Spożywanie alkoholu jako zachowanie ryzykowne dla zdrowia wśród młodzieży akademickiej studiującej na Podkarpaciu

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Maria Zadarko-Domaradzka 1 Emilian Zadarko 1 Zbigniew Barabasz 2 Marek Sobolewski 3 Spożywanie alkoholu jako zachowanie ryzykowne dla zdrowia wśród młodzieży akademickiej studiującej na Podkarpaciu Alcohol use and health-risk behaviours among academic students in Podkarpackie 1 Katedra Biomedycznych Podstaw Wychowania Fizycznego i Sportu Uniwersytetu Rzeszowskiego Dr hab. prof. UR Wojciech Czarny 2 Katedra Sportu Uniwersytetu Rzeszowskiego Prof. dr hab. Jan Junger 3 Katedra Metod Ilościowych Politechnika Rzeszowska Dr hab. prof. PRz Mirosław Śmieszek Dodatkowe słowa kluczowe: alkohol studenci picie ryzykowne Podkarpacie Additional key words: alcohol students hazardous drinking Podkarpacie Adres do korespondencji: Dr n. biol. Maria Zadarko-Domaradzka Zakład Biologii Człowieka i Edukacji Zdrowotnej Katedra Biomedycznych Podstaw Wychowania Fizycznego i Sportu Uniwersytet Rzeszowski Rzeszów, ul. Towarnickiego 3 Tel.: , fax: mzadarko@univ.rzeszow.pl Nadmierne spożywanie alkoholu zaliczane jest do zachowań ryzykownych i szkodliwych dla zdrowia. W całym Regionie Europejskim co czwarty zgon w grupie wiekowej lat spowodowany jest nadużywaniem alkoholu. Celem pracy jest przedstawienie stopnia rozpowszechnienia konsumpcji alkoholu wśród młodzieży akademickiej szkół wyższych Podkarpacia oraz oszacowanie występowania zjawiska ryzykownego picia. Anonimowe badania ankietowe przeprowadzono wśród studentów w 2010 roku. Do opracowania statystycznego zastosowano test niezależności chi-kwadrat. Stwierdzić można statystycznie istotne zróżnicowanie spożycia alkoholu pomiędzy kobietami i mężczyznami. Mężczyźni piją więcej i częściej. Do regularnej konsumpcji alkoholu przyznaje się 11,9% mężczyzn i 2,3% kobiet. Odsetek studentów pijących ryzykownie wyniósł 20,7%. Wiek nie różnicuje w statystycznie istotny sposób występowania picia ryzykownego. Jednakże zwraca uwagę grupa 19-latków, gdzie w sposób ryzykowny pije co siódmy student, podczas gdy w pozostałych grupach co najmniej co piąty. Większy odsetek osób pijących ryzykownie jest wśród mieszkańców miast (24%), niż wsi (18%). Studenci mieszkający w akademiku są niemal dwa razy bardziej narażeni na picie ryzykowne (29%) niż mieszkający w domu rodzinnym (17%). Najwięcej studentek pijących w sposób ryzykowny jest na kierunku turystyka i rekreacja (24%), zaś najmniej na kierunkach prawnych (13%), medycznych (14%) i matematyczno-przyrodniczych (15%). Wśród mężczyzn największy odsetek pijących w sposób ryzykowny odnotowano na kierunku prawo i administracja (33%).Wśród grupy studentów ryzykownie pijących aż 45% regularnie pali papierosy. Wstęp Nadużywanie substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu zaliczane jest obok palenia tytoniu do zachowań o działaniu Alcohol over-use is one of the risk behaviour and has harmful effects on health. In the whole European Region ever forth death among years old people is caused by alcohol overuse. The aim of the paper is to present the degree of alcohol consumption propagation among academic students in Podkarpackie, as well as estimate the occurrence of hazardous drinking. Anonymous questionnaire survey was conducted among academic students in Chi-square test was used for statistical analysis. There is statistical difference regarding alcohol use between women and men. Men report to drink more and more frequent. Regular alcohol use was declared by 11.9% of men and 2.3% of women. Hazardous drinking was reported by 20.7% students. Age does not statistically differ the occurrence of hazardous drinking. However, it is interesting that although among the group of 19 years old, every seventh student reports hazardous drinking, among the other groups it was reported by every fifth student. More students from urban areas (24%), than from rural areas (18%) report hazardous drinking. Students living in dormitory almost twice more frequent are at the risk of hazardous drinking (29%), than those living with parents (17%). Among female students hazardous drinking was reported by the following faculties: touristic and recreation (24%), law(13%), medical (14%) and mathematic- environmental (15%). Among men students hazardous drinking was highly reported by law and administration faculty students (33%). Among hazardous drinking students as many as 45% regularly smoke cigarettes. szkodliwym dla zdrowia [6]. Problemy zdrowotne nie wynikają wyłącznie z uzależnienia od alkoholu, ale powstają także wśród osób nieuzależnionych, które sytuacyjnie lub 546 M. Zadarko-Domaradzka i wsp.

