Małgorzata Gromadecka-Sutkiewicz, Jan Kłos

Transkrypt

1 Gromadecka-Sutkiewicz Probl Hig Epidemiol 1, M, Kłos 91(4): J Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych porównanie wyników badań poznańskich z i roku Alcohol consumption among young people graduating from comprehensive and vocational secondary schools comparison of Poznan research results of and Małgorzata Gromadecka-Sutkiewicz, Jan Kłos Pracownia Socjologii Medycznej Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wprowadzenie. Od połowy lat 9. wzrastają odsetki osób niepełnoletnich pijących alkohol. Cel. Poznanie wielkości i przyczyn oraz przedstawienie tendencji zmian w konsumpcji alkoholu przez młodzież poznańską kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych w latach i. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w (N=77) i (N=) roku wśród uczniów trzecich klas liceów ogólnokształcących i zasadniczych szkół zawodowych miasta Poznania. Dobór prób był losowowarstwowy. Zastosowano technikę ankiety. Procedura badawcza i użyte narzędzie były tożsame w badaniach z obu lat. Wyniki. Duży odsetek młodzieży (82,5% w i 85,7% w ) konsumuje napoje alkoholowe, spośród których najpopularniejsze jest piwo. Dynamika wzrostu jest większa w populacji dziewcząt i wśród licealistów, co powoduje brak rozbieżności w alkoholizowaniu się zależnych od płci i środowiska społecznego. Najczęstszymi przyczynami picia alkoholu są towarzystwo innych pijących, ochota i poprawa nastroju. W roku niższy odsetek młodzieży niż 1 lat wcześniej był przekonany o szkodliwości picia alkoholu. Wnioski. 1. Monitorowanie sytuacji w zakresie konsumpcji alkoholu przez osoby niepełnoletnie. 2. Podnoszenie poziomu świadomości dotyczącej szkodliwości picia alkoholu. 3. Podniesienie skuteczności oddziaływania programów profilaktycznych i obowiązującego prawa. Słowa kluczowe: konsumpcja alkoholu, tendencje zmian, młodzież Introduction. Since the mid-nineties of the th century the number of minors who drink alcohol is increasing. Aim. Understanding the magnitude, causes and present trends in alcohol consumption by adolescents in Poznan, graduating from secondary schools in and. Material and methods. The study was conducted in (N = 77) and (N = ) among third-grade students of comprehensive and vocational secondary schools in Poznan. Stratified random sampling was used as a sampling method. The test procedure and the research tools used in the studies were identical in both years. Results. A large number of young people drinks alcoholic beverages (82.5% in and 85.7% in ), among which beer is the most popular. The dynamics of growth is greater in the population of girls and among students of comprehensive secondary schools, resulting in no gender or social differences in alcohol drinking. The most common motives of alcohol drinking are the the company of drinking friends, feeling like drinking and mood improvement. In, a lower proportion of young people than 1 years before, was convinced of the hazards of alcohol drinking. Conclusions. 1. Monitoring the consumption of alcohol by minors. 2. Raising the level of awareness about the hazards of alcohol drinking. 3. Increasing the effectiveness of prevention programs and applicable law. Keywords: alcohol consumption, changes in alcohol drinking, young people Probl Hig Epidemiol 1, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. biol. Małgorzata Gromadecka-Sutkiewicz Pracownia Socjologii Medycznej, ul. Dąbrowskiego 79, Poznań, tel , mgromade@ump.edu.pl Wprowadzenie Wydaje się, że wiedza o negatywnych konsekwencjach zdrowotnych i społecznych picia alkoholu, palenia tytoniu i używania narkotyków jest powszechna i dobrze udokumentowana. Nie przekłada się ona jednak na prawidłowe zachowania społeczeństwa. Polska należy bowiem do krajów o: wysokim rejestrowanym spożyciu alkoholu, które w roku wynosiło 8,8 litra spirytusu na statystycznego mieszkańca [1] dużym rozpowszechnieniu stosowania tytoniu, pali bowiem co trzeci dorosły obywatel) [2] sporym odsetku przeszło 1% osób przyznających się do używania narkotyków [2].

