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, zakończono proces likwidacji wykreśleniem z rejestru przedsiębiorców 1154 przedsiębiorstw państwowych. W 2011 r. Minister Skarbu Państwa nie wyraził sprzeciwu wobec 4 wniosków o likwidację przedsiębiorstwa państwowego w trybie art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Ogółem, od początku przekształceń własnościowych do końca 2011 r., brak sprzeciwu Ministra Skarbu Państwa wobec wniosków o likwidację przedsiębiorstwa państwowego z przyczyn ekonomicznych, został wyrażony wobec 1932 wniosków. Z rejestru przedsiębiorców wykreślonych zostało 59,73% przedsiębiorstw państwowych, wobec których Minister Skarbu Państwa nie zgłosił sprzeciwu na likwidację. 14

15 1.5. Skuteczność przekształceń własnościowych w Polsce Przyjmując jako stan początkowy liczbę 8453 przedsiębiorstw państwowych istniejących na dzień 31 grudnia 1990 r. 10, można zauważyć znaczny spadek liczby zarejestrowanych przedsiębiorstw państwowych. Według stanu na dzień 31 grudnia 2011 r. zarejestrowane były 84 przedsiębiorstwa państwowe 11, przy czym Minister Skarbu Państwa był organem założycielskim dla 8 przedsiębiorstw państwowych oraz 1 banku państwowego. Wykres nr 4 Liczba przedsiębiorstw państwowych w latach Źródło: Dane MSP. W latach przekształceniami własnościowymi dokonanymi przez Ministra Przekształceń Własnościowych i Ministra Skarbu Państwa objęto 5992 przedsiębiorstwa państwowe. Zmiany własnościowe obejmowały: komercjalizację 1753 przedsiębiorstw państwowych (29,26% przekształcanych przedsiębiorstw), akceptację 2307 wniosków o prywatyzację bezpośrednią (38,50% przedsiębiorstw objętych przekształceniami), brak sprzeciwu wobec 1932 wniosków o likwidację z powodu złej kondycji finansowej w trybie art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (32,24% przekształcanych przedsiębiorstw). 10 Biuletyn Statystyczny GUS, nr 11, Warszawa 1991., s Według danych MSP. 15

16 W pozostałych przypadkach następowały upadłości, łączenia i podziały przedsiębiorstw państwowych, natomiast państwowe gospodarstwa rolne (tzw. PGR-y) zostały zlikwidowane, a ich majątek przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa). Realizacja procesów przekształceń własnościowych stanowiła i nadal stanowi istotny element przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych oraz spółek Skarbu Państwa wzmacnia polską gospodarkę, podnosi jej konkurencyjność i efektywność. Rozwój sektora prywatnych przedsiębiorstw, który odbywa się dzięki przekazywaniu majątku państwowego w ręce inwestorów prywatnych, umożliwia prywatyzowanym podmiotom dostęp do nowych źródeł finansowania, wzrost nakładów inwestycyjnych, modernizację parku maszynowego oraz pobudza przedsiębiorczość. Przychody z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa służą całemu społeczeństwu poprzez wspieranie polityki budżetowej oraz zasilanie funduszy celowych m.in. takich jak: Fundusz Rezerwy Demograficznej, zabezpieczający przyszłe emerytury Polaków, Fundusz Nauki i Technologii Polskiej, wspierający rodzimą myśl technologiczną, czy wyodrębniony rachunek Ministra Pracy i Polityki Społecznej, z którego środki są przeznaczane na rzecz przeciwdziałania bezrobociu. Można zatem stwierdzić, że przemiany własnościowe przyczyniają się do stabilizacji i zwiększenia bezpieczeństwa ekonomicznego kraju, w tym przede wszystkim stwarzają warunki do rozwoju gospodarczego Polski w przyszłości. 16