2 okresowo nadużywają alkoholu. Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodych ludzi. Z danych Raportu z Ogólnopolskich Badań Ankietowych (ESPAD) zrealizowanych w 2011 roku wynika, że próby picia alkoholu ma za sobą 87,3% gimnazjalistów z klas trzecich i 95,2% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych [10]. W całym Regionie Europejskim co czwarty zgon w grupie wiekowej lat spowodowany jest nadużywaniem alkoholu. Mianem picia ryzykownego określa się picie nadmiernych ilości alkoholu (jednorazowo i w określonym czasie), nie pociągające za sobą aktualnie negatywnych konsekwencji, przy czym można oczekiwać, że konsekwencje te pojawią się, jeśli obecny model picia alkoholu nie zostanie zmieniony. Z kolei wzorzec picia, który już powoduje szkody zdrowotne, fizyczne bądź psychiczne i społeczne, przy czym nie występuje uzależnienie od alkoholu, nosi nazwę picia szkodliwego [7]. Stopień rozpowszechnienie konsumpcji alkoholu ma swoje uwarunkowania społeczne, obyczajowe i religijne, a także ekonomiczne [11]. Analiza literatury przedmiotu wskazuje, że problematyka dotycząca skali picia alkoholu, jak i następstw jego nadużywania wśród dzieci i młodzieży, stanowi obszar zainteresowania wielu autorów [1-5,8,9,11]. Jednakże, nieliczne publikacje odnoszą się do młodych dorosłych mieszkańców Podkarpacia. Badania Studenci 2000 wykonane przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych objęły swoim zasięgiem ponad 9 tysięcy studentów pierwszych oraz trzecich lat studiów, ale jedynie z ośmiu największych ośrodków akademickich w Polsce - Gdańska, Katowic, Krakowa, Lublina, Łodzi, Poznania, Warszawy i Wrocławia [12]. Celem niniejszej pracy jest zatem przedstawienie stopnia rozpowszechnienia spożycia alkoholu oraz oszacowanie występowania zjawiska ryzykownego picia wśród młodzieży akademickiej szkół wyższych Podkarpacia. Materiał i metody Prezentowany w niniejszej pracy materiał dotyczy młodzieży akademickiej, studiującej na czterech różnych uczelniach: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa (PWSZ) w Krośnie, Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji (WSPiA) w Przemyślu oraz Politechnika Rzeszowska, i jest częścią zakrojonych na szerszą skalę badań przeprowadzonych w ramach projektu Aktywność na całe życie polsko-słowacka platforma kultury fizycznej i promocji zdrowia studentów współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka (Nr projektu PL-SK/ KAR/IPP/I/49). Anonimowe i dobrowolne badania ankietowe przeprowadzono w 2010 roku za zgodą Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego (Nr 1/02/2009). Do opracowania statystycznego zakwalifikowano 3684 ankiety. Otrzymane dane pochodzą od studentów wychowania fizycznego (N=925), kierunków humanistycznych (N=813), matematyczno-przyrodniczych (N=647), turystyka i rekreacja (N=464), kierunków politechnicznych (N=317), prawa i administracji (N=316), medycznych: pielęgniarstwo, położnictwo, ratownictwo medyczne (N=182) i innych (N=20). Pytania związane Tabela I Charakterystyka badanej grupy. Characteristics of the analyzed group. Płeć Cecha z konsumpcją alkoholu miały charakter zamknięty i stanowiły składową autorskiego kwestionariusza zwyczajów żywieniowych. Picie ryzykowne zdefiniowano ilościowo przyjmując wypijanie przez co najmniej 5 dni w tygodniu średnio dziennie co najmniej 3-4 standardowych porcji alkoholu u mężczyzn, a 1-2 porcji u kobiet. Standardowa porcja - to ilość napoju alkoholowego, która zawiera ok. 10 g alkoholu. Zgromadzone dane