2 7 Probl Hig Epidemiol 1, 91(4): W ostatnich latach baczną uwagę zwraca się też na częstość stosowania przez polską młodzież substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu. Wyniki badań prowadzonych na terenie kraju przekonują, że od połowy lat 9. XX w. picie alkoholu stało się dla osób niepełnoletnich normą. Bardzo dobrze widać to w analizie danych z badań ESPAD prowadzanych systematycznie od 1995 roku [3]. Co gorsze okazuje się po alkohol sięgają osoby bardzo młode, już 11-latki, nie tylko piją oni napoje alkoholowe, ale i upijają się [4,5]. Autorzy Diagnozy Społecznej podkreślają, iż w latach 3- wśród osób w wieku lat następuje sukcesywne zrównywanie odsetków kobiet i mężczyzn konsumujących napoje alkoholowe, mimo iż w populacji generalnej częściej po alkohol sięgają mężczyźni [2]. W tej sytuacji na szkoły nałożono obowiązek realizowania programów profilaktycznych [6], a Sejm przyjął Deklarację w Sprawie Młodzieży i Alkoholu w której wzywa zarówno administrację państwową, organizacje pozarządowe, jak i wszystkich obywateli do współpracy w realizacji zadań określonych w Narodowym Programie Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi [7]. Cel badań Poznanie wielkości i przyczyn oraz przedstawienie tendencji zmian w konsumpcji alkoholu przez młodzież poznańską kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych w latach i. Materiał i metoda Badania przeprowadzono w latach i wśród uczniów trzecich klas liceów ogólnokształcących i zasadniczych szkół zawodowych miasta Poznania. Wybrano taką populację ze względu na to, iż część tej młodzieży wkrótce w ogóle zakończy proces edukacji i nie będzie podlegała zinstytucjonalizowanym, permanentnym oddziaływaniom również o charakterze zdrowotnym. Ponadto skontrastowanie próby i przeprowadzenie niezależnych analiz miało pozwolić na wskazanie różnic w zachowaniach i świadomości młodzieży wywodzącej się z różnych środowisk społecznych. Próba z r. liczyła po 385 osób z obu typów szkół, zaś próba z r. po osób. Ilość respondentów biorących udział w badaniu w r. jest dużo niższa niż dziesięć lat wcześniej z uwagi na trudności w dotarciu do młodzieży uczącej się w zasadniczych szkołach zawodowych. Wprowadzona reforma edukacji spowodowała bowiem znaczne obniżenie odsetka młodzieży pobierającej naukę w tym typie szkół. Dobór próby do badań był losowowarstwowy. Warstwowania dokonano ze względu na typ szkoły. Następnie zastosowano schemat losowania wielostopniowego, najpierw losowano szkoły, a potem klasy, w których zostały przeprowadzone badania. Zastosowano technikę ankiety, której podstawową zaletą, ważną ze względu na podjętą tematykę jest anonimowość. Zebrany materiał opracowano w oparciu o program Statistica, wykorzystano test χ 2, współczynnik kontyngencji (Ckor) i test istotności różnic między procentami (p). Procedura badawcza i użyte narzędzie były tożsame w badaniach z obu lat. Wyniki badań i ich omówienie Jednym z zadań jakie postawiono przed badanymi było wyrażenie swojego poglądu na temat szkodliwości picia alkoholu. Rozkład odpowiedzi na to pytanie w obu badanych próbach pokazuje ryc zdecydowanie tak raczej tak nie wiem raczej nie zdecydowanie nie Ryc. 1. Szkodliwość picia alkoholu w świadomości badanych Fig. 1. Hazards of alcohol drinking in the respondents awareness Zaskakujący jest fakt, że ilość odpowiedzi poprawnych (zdecydowanie tak i raczej tak) jest wśród młodzieży badanej w r. o przeszło 12 punktów procentowych niższa niż w grupie badanych w r. Wskazuje to bowiem na niższy poziom świadomości u młodzieży w r., mimo iż od roku szkolnego 2/3 szkoły są zobowiązane do realizowania programów profilaktycznych, w których nie może zabraknąć tych odnoszących się do konsumpcji alkoholu. Wyrażenie konkretnego poglądu dotyczącego szkodliwości konsumpcji alkoholu nie jest w żadnej z prób skorelowane z typem szkoły do jakiej uczęszczali badani. Analizy przeprowadzone w odpowiedziach licealistów z obu prób nie wykazały korelacji ze zmiennymi niezależnymi, którymi były: płeć, poziom wykształcenia rodziców i zaspokojenie potrzeb materialnych respondenta. Natomiast wśród uczniów zasadniczych szkół zawodowych badanych w r. stwierdzono występowanie zależności pomiędzy płcią a wyrażaną opinią (χ 2 =,476; Ckor=,1528), mężczyźni w większym