17 Prof. dr hab. Janusz Heller, dr Rafał Warżała ROZDZIAŁ II EKONOMICZNO-FINANSOWE ASPEKTY PRYWATYZACJI W POLSCE W ROKU Makroekonomiczne uwarunkowania procesów prywatyzacji w roku 2011 Proces prywatyzacji w 2011 r. przebiegał, podobnie jak w poprzednich latach, w otoczeniu światowego kryzysu ekonomicznego. Jednak jego przebieg miał odmienny od poprzednich lat charakter. W 2011 r. epicentrum światowego kryzysu gospodarczego przeniosło się z USA do Europy i zajęło obszar państw strefy euro. Od początku 2011 r. w USA można zaobserwować systematyczną poprawę wskaźników ekonomicznych, istotnych dla oceny kondycji gospodarki amerykańskiej. Produkt krajowy brutto rósł systematycznie w kolejnych kwartałach 2011 r., począwszy od wartości 0,4% w I kwartale, do 3,0% w ostatnim kwartale 2011 r. Na tak wysoki wynik złożyły się pozytywne zmiany kluczowych dla PKB składowych. Indeks PMI Manufacturing na koniec 2011 r. wyniósł 54,8 pkt, i był najwyższy od lipca 2011 r. W przypadku indeksu PMI dla usług wyniki były nieco gorsze, jednak w skali 12 miesięcy wskaźnik ten również wykazywał trend wzrostowy. W obszarze kluczowego dla gospodarki amerykańskiej rynku nieruchomości również widać oznaki poprawy. Świadczy o tym wartość indeksu NAHB, określającego stan nastrojów firm budujących domy. W gospodarce UE rok 2011 charakteryzował się kontynuacją stanów kryzysowych, zapoczątkowanych w 2008 r. Większość gospodarek państw europejskich rozwijała się w tempie nie przekraczającym 2% w skali roku. Do wyjątków w tym zakresie należały kraje nadbałtyckie (Estonia 7,6%, Litwa 5,9%, Łotwa 5,5%). Wśród krajów tzw. starej piętnastki jedynie Niemcy i Austria osiągnęły wynik wyższy od ww. poziomu (dynamika PKB w Niemczech wyniosła w 2011 r. 3%, zaś w Austrii 3,1%). Polska z dynamiką PKB w 2011 r. wynoszącą 4,3% uplasowała się na pierwszym miejscu spośród państw Europy Środkowej. Przeciętne tempo wzrostu gospodarczego dla 27 gospodarek Unii Europejskiej wyniosło 1,5%. Analiza PKB w Polsce w ujęciu kwartalnym, zaprezentowana na Wykresie nr 1, wskazuje, że w roku 2011 Polska gospodarka wykazywała stosunkowo wysoką odporność na sytuację ekonomiczną w największych krajach UE. Dynamika PKB w kolejnych kwartałach 17

18 2011 r. przekraczała poziom 4%. Pomimo, iż tempo wzrostu PKB w kolejnych kwartałach 2011 r. było wyrównane, należy mieć na uwadze to, iż nieco wyższe tempo wzrostu w I i II kwartale 2011 r. jest także rezultatem niskich wartości dynamiki tego wskaźnika w analogicznych okresach poprzedniego roku, które były punktem odniesienia dla wskaźników z 2011 r. Wykres nr 1 Kwartalna dynamika PKB w Polsce w latach * *Ceny stałe średnioroczne roku poprzedniego, zmiana w % do analogicznego kwartału roku poprzedniego. Źródło: Kwartalne wskaźniki makroekonomiczne, GUS; www. stat.gov.pl. W ciągu całego 2011 r. głównym czynnikiem wzrostu PKB był popyt krajowy (wpływ na tempo wzrostu gospodarczego wyniósł 3,7 pkt. proc. i był niższy od wpływu w 2010 r. o 0,9 pkt. proc.). Wpływ spożycia ogółem wyniósł 2 pkt. proc. i był mniejszy niż w poprzednim roku (o 1,4 pkt. proc.). Wzrósł natomiast wpływ akumulacji (o 0,6 pkt. proc.), na skutek wyraźnego umocnienia wpływu popytu inwestycyjnego - do 8,3 pkt. proc. Inwestycje w 2011 r. wykazywały po raz pierwszy od 2008 r. dodatni wpływ na PKB. Wpływ popytu zagranicznego na wzrost PKB był pozytywny, z uwagi na wyższą dynamikę eksportu (7,5%) w porównaniu ze wzrostem importu (5,8%). Dane bilansu płatniczego za 2011 rok wskazują, że główne wskaźniki opisujące równowagę zewnętrzną uległy w stosunku do 2010 r. znacznej poprawie 12. Relacja salda rachunku bieżącego do PKB w 2011 r. wyniosła 4,3% i była lepsza niż w 2010 r. o 0,4 punktu procentowego. Jednak w przypadku polskiej gospodarki zdecydowanie lepszym wskaźnikiem 12 Opracowano na podstawie: Informacja o bilansie płatniczym za 2011 r., NBP; 18