poddano analizie statystycznej wykorzystując test Ogółem badanych N=3684 Ogółem badanych [%] M ,0 K ,0 Uczelnia PWSZ w Krośnie ,3 Uniwersytet Rzeszowski ,3 WSPiA w Przemyślu 126 3,4 Politechnika Rzeszowska 219 5,9 Miejsce zamieszkania wieś ,8 miasto ,2 Zamieszkanie podczas studiów dom rodzinny stancja ,7 akademik ,3 własne mieszkanie 176 4,8 inne 99 2,7 brak odpowiedzi 16 0,4 Wiek [lata] , , , , , , ,6 Rok studiów I ,1 II ,2 III 159 4,3 IV 170 4,6 V 138 3,7 Kierunek studiów wychowanie fizyczne ,1 humanistyczne ,1 matematyczno-przyrodnicze ,6 turystyka i rekreacja ,6 politechniczne 317 8,6 prawo i administracja 316 8,6 medyczne 182 4,9 inne 20 0,5 Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 8 547

3 niezależności chi- kwadrat. Przyjęto następujące reguły statystyczne: p>0,05 brak istotności statystycznej, p<0,05 - istotna zależność statystyczna (*), p<0,01 - wysoce istotna zależność statystyczna (**), p<0,001 - bardzo wysoko istotna zależność statystyczna (***). Tabela II Częstotliwość picia alkoholu. Frequency of alcohol drinking. Częstość i rodzaj spożywanego alkoholu Wyniki Analiza dotyczy zbiorowości 3684 studentów podkarpackich uczelni w wieku lat. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowili studenci pierwszego roku (67,1%). W badanej grupie 59% to kobiety i 41% mężczyźni. Spośród wszystkich respondentów największy odsetek stanowiły osoby w przedziale wiekowym lat (70,5%). Szczegółową charakterystykę demograficzną przedstawia tabela I. Zdecydowanie większość studentów pije alkohol. Do okazjonalnego picia przyznaje się 85,5% badanych. Odsetek osób niepijących i pijących regularnie jest zbliżony i wynosi odpowiednio 6,5% i 6,3%. Odnotowano statystycznie istotne zróżnicowanie spożycia alkoholu pomiędzy kobietami i mężczyznami. Mężczyźni piją więcej i częściej. Do regularnej konsumpcji alkoholu przyznaje się 11,9% mężczyzn i 2,3% kobiet (tabela II). Ilość studentów pijących ryzykownie to 763 osoby, co stanowi 20,7% ankietowanych. Wśród ankietowanych kobiet w sposób ryzykowny pije 17,6%, u mężczyzn odsetek ten wyniósł 25,2%. Wiek badanych studentów nie różnicuje w statystycznie istotny sposób występowania picia ryzykownego. Jednakże zwraca uwagę grupa 19-latków, gdzie w sposób ryzykowny pije co siódmy student, podczas gdy w pozostałych grupach co najmniej, co piąty. Większy odsetek osób pijących ryzykownie jest wśród mieszkańców miast (24%), niż wsi (18%). Studenci mieszkający w akademiku są niemal dwa razy bardziej narażeni na picie ryzykowne (29%), niż mieszkający w domu rodzinnym (17%) (tabela II). W tabeli III przedstawiono rodzaj i ilość jednorazowego picia alkoholu. Najbardziej preferowanym alkoholem jest piwo i wódka. Wśród grupy studentów ryzykownie pijących, aż 45% regularnie pali papierosy (tabela IV). Ponieważ płeć, jak wynika z wcześniejszych analiz, w znaczący sposób determinuje występowanie picia ryzykownego, dokonano analizy wpływu wybranych czynników niezależnych, oddzielnie dla zbiorowości kobiet i mężczyzn. Wyniki przedstawiono w zbiorczej tabeli V. Uwzględnienie czynnika płeć nie doprowadziło do wielu nowych jakościowo rezultatów. Okazało się, iż miejsce zamieszkania wpływa istotnie statystycznie na sposób ryzykownego spożycia alkoholu tylko w przypadku kobiet. Potwierdził się wpływ miejsca zamieszkania podczas studiów. Wykształcenie matki i ojca ma wpływ (na granicy wyniku istotnego statystycznie) na występowanie ryzykownego picia alkoholu córek, nie ma zaś wpływu na picie alkoholu przez synów. Potwierdza