3 Gromadecka-Sutkiewicz M, Kłos J. Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących stopniu są przekonani o nieszkodliwości picia alkoholu (k=3,2%; m=8,9%; p=,8). Podobna zależność wystąpiła w próbie z r. (χ 2 =,394; Ckor=,1755; k=7,1%; m=18,7%; p=,1). Mimo, iż większość badanych (87,4% z roku i 75,3% z roku) jest przekonana o szkodliwości konsumpcji alkoholu, to jednak nie powstrzymuje się od jego picia. Wśród ogółu młodzieży badanej w roku do konsumpcji napojów alkoholowych przyznało się 82,5%. Ilość osób pijących alkohol zależna była od typu szkoły (χ 2 =,5; Ckor=,1773), w mniejszym odsetku po alkohol sięgali licealiści (LO=77,7%; ZSZ=87,3%; p=,5). Natomiast w próbie z roku o piciu przez siebie alkoholu poinformowało 85,7% respondentów i zachowanie to nie wykazało korelacji z typem szkoły (ryc. 2) pije alkohol ogółem pijące kobiety pijący mężczyźni Ryc. 3. Konsumpcja alkoholu a płeć respondentów. Fig. 3. Hazards of alcohol drinking and the respondents gender Takie zmienne jak poziom wykształcenia rodziców i zaspokojenie potrzeb materialnych respondenta okazały się nie posiadać statystycznie istotnego wpływu na konsumpcję alkoholu w ani jednej, ani drugiej próbie. Młodzież zapytano również o rodzaje konsumowanego alkoholu. Okazało się, że alkoholem po który respondenci sięgają najczęściej jest piwo, a najrzadziej wino. Rodzaje preferowanego alkoholu nie uległy zmianie na przestrzeni dziesięciolecia (ryc. 4). 72 LO Ryc. 2. Konsumpcja alkoholu a miejsce edukacji respondentów Fig. 2. Hazards of alcohol drinking and the respondents type of school ZSZ Na przestrzeni dziesięciu lat zwiększyła się liczebność licealistów pijących alkohol, natomiast odsetek uczniów szkół zasadniczych stosujących napoje alkoholowe nie uległ istotnym zmianom. Można zatem wnioskować o postępującej unifikacji zachowań w obszarze konsumpcji alkoholu młodzieży z różnych środowisk społecznych. Zmienną różnicującą zachowania młodzieży w obszarze picia alkoholu w r. była płeć (χ 2 =,19; Ckor=,1884), rzadziej napoje alkoholowe piły kobiety (k=79,2%; m=91,5%; p=,118). Natomiast w próbie badanej dziesięć lat później konsumpcja alkoholu nie wykazała korelacji z płcią (ryc. 3). Należy podkreślić, iż w okresie dziesięcioletnim o blisko 12 punktów procentowych wzrósł odsetek pijących napoje alkoholowe kobiet, podczas gdy odsetek mężczyzn podniósł się o jeden punkt procentowy. W efekcie liczebności kobiet i mężczyzn sięgających po alkohol w zasadzie się wyrównały. W próbie z r. różnica między płciami osób pijących napoje alkoholowe wynosi zaledwie 1,7% na niekorzyść mężczyzn. 3 1 piwo wino wódka Ryc. 4. Rodzaje alkoholu konsumowanego przez młodzież Fig. 4. Kinds of alcohol consumed by respondents Należy wyraźnie podkreślić fakt, że zwiększyło się spożycie wszystkich rodzajów alkoholi. Przy czym najbardziej, bo aż o 14 punktów procentowych, wzrosło spożycie wódki, a najmniej o 1 punktów procentowych piwa. Konsumpcja wina zwiększyła się o 12 punktów procentowych. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w rodzajach preferowanego alkoholu przez młodzież z różnych typów szkół w żadnym badaniu. Można natomiast stwierdzić, że kobiety częściej niż mężczyźni piją wino, natomiast mężczyźni częściej niż kobiety sięgają po wódkę.