19 opisującym równowagę zewnętrzną jest relacja sumy sald rachunku bieżącego i kapitałowego do PKB. Wskazuje ona na całkowite potrzeby pożyczkowe polskiej gospodarki, jakie muszą być sfinansowane kapitałem z zagranicy. Wartość tego wskaźnika ( 2,1%) i jego poprawa w stosunku do 2010 r. (o 0,7 punktu procentowego) świadczy o umiarkowanym i malejącym poziomie nierównowagi zewnętrznej, który nie zagraża stabilności gospodarki polskiej. W rachunku kapitałowym bilansu płatniczego ujmowane są przede wszystkim transfery z Unii Europejskiej przeznaczone na inwestycje infrastrukturalne. W 2011 r. podobnie jak w 2010 nastąpił wzrost obrotów towarowych. Dynamika wzrostu eksportu wyniosła 11,4 % i była zbliżona do tempa wzrostu importu (11,5 %). Deficyt obrotów towarowych w 2011 r. wyniósł 10,1 mld euro i był o 1,2 mld euro wyższy niż w 2010 roku. Istotny wpływ na pogłębienie tego deficytu miały okoliczności zewnętrzne w postaci wzrostu cen ropy naftowej. Narodowy Bank Polski szacuje wpływ wzrostu cen ropy na deficyt na rachunku obrotów towarowych w wysokości 3,5 mld euro. W 2011 r. zarejestrowano znacząco większy niż w roku poprzednim napływ inwestycji bezpośrednich do Polski. Wyniósł on ponad 10 mld euro (o 50% więcej niż w 2010 r.). Na tę kwotę złożyły się pojedyncze duże transakcje napływu i odpływu inwestycji bezpośrednich. Na wspomnianą kwotę złożył się napływ kapitału udziałowego 0,5 mld euro; 3,7 mld euro reinwestowanych zysków oraz 6,1 mld euro pozostałego kapitału, który stanowiły kredyty i obligacje wyemitowane do spółek matek. Napływ inwestycji zagranicznych w postaci zakupu polskich obligacji skarbowych nominowanych w złotych jest zjawiskiem stałym. W 2011 r. napływ tych inwestycji wyniósł 5,4 mld euro. W inwestycjach portfelowych uwzględniane są także emisje papierów wartościowych dokonywane przez polskie podmioty na rynkach zagranicznych. W 2011 r. jedynym liczącym się emitentem takich obligacji był Skarb Państwa, który bez problemów ulokował na zagranicznych rynkach 3,7 mld euro netto (po uwzględnieniu papierów wartościowych wykupywanych zgodnie z terminem ich zapadalności). Należy podkreślić, że w 2011 r. nastąpiła korzystna zmiana struktury finansowania zagranicznego polskiej gospodarki, z krótkoterminowego na długoterminowe. Znacząco zwiększył się napływ inwestycji bezpośrednich do Polski, przy jednoczesnym spadku udziału inwestycji portfelowych (zmniejszenie napływu z 20 mld euro w 2010 r. do 10,9 mld euro w 2011 r.). Zaobserwowany kierunek zmian ku długoterminowym inwestycjom jest korzystny z punktu widzenia wzmocnienia stabilności zewnętrznej polskiej gospodarki. Umiarkowane tempo wzrostu gospodarczego, mimo poprawy w relacji do 2010 r., nie sprzyjało pozytywnym zmianom na rynku pracy. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2011 r. była wprawdzie nieznacznie wyższa od wartości z poprzedniego roku (wzrost z poziomu 12,4% do 19

20 12,5%), jednak w odniesieniu do wartości z poprzednich lat (2008 9,4%) wskaźnik ten uległ istotnemu pogorszeniu. Znalazło to również odzwierciedlenie w spadku dynamiki płac w gospodarce (realny wzrost płacy na poziomie 1,2 pkt. proc. w 2011 wobec 1,4 pkt. proc. w 2010 r.). natomiast nie spowodowało zmniejszenia konsumpcji. Dynamika sprzedaży detalicznej w 2011 r. w cenach stałych wyniosła 7,3%, co było wartością o 4,2 pkt. proc. wyższą od wyniku z 2010 r. Oznacza to, iż konsumenci, mimo napływających negatywnych sygnałów gospodarczych z innych państw, nie podzielają obaw odnośnie pogorszenia własnej sytuacji ekonomicznej i pozytywnie oceniają perspektywy rozwoju sytuacji gospodarczej kraju. Spowolnieniu gospodarczemu towarzyszył wzrost średniorocznej stopy inflacji (mierzonej wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych CPI) do poziomu 4,3%, wobec 