się związek współwystępowania takich zachowań antyzdrowotnych, jak palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu. Najwięcej studentek pijących w sposób ryzykowny jest na kierunku turystyka i rekreacja (24%), zaś najmniej na kierunkach prawnych (13%), medycznych (14%) i matematyczno-przyrodniczych (15%). Wśród mężczyzn największy odsetek pijących w sposób ryzykowny odnotowano na kierunku prawo i administracja (33%). Kobiety (N=2172) Mężczyźni (N=1512) Picie alkoholu (p = 0,0000***) Ogółem (N=3684) wcale 7,6% 5,0% 6,5% w przeszłości 1,3% 2,4% 1,8% okazjonalnie 88,8% 80,7% 85,5% regularnie 2,3% 11,9% 6,3% Picie ryzykowne (p = 0,0000***) nie 82,4% 74,8% 79,3% tak 17,6% 25,2% 20,7% Piwo (p = 0,0000***) nie spożywam 14,6% 7,4% 11,7% kilka razy w roku 13,5% 3,2% 9,3% raz w miesiącu 27,3% 10,1% 20,2% raz na tydzień 33,5% 36,8% 34,8% kilka razy w tygodniu 10,2% 36,5% 21,0% codziennie 0,9% 6,0% 3,0% Wódka (p = 0,0000***) nie spożywam 20,2% 13,3% 17,3% kilka razy w roku 35,3% 16,1% 27,4% raz w miesiącu 30,3% 29,3% 29,9% raz na tydzień 12,6% 32,8% 20,9% kilka razy w tygodniu 1,5% 8,0% 4,2% codziennie 0,1% 0,5% 0,3% Wino (p = 0,0000***) nie spożywam 26,6% 39,7% 32,0% kilka razy w roku 32,6% 19,7% 27,3% raz w miesiącu 26,3% 15,9% 22,0% raz na tydzień 12,1% 20,8% 15,7% kilka razy w tygodniu 2,2% 3,4% 2,7% codziennie 0,2% 0,5% 0,3% Tabela III Ilość jednorazowego spożycia alkoholu. The amount of one-time alcohol drinking. Jednorazowa ilość alkoholu Rodzaj alkoholu piwo (0,5 l) wódka (50 ml) wino (200 ml) N % N % N % nie spożywam ,7% ,3% ,0% ,1% ,2% ,5% ,6% ,4% ,6% ,7% ,6% ,5% ,0% ,2% 180 4,9% ,9% ,3% 239 6,5% *1,2,3,4,5 oznacza liczbę wypijanych kieliszków wódki, butelek piwa, lampek wina Omówienie W niniejszej pracy analizowano dwa główne zagadnienia: stopień rozpowszechnienia konsumpcji alkoholu oraz występowanie zjawiska ryzykownego picia wśród młodzieży akademickiej szkół wyższych Podkarpacia. Dane WHO wskazują, że konsumpcja alkoholu w Regionie Europejskim jest naj- 548 M. Zadarko-Domaradzka i wsp.

4 Tabela IV Wpływ wybranych czynników determinujących picie ryzykowne. Impact of selected factors determining hazardous drinking. Czynniki niezależne Wiek (p = 0,1901) nie wyższa w porównaniu z innymi regionami świata, a alkohol znajduje się na trzecim miejscu wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji. W całej Europie picie alkoholu jest odpowiedzialne za 1/4 wszystkich nagłych zgonów młodych ludzi pomiędzy 15. a 29. rokiem życia [7]. Otrzymane wyniki wskazują na dużą powszechność spożycia alkoholu wśród młodych ludzi. Ponad 90% badanych studentów pije alkohol, a najbardziej preferowanym napojem alkoholowym jest piwo oraz wódka, co jest zgodne z doniesieniami Chodkiewicza [2]. Zdecydowanie więcej i częściej w sposób ryzykowny piją mężczyźni. Z badań Okłota i wsp. [8] wynika, że to właśnie mężczyźni, zwłaszcza w średnim Picie ryzykowne tak N % N % 19 lat % 17 14% 20 lat % % 21 lat % % 22 lat % 80 23% 23 lat % 57 22% 24 lat % 44 20% 25 lat % 29 22% Miejsce zamieszkania (p = 0,0000***) wieś % % miasto % % Zamieszkanie podczas studiów (p = 0,0000***) dom rodzinny % % stancja % % akademik % % własne mieszkanie % 41 23% inne 83 84% 16 16% Wykształcenie ojca (p = 0,1815) podstawowe % 31 21% zawodowe % % średnie % % licencjat 55 81% 13 19% wyższe % 97 23% Wykształcenie matki (p = 0,0181*) podstawowe 97 83% 20 17% zawodowe % % średnie % % licencjat % 48 25% wyższe % % Palenie papierosów (p = 0,0000***) w ogóle % % w przeszłości % % okazjonalnie % % regularnie % % p wynik testu niezależności chi-kwadrat wieku, stanowią grupę najwyższego ryzyka zgonu z powodu ostrych zatruć alkoholem etylowym. Uzyskane wyniki pokazują, że Tabela V. Wpływ wybranych czynników determinujących picie ryzykowne u kobiet i mężczyzn. Impact of selected factors determining binge drinking among women and men. Czynniki niezależne Liczba i procentowy udział osób pijących ryzykownie Kobiety Mężczyźni N % N % Wiek (p = 0,2240) (p = 0,5410) 19 lat 10 11% 7 21% 20 lat % % 21 lat 88 21% % 22 lat 28 19% 52 25% 23 lat 17 15% 40 28% 24 lat 14 21% 30 20% 25 lat 8 25% 21 21% Miejsce zamieszkania (p = 0,0000***) (p = 0,3115) wieś % % miasto % % Zamieszkanie podczas studiów (p = 0,0018**) (p = 0,0000***) dom rodzinny % % stancja % % akademik 62 24% 58 36% własne mieszkanie 20 19% 21 30% inne 12 20% 4 10% Wykształcenie ojca (p = 0,0646) (p = 0,6187) podstawowe 15 16% 16 28% zawodowe % % średnie % % licencjat 8 25% 5 14% wyższe 44 21% 53 26% Wykształcenie matki (p = 0,0803) (p = 0,6920) podstawowe 11 15% 9 20% zawodowe % 90 25% średnie % % licencjat 20 21% 28 29% wyższe 72 22% 85 27% Palenie papierosów (p = 0,0000***) (p = 0,0000***) w ogóle % % w przeszłości 59 24% 56 26% okazjonalnie 87 30% 59 37% regularnie 70 44% 93 45% Kierunek studiów (p = 0,0075**) (p = 0,0066**) politechniczne 13 20% 51 20% humanistyczne % 64 32% prawo i administracja 35 13% 17 33% medyczne 21 14% 10 29% matematyczno-przyrodnicze 74 15% 42 29% wychowanie fizyczne 56 21% % turystyka i rekreacja 72 24% 52 32% prawie 21% badanych studentów uczelni podkarpacki spożywa alkohol w sposób ryzykowny. Z analizy wyników badań Sidor Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 8 549

5 i wsp. [9] wynika, że co czwarty student uczelni medycznej preferuje taki model picia. Z kolei inne badania studentów wydziału lekarskiego pokazują, że ponad połowa studentów pije alkohol w sposób ryzykowny [1]. Klimberg i wsp. [4] zwraca uwagę na narastanie zagrożenia nadmiernego spożycia alkoholu wśród studentów studiów medycznych. Wynik analiz badań własnych nie potwierdzają w pełni doniesień innych autorów, gdyż wśród badanych kierunków studiów uczelni podkarpackich, studenci kierunków medycznych nie są w czołówce kierunków, gdzie spożywa się alkohol w sposób ryzykowny. Fakt ten można tłumaczyć tym, iż w tych badaniach brały udział kierunki typowo żeńskie, jak pielęgniarstwo czy położnictwo, a przytoczone wyniki z literatury odwołują się w większości do kierunków lekarskich, gdzie odsetek mężczyzn jest dużo wyższy. Analiza wyników badań własnych wskazała na związek palenia tytoniu z piciem alkoholu w sposób ryzykowny, co pokrywa się z wynikami prac innych autorów m.in. Bielskiej i wsp. [1], Kurpas i wsp. [5]. Według Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata , wśród kobiet największe spożycie alkoholu dotyczy pań w wieku lat, stanu wolnego, które legitymują się wykształceniem wyższym oraz mieszkają w miastach, uczą się lub studiują, zajmują samodzielne stanowiska, dobrze oceniają swoją sytuację materialną. Analiza danych pokazała, iż miejsce zamieszkania wpływa istotnie statystycznie na sposób ryzykownego spożycia alkoholu w przypadku kobiet. Studentki mieszkające w mieście znacznie częściej preferują picie ryzykowne aniżeli mieszkanki wsi. Odnotowano również, że wykształcenie matki jest czynnikiem determinującym picie ryzykowne badanych studentów. Im wyższe, tym większy odsetek pijących ryzykownie. Szczegółowe analizy uwzględniające płeć pokazały, że