4 72 Probl Hig Epidemiol 1, 91(4): towarzystwo pijących poprawa nastroju Ryc. 5. Przyczyny picia alkoholu przez młodzież Fig. 5. Reasons of alcohol drinking by respondents zdenerwowanie ochota nadmiar obowiązków Respondenci zostali też poproszeni o wskazanie przyczyn picia alkoholu (ryc. 5). Zebrany materiał pokazuje, że młodzież pije alkohol w podobnych sytuacjach jak osoby dorosłe. Generalnie najczęstszym powodem sięgania po napoje alkoholowe jest towarzystwo innych, również pijących osób. Częstość wskazywania na tę przyczynę konsumpcji alkoholu zwiększyła się w okresie dziesięcioletnim o blisko 12 punktów procentowych. Na kolejnych miejscach wśród przyczyn konsumpcji alkoholu uplasowały się posiadanie ochoty na napicie się alkoholu i picie dla poprawy nastroju. Odsetki młodzieży podającej te przyczyny konsumpcji alkoholu nie uległy zmianom na przestrzeni lat. Młodzież rzadko pije napoje alkoholowe z powodu zdenerwowania aczkolwiek odsetek osób które tak czynią wzrósł o 2 punkty procentowe i nadmiaru obowiązków. W tym ostatnim przypadku częstotliwość wskazywania zmalała o 3 punkty procentowe. Picie alkoholu podczas przebywania w towarzystwie koreluje z miejscem edukacji młodzieży badanej w r. (χ 2 =,3; Ckor=,1823), natomiast nie wykazuje powiązań statystycznie istotnych w przypadku ankietowanych w r. W końcu XX wieku na tę przyczynę konsumpcji alkoholu częściej wskazywali uczniowie zasadniczych szkół zawodowych (LO=61,%; ZSZ=73,2%; p=,3). Płeć, poziom wykształcenia rodziców i zaspokojenie potrzeb materialnych respondenta nie wpływa na wskazywanie tej przyczyny konsumpcji alkoholu w żadnej próbie. Sięganie po alkohol wtedy gdy ma się na niego ochotę nie wykazało korelacji z miejscem pobierania edukacji przez ankietowanych ani w, ani w roku. Natomiast w obu próbach, zarówno w przypadku licealistów ( rok χ 2 =,; Ckor=,3471; rok χ 2 =,188; Ckor=,213), jak i uczniów szkół zasadniczych ( rok χ 2 =,; Ckor=,2922; rok χ 2 =,3245; Ckor=,3471), jest wyraźnie związane z płcią respondentów. Kobiety zawsze rzadziej podają tą przyczynę konsumpcji alkoholu ( rok k=21,5%; m=45,4%; p=,; rok k=26,1%; m=,4%; p=,365). Alkoholizowanie się dla poprawy nastroju nie wykazało korelacji z miejscem edukacji w próbie z r., natomiast wykazało takową w r. (χ 2 =,4; Ckor=,2663). Okazało się, że na tą przyczynę częściej wskazała młodzież licealna (LO=9,1%; ZSZ=3,1%; p=,482). Konsumpcja alkoholu w celu poprawy nastroju wykazała współwystępowanie tylko z płcią respondentów w grupie osób badanych w roku. Zarówno wśród licealistów (χ 2 =,98; Ckor=,1846), jak i uczniów szkół zasadniczych (χ 2 =,147; Ckor=,1744) częściej powód ten podawali mężczyźni (LO k=9,9%; m=19,1%; p=,13; ZSZ k=4,%; m=11,6%; p=,155). Picie napojów alkoholowych w chwilach zdenerwowania zależy od miejsca edukacji badanych w próbach z obydwóch lat ( rok χ 2 =,8; Ckor=,1696 rok χ 2 =,2355; Ckor=,2886), częściej postępują w ten sposób uczniowie z zasadniczych szkół zawodowych ( LO=1,6% ZSZ=6,2% p=,1 LO=3,%; ZSZ=9,7%; p=,462). Ponadto zachowanie takie jest częstsze u mężczyzn niż u kobiet w przypadku obu prób ( LO k=,4%; m=3,3% p=,247; ZSZ k=2,4%; m=8,1%; p=,36; LO k=1,4% m=6,9%; p=,316; ZSZ k=3,6%; m=12,8%; p=,236). Stosowanie napojów alkoholowych z nadmiaru obowiązków wykazało w badaniach prowadzonych w roku związek z typem szkoły (χ 2 =,9; Ckor=,1679), częściej wskazywała tę przyczynę młodzież licealna (LO=5,2%; ZSZ=1,%; p=,8). Przyczyna ta nie wykazała korelacji z jakąkolwiek zmienną niezależną w badaniach przeprowadzonych w r. Podkreślić też należy, iż odsetek osób podających ten powód picia alkoholu zmalał. Wyniki