2,6% w roku poprzednim. Stopa inflacji kształtowała się powyżej przyjętego przez Radę Polityki Pieniężnej celu inflacyjnego (na poziomie 2,5% +/- 1 pkt. proc.). Tak wysoki poziom inflacji w 2011 r. wynikał przede wszystkim z wysokich cen surowców (w tym ropy naftowej) na rynkach światowych oraz z wysokiej dynamiki cen żywności. Sytuacja na polskim rynku finansowym w 2011 r. była efektem postrzegania naszego kraju przez pryzmat położenia geograficznego. Region państw Europy Środkowo-Wschodniej był traktowany przez inwestorów zagranicznych jako obszar podwyższonego ryzyka, czemu towarzyszyło wycofywanie kapitału portfelowego. Rezultatem tego procesu była deprecjacja polskiej waluty w 2011 r. wobec euro o 11,3%, zaś wobec dolara amerykańskiego o 12,3%. Polski system finansowy funkcjonuje w coraz bardziej zintegrowanym otoczeniu. Rozwój sytuacji w krajach Unii Europejskiej i innych krajach wysoko rozwiniętych jest obarczony dużą niepewnością, w znacznym stopniu ze względu na eskalację kryzysu zadłużenia sektora publicznego w części krajów strefy euro. Jest to najważniejszy czynnik ryzyka, tak dla sytuacji polskich banków, jak i dla całej polskiej gospodarki. W 2011 r. zwiększyła się niepewność dotycząca zdolności niektórych krajów strefy euro w zakresie obsługi zadłużenia w średnim i długim terminie. Kraje te stoją przed koniecznością redukcji szczególnie wysokich poziomów deficytu finansów publicznych i długu publicznego (Grecja, Portugalia) oraz nadmiernego zadłużenia sektora prywatnego zakumulowanego w okresie dobrej koniunktury (Hiszpania). Wprowadzenie europejskich mechanizmów stabilizacyjnych i pomoc udzielona z ich wykorzystaniem początkowo ograniczyły obawy dotyczące krótkoterminowej wypłacalności tych krajów. Jednak w obliczu trudności z wprowadzeniem przez nie programów zacieśnienia fiskalnego nadal istnieje wysokie prawdopodobieństwo wzrostu awersji do podejmowania ryzyka inwestycyjnego i wzrostu zmienności na rynkach finansowych. Pesymistyczna ocena wypłacalności tych krajów przez uczestników rynków finansowych utrudnia lub wręcz uniemożliwia pozyskiwanie finansowania 20

21 rynkowego przez instytucje finansowe z tych krajów. Ryzyko dla stabilności światowego systemu finansowego pozostaje więc na podwyższonym poziomie. Polityka pieniężna Narodowego Banku Polskiego realizowana w 2011 r. miała restrykcyjny, w stosunku do poprzednich lat charakter. Po silnych obniżkach stóp procentowych w 2009 r. oraz utrzymania niskich poziomów stóp w 2010 r. (w których łączny spadek wyniósł 150 p.b.), w 2011 r. Rada Polityki Pieniężnej czterokrotnie podjęła decyzję o podwyższeniu stóp procentowych (łączny wzrost w 2011 r. wyniósł 100 p.b.). W efekcie tych zmian stopa referencyjna na koniec 2011 r. wzrosła w relacji do 2010 r. z poziomu 3,5% do 4,50%. Niepewność co do dalszego rozwoju sytuacji przełożyła się na wzrost ryzyka kredytowego na rynku międzybankowym, co powodowało wzrost stawki rynkowej WIBOR w stosunku do stopy referencyjnej. W konsekwencji banki prowadziły ostrożną politykę kredytową, zaostrzając kryteria i warunki przyznawania kredytów. Mimo zaostrzenia polityki kredytowej przez banki ich wartość dla gospodarstw domowych wzrosła w 2011 r. o 12%. Kredyty dla przedsiębiorstw, po stagnacji w 2010 r., w roku ubiegłym wzrosły o 20,4% Fiskalne i ekonomiczne cele prywatyzacji Główną przesłanką realizacji procesu prywatyzacji majątku państwowego jest powszechnie znany w literaturze, a także potwierdzony w praktyce pogląd o wyższej efektywności gospodarowania przedsiębiorstw w wyniku zmiany formy własności. Wzrost efektywności w skali mikroekonomicznej przekłada się na rozszerzenie tzw. bazy podatkowej i w pierwszym etapie