wykształcenie matki i ojca ma wpływ (na granicy wyniku istotnego statystycznie) na występowanie ryzykownego picia alkoholu tylko u córek. Alkohol etylowy jest środkiem psychoaktywnym bardzo popularnym wśród młodych ludzi, którego nadużywanie często współistnieje z innymi zachowaniami ryzykownymi dla zdrowia, takimi jak, palenie tytoniu, przypadkowe kontakty seksualne, zachowania agresywne czy stosowanie narkotyków. Etanol zażywany przewlekle powoduje zgony w efekcie chorób wywołanych długotrwałym toksycznym działaniem na organy, z kolei w dużych stężeniach jest przyczyną ostrych zatruć, które często prowadzą do śmierci [8]. W związku z tym i ze skalą problemu jaka została przedstawiona w świetle badań własnych i literatury istnieje potrzeba monitorowania, edukowania i wdrażania profilaktyki wśród młodych dorosłych w omawianym temacie. Wnioski 1. Odsetek konsumujących alkohol wśród studentów podkarpackich uczelni jest wysoki (ponad 90%), a 1/5 z nich piją ryzykownie. 2. Studenci mieszkający w skupiskach rówieśniczych, np. w akademiku są bardziej narażeni na picie ryzykowne niż mieszkający w domu rodzinnym. 3. Nadużywanie alkoholu i palenie tytoniu to zachowania ryzykowne dla zdrowia, które często występują razem. 4. Problem nadużywania alkoholu przez studiujących młodych dorosłych skłania do bieżącego monitorowania tego zjawiska oraz wdrażania programów profilaktycznych. Piśmiennictwo 1. Bielska D., Kupras D., Marcinowicz L. i wsp.: Ocena ryzyka spożycia alkoholu oraz palenia tytoniu wśród studentów VI roku Wydziału Lekarskiego. Przegl. Lek. 2012, 69, Chodkiewicz J.: Picie alkoholu oraz wiedza o jego działaniu wśród studentów łódzkich szkół wyższych. Alkohol. Narkom. 2006, 19, Kamińska H., Zachurzok-Buczyńska A., Gawlik A., Małecka-Tendera E.: Zatrucia alkoholem etylowym wśród dzieci i młodzieży hospitalizowanych w Klinice Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka w Katowicach w latach doniesienie wstępne. Przegl. Lek. 2012, 69, Klimberg A., Marcinkowski J.T., Przybylski J.: Konsumpcja alkoholu i innych środków psychoaktywnych wśród studentów poszczególnych kierunków uniwersyteckich studiów medycznych. Część III. Przyczyny i okoliczności konsumpcji napojów alkoholowych oraz ich następstwa. Probl. Hig. Epidemiol. 2009, 90, Kurpas D., Mroczek B., Bielska D. i wsp.: Spożycie alkoholu i palenie tytoniu wśród studentów wyższych uczelni medycznych. Przegl. Lek. 2012, 69, Łuszczyńska A.: Zmiana zachowań zdrowotnych. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata [w]: Akty Prawne. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Dostępne on-line: [Dostęp ]. 8. Okłota M., Niemcunowicz-Janica A., Załuski J. i wsp.: Ostre śmiertelne zatrucia etanolem w latach w materiałach własnych Zakładu Medycyny Sądowej w Białymstoku. Arch. Med. Sadowej Kryminol. 2009, 59, Sidor K., Makara-Studzińska M.: Profil studentów pijących ryzykownie w grupie studentów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Hygeia Public Health 2012, 47, Sierosławski J.: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z Ogólnopolskich Badań Ankietowych zrealizowanych w 2011 roku (ESPAD). Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa Wrona-Wolny W.: Uwarunkowania i funkcje spożywania alkoholu przez sportowców. Studia i Monografie nr 42, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Kraków Wyniki badań Studenci [w]: Alkohol i młodzi Polacy. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Dostępne on-line: [Dostęp: ] 550 M. Zadarko-Domaradzka i wsp.