zwiększenie wpływów z tytułu podatków dochodowych. W wyniku wzrostu skali działalności prywatyzowanych podmiotów następuje również zwiększenie wpływów do budżetu z tytułu podatków pośrednich. Specyficznym efektem prywatyzacji poprzez likwidację jest także oczyszczanie gospodarki z nierentownych przedsiębiorstw państwowych. Proces ten nazywany w literaturze twórczym zniszczeniem, związany jest z nową alokacją majątku po zlikwidowanych przedsiębiorstwach w sposób umożliwiający jego bardziej efektywne wykorzystanie. Utrzymywanie przez państwo tych podmiotów stanowi często poważne obciążenie budżetu, które z jednej strony nie jest równoważone wpłatami z tytułu podatków oraz z tytułu własności, z drugiej zaś strony oznacza konieczność ponoszenia kosztów związanych z ich dalszym funkcjonowaniem. Oszacowanie długookresowych korzyści budżetu z tytułu zwiększenia efektywności w wyniku zmiany struktury własnościowej jest jednak zadaniem trudnym, gdyż wzrost efektywności następuje w wyniku splotu różnych czynników, zarówno wewnętrznych jak i mających swoje źródło w zmieniającym się otoczeniu makroekonomicznym. Można także 21

22 zauważyć pewną wewnętrzną niespójność takiego podejścia. Prywatyzacja oznacza zmianę struktury własnościowej i jak każda zmiana strukturalna powinna być przedmiotem oceny w perspektywie długookresowej. Z kolei analizy budżetowe mają z reguły charakter krótkoterminowy i są najczęściej ograniczone do okresu jednego roku. Dlatego analizując efekty procesu prywatyzacji w aspekcie korzyści budżetowych musimy przyjąć pewne uproszczenia, wynikające z ograniczeń czasowych analizy. W związku z tym w dalszej części raportu zostaną zaprezentowane bezpośrednie związki, wynikające z faktu, że dochody z mienia publicznego (zarówno bieżące dochody z mienia jak i przychody z jego sprzedaży) są ujęte w budżecie państwa i bezpośrednio wpływają na wysokość poszczególnych jego elementów, natomiast koszty związane z realizacją procesu prywatyzacji są finansowane ze środków gromadzonych na rachunkach specjalnie do tego celu powołanych państwowych funduszy celowych, zasilanych wpływami z prywatyzacji. Proces prywatyzacji ma wielowymiarowy charakter. Najczęściej identyfikuje się z nim pewien pakiet celów, nie tylko o charakterze ekonomicznym, ale także społecznym i politycznym, a jej realizacja wymaga spełnienia choćby częściowego kilku celów równocześnie. Sytuacja polityczna i nastroje społeczne, a także ogólny stan koniunktury gospodarczej i związane z tym potrzeby budżetowe niejednokrotnie wytyczają ograniczenia dla spełniania ekonomicznych przesłanek prywatyzacji. Cele te w pewnym stopniu są wzajemnie sprzeczne, dlatego bardzo ważna jest ich hierarchizacja i właściwe określenie priorytetów. Rodzaj celu podstawowego determinuje bowiem przebieg procesu prywatyzacji: wybór metod, optymalne tempo i sekwencję. W okresie wzmożonych potrzeb dochodowych budżetu państwa, a z takim mieliśmy do czynienia w 2011 r., wśród celów prywatyzacji na plan pierwszy zaczynają się wysuwać aspekty ekonomiczne, a tym samym i fiskalne. Potrzeba zwiększenia wpływów z prywatyzacji argumentowana jest koniecznością finansowania określonych zadań, związanych z przeprowadzanymi przez rząd reformami, a także redukowania lub finansowania rosnącego deficytu budżetowego. 22

23 Wykres nr 2 Dochody, wydatki i deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w latach (w % PKB) DEFICYT BUDŻETOWY Źródło: Dane Ministerstwa Finansów. Na koniec 2011 r. przychody z prywatyzacji wyniosły ponad 13 mld zł, co oznaczało zrealizowanie planu w 87,06% (przychody planowano na 15 mld zł). Dochody z dywidend od spółek nadzorowanych przez Ministra Skarbu Państwa wyniosły 5,147 mld zł, co stanowiło istotne przekroczenie planu (3,3 mld zł), czyli osiągnięcie 155% zakładanej w budżecie wartości. Wpływy z prywatyzacji oraz wartość wpłaconych dywidend w latach w mld zł Wykres nr 3 Źródło: dane MSP. 23

24 2.3. Wpływ procesów prywatyzacyjnych w kolejnych latach na rozwój gospodarczy kraju (inwestycje, konkurencyjność, rynek pracy) Istotnym warunkiem szybszego i stabilnego wzrostu gospodarczego jest poszerzanie udziału sektora prywatnego w gospodarce. Dokonuje się on w drodze konsekwentnej realizacji procesów prywatyzacyjnych, które skutecznie przyczyniają się do wzrostu inwestycji, poprawy kondycji finansowej podmiotów, optymalizacji procesów wytwórczych i uzyskiwania trwałej zdolności do konkurowania na rynku globalnym, ale również wpływają na równowagę budżetu państwa. Na dynamikę i skuteczność prowadzonych procesów prywatyzacyjnych istotny wpływ ma sytuacja gospodarcza zarówno krajowych, jak i zagranicznych przedsiębiorstw. Jednocześnie zainteresowanie potencjalnych inwestorów strategicznych jest wynikiem aktualnego i przewidywanego stanu koniunktury gospodarczej zarówno kraju lokalizacji inwestycji, jak i sytuacji na rynkach kapitałowych, która odzwierciedla stan otoczenia zagranicznego gospodarki oraz wskazuje na nastroje panujące wśród inwestorów. Oprócz parametrów makroekonomicznych wpływ na przebieg procesów prywatyzacji mają także takie czynniki mikroekonomiczne, jak: sytuacja ekonomiczno-finansowa spółek znajdujących się w planie prywatyzacyjnym, konieczność przeprowadzenia restrukturyzacji, nieuregulowany stan prawny składników majątku trwałego, roszczenia reprywatyzacyjne. Prywatyzacja może kreować nowe możliwości dla polskich przedsiębiorstw oraz korzystne warunki dla ich rozwoju. Skuteczne prowadzenie procesów prywatyzacji jest jedną z szans na utrzymanie wzrostu gospodarczego oraz poprawę konkurencyjności gospodarki. Realizowane procesy prywatyzacyjne, poprzez zmianę struktury właścicielskiej zapewniają dostęp do knowhow oraz możliwości pozyskiwania środków finansowych na inwestycje. Prywatyzacja stwarza podstawę dla przyspieszenia rozwoju i modernizacji przedsiębiorstw, a tym samym całej gospodarki. Przyczynia się do poprawy konkurencyjności podmiotów i w rezultacie do wzrostu efektywności gospodarowania. Wpływ procesów prywatyzacyjnych na konkurencyjność gospodarki, inwestycje i rynek pracy jest możliwy do uchwycenia w długim okresie czasu. Są to bowiem przekształcenia na tyle istotne z punktu widzenia procesów gospodarczych, iż ich efekty uwidaczniają się po pewnym okresie. Poprawa konkurencyjności gospodarki oznacza dostosowanie przedsiębiorstw do warunków funkcjonowania w gospodarce rynkowej, poprzez pozyskanie know-how, nowej technologii, dostępu do zagranicznych rynków zbytu. Od początku procesu transformacji polskiej gospodarki znaczącą rolę w procesie prywatyzacji pełni kapitał zagraniczny. Zależność między prywatyzacją a napływem kapitału zagranicznego ma charakter sprzężenia zwrotnego. W Polsce oraz innych państwach Europy 24

25 Środkowowschodniej realizacja procesu przekształceń własnościowych w dużym stopniu ukierunkowana była na uczestnictwo inwestorów zagranicznych jako tzw. inwestorów strategicznych. Efektem tego jest obecność kapitału zagranicznego w największych przedsięwzięciach prywatyzacyjnych, jakie zostały przeprowadzone w tych krajach. Dotyczy to zwłaszcza tych sektorów, w których państwo posiadało pozycję monopolistyczną (sektor paliwowy, energetyczny, telekomunikacyjny, bankowy). Proces przekształceń własnościowych w Polsce był realizowany za pomocą różnorodnych metod. Udział inwestorów zagranicznych w prywatyzacji mienia publicznego ma miejsce na różnych etapach tego procesu. Kapitał zagraniczny w formie inwestycji bezpośrednich uczestniczy zarówno w prywatyzacji pośredniej (kapitałowej), jak i bezpośredniej. W prywatyzacji kapitałowej udział inwestora zagranicznego może mieć miejsce już w pierwszym etapie tego procesu, tj. w ramach pierwotnej oferty publicznej (IPO), bądź jako inwestor strategiczny (trade sale). W drugim etapie inwestorzy zagraniczni biorą udział w procesie prywatyzacji poprzez odkupienie większościowego pakietu akcji od krajowego inwestora portfelowego. Udział inwestorów zagranicznych w procesie prywatyzacji bezpośredniej najczęściej odbywa się poprzez powstawanie spółek z kapitałem zagranicznym, do których organ założycielski wnosi majątek zlikwidowanych przedsiębiorstw państwowych. Ta forma prywatyzacji dotyczy przedsiębiorstw małych i średnich, znajdujących się w złej kondycji ekonomicznej. Ma ona jednak mniejsze znaczenie z punktu widzenia ogólnego udziału inwestorów zagranicznych w prywatyzacji, zarówno w ujęciu wartościowym, jak i ilościowym. Ocena wpływu prywatyzacji na rynek pracy również wymaga spojrzenia w perspektywie wieloletniej. Często jednym z najważniejszych kryteriów sprzedaży przedsiębiorstwa państwowego jest gwarancja utrzymania dotychczasowych miejsc pracy, zapisana w umowie prywatyzacyjnej. Jest to jednak rozwiązanie doraźne. W dłuższej perspektywie o utrzymaniu bądź likwidacji miejsc pracy decydują czynniki rynkowe. Należą do nich: potrzeba restrukturyzacji majątku firmy, wprowadzenie nowszych technologii produkcji, ograniczenie bądź rozszerzenie rynków zbytu. W przypadku prywatyzacji przez likwidację i wniesienie majątku firmy w formie aportu do nowego podmiotu, liczba utrzymanych miejsc pracy i ewentualnie nowo utworzonych zależy również od elastyczności dotychczasowych pracowników w zakresie przekwalifikowania. 25

26 Według danych GUS do końca 2011 r. procesem prywatyzacji objęto łącznie przedsiębiorstw, w których zatrudnionych było 724,5 tys. osób. Stanowiło to 12,8% pracujących ogółem w przedsiębiorstwach. Pracujący w przedsiębiorstwach objętych procesem prywatyzacji Stan w dniu 31 XII 2011 r. Wyszczególnienie Ogółem z tego: Górnictwo i wydobywanie Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo Transport i gospodarka magazynowa Źródło: Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w 2011 r., GUS. Liczba pracujących w tys. w % 724, ,5 305,6 68,9 132,2 11,1 42,2 9,5 18,2 Tablica nr 1 O ile znaczenie prywatyzacji w zmianach na rynku pracy w ujęciu krajowym, może być niewielkie, to w ujęciu lokalnym wpływ ten może być bardziej istotny. Jeżeli prywatyzacji podlega największe przedsiębiorstwo w gminie lub mniejszej miejscowości, to proces ten budzi emocje wśród pracowników. Od sukcesu w procesie zmiany własności, zależy kształt lokalnego rynku pracy, m. in. stopa bezrobocia, wskaźnik zatrudnienia, a tym samym poziom dochodów mieszkańców. Jedną z form prywatyzacji, która wywiera zasadniczy wpływ na przyszłą strukturę społeczną i ekonomiczną kraju, jest prywatyzacja realizowana w formie oferty publicznej skierowanej do indywidualnych inwestorów. W perspektywie średnio i krótkoterminowej można je uznać za decydujące dla kierunków, tempa oraz jakości procesu transformacji. Związki pomiędzy prywatyzacją a rynkiem kapitałowym mogą być analizowane w różnych przekrojach. Najczęściej pokazywany jest związek pomiędzy prywatyzacją a rozwojem publicznego rynku akcji, zwłaszcza rynku giełdowego. W tym ujęciu prywatyzacja winna być traktowana przede wszystkim jako proces prowadzący do radykalnych zmian struktur ekonomicznych i społecznych, które tworzą i poszerzają potencjalny obszar gospodarki, który może stać się przedmiotem rynkowej regulacji, w tym także regulacji za pośrednictwem rynku kapitałowego. Realizowany od dwudziestu lat proces transformacji ustrojowej w Polsce ma za zadanie doprowadzić do zbudowania sprawnej gospodarki rynkowej. Jednym z niezbędnych składników skutecznego mechanizmu rynkowego jest rynek kapitałowy. Mając na uwadze konieczność zbudowania rynku kapitałowego, jako niezbędnego elementu sprawnej gospodarki rynkowej, trzeba pamiętać, że na początku procesu transformacji gospodarczej zasoby prywatnego kapitału 13 W tym 5992 przedsiębiorstwa objęte przekształceniami własnościowymi przez Ministra Przekształceń Własnościowych, a następnie Ministra Skarbu Państwa. 26

27 były zbyt małe, aby umożliwić rozwój rynku kapitałowego bez ingerencji państwa. Zasadniczą formą tej ingerencji musiała być prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Związki i zależności pomiędzy prywatyzacją a rynkiem kapitałowym mają złożony charakter dlatego należy tu wyróżnić kilka płaszczyzn oddziaływania. W wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, stworzona została liczna grupa przedsiębiorstw, które potencjalnie mogą być aktywnymi uczestnikami rynku kapitałowego. Z perspektywy rozwoju rynku kapitałowego, największe znacznie miały procesy polegające na przekształceniu przedsiębiorstw państwowych w spółki prawa handlowego (komercjalizacja), gdyż spółki prawa handlowego mają największe możliwości uczestniczenia w procesach obrotu kapitałowego. Do końca 2011 r. utworzono 1736 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa. W początkowym okresie funkcjonowania Giełdy Papierów Wartościowych grupa prywatyzowanych firm wywarła największy wpływ na rozwój rynku kapitałowego. Trzeba jednak stwierdzić, że pozostałe metody przekształcania przedsiębiorstw państwowych mogą również stanowić istotny czynnik rozwoju tego rynku. Dotyczy to zarówno prywatyzacji bezpośredniej, w wyniku której majątek likwidowanych przedsiębiorstw państwowych jest udostępniany spółkom prawa handlowego, w tym przede wszystkim spółkom zawiązanym przez pracowników likwidowanych przedsiębiorstw, jak i przedsiębiorstw likwidowanych z przyczyn ekonomicznych. W wyniku tych przekształceń zwiększa się wartość zasobów produkcyjnych będących w posiadaniu podmiotów prywatnych, co stwarza materialne podstawy dla rozwoju różnego rodzaju transakcji przeprowadzanych za pośrednictwem rynku kapitałowego. Realizacja procesu prywatyzacji stanowiła impuls do stworzenia prawnej infrastruktury rynku kapitałowego. Istotne znaczenie ma tu ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji. W oparciu o przepisy tej ustawy do obrotu rynkowego wprowadzone zostały najpierw świadectwa udziałowe a następnie akcje NFI. Ponadto na potrzeby związane z procesem prywatyzacji utworzone zostały podstawowe instytucje regulujące i organizujące rynek giełdowy, jak Komisję Papierów Wartościowych i Giełd, Giełdę Papierów Wartościowych, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, Centralną Tabelę Ofert oraz biura maklerskie. Utworzenie Komisji Papierów Wartościowych i Giełd było konsekwencją uchwalenia ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi, która ustanawiała silny państwowy nadzór nad rynkiem kapitałowym. Najbardziej odpowiednią formą prywatyzacji dla rozwoju rynku kapitałowego była prywatyzacja kapitałowa. Umożliwiła ona uruchomienie podstawowych instytucji rynku kapitałowego dostarczając akcji do publicznego obrotu. Prywatyzacja kapitałowa stanowi najbardziej efektywną formę prywatyzacji, głównie ze względu na udział inwestorów strategicznych. Inwestorzy strategiczni biorący udział w prywatyzacji kapitałowej przyjmują na siebie różnego rodzaju zobowiązania (inwestycyjne, 27