badań prowadzonych w populacji dzieci i młodzieży na terenie Polski wskazują na rozpowszechnienie picia alkoholu w tej grupie [3,4,5]. Szczególny niepokój budzi intensyfikacja częstotliwości konsumpcji napojów alkoholowych, bowiem coraz większe odsetki dzieci i młodzieży podają, iż piły alkohol w czasie ostatnich 3 dni przed badaniem. (ryc. 6). Zacierają się też różnice między płciami, a konsumpcją alkoholu, niezależnie od tego czy analizy dotyczą kategorii osób pijących napoje te kiedykolwiek, czy w okresie ostatnich 12 miesięcy, czy 3 dni. Zjawisko to zaobserwowali autorzy Diagnozy Społecznej w 5 roku i nazwali efektem pokolenia T [2] (transformacji przypisek autora). Dane z badań poznańskich nie odbiegają w sposób zasadniczy od danych ogólnopolskich.

5 Gromadecka-Sutkiewicz M, Kłos J. Konsumpcja alkoholu przez młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących pijący 3 dni przed badaniem pijący w czasie ostatnich 12 miesięcy pijący kiedykolwiek Ryc. 6. Picie napojów alkoholowych przez uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych Fig. 6. Alcohol drinking by 2nd grade students of secondary schools Na podstawie wyników badań ESPAD Wnioski 1. Młodzież kończącą edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych w dość dużej części ma świadomość szkodliwego działania alkoholu na organizm człowieka. Podkreślić jednak należy, że obecnie odsetek badanych posiadających taką świadomość jest dużo niższy niż dziesięć lat wcześniej i zależność jest statystycznie istotna ( =84,7%; =75,3%; p=,). Sugeruje to, iż między innymi programy profilaktyczne realizowane przez szkoły nie do końca spełniają swoje zadania. Ponadto osoby niepełnoletnie prawdopodobnie nie mają trudności w zakupie napojów alkoholowych, a więc skuteczność obowiązujących rozporządzeń prawnych budzi wątpliwość. 2. Zdecydowana większość młodzieży konsumuje napoje alkoholowe, przy czym odsetek pijących w okresie dziesięcioletnim wzrósł o przeszło 3 punkty procentowe. Ponadto badania wykonane w r. wykazały, że częściej piją alkohol mężczyźni, oraz uczniowie zasadniczych szkół zawodowych. W r. różnice w konsumpcji alkoholu wynikające z płci i miejsca edukacji przestały występować. W latach - nastąpiły więc wśród poznańskich uczniów kończących edukację w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych niekorzystne zmiany w rozpowszechnieniu używania alkoholu, szczególnie wśród kobiet i licealistów. Konieczny jest monitoring omawianego problemu i kontynuowanie działań profilaktycznych, przy czym należy zastanowić się nad sposobami podniesienia ich skuteczności. 3. Przyczyny konsumpcji alkoholu przez młodzież z obu badanych populacji są w dużej mierze tożsame. Najczęstszymi przyczynami picia alkoholu są towarzystwo innych pijących, ochota i poprawa nastroju co prawdopodobnie będzie generowało picie alkoholu wśród młodzieży i może prowadzić do pojawienia się uzależnienia. Piśmiennictwo / References 1. Wielkość i struktura spożycia alkoholu Czapiński J, Panek T. Diagnoza Społeczna. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 3, 5,. 3. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1995, 3, 5,. 4. Mazur J, Wojnarowska B. Współwystępowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowań ryzykownych u młodzieży szkolnej. Tendencje zmian w latach Alkoholizm i narkomania 4,18, Wojnarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku lat w Polsce w latach 2-6. Probl Hig Epidemiol, 88, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia r zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz szkoły publicznej (Dz.U. 2 r nr 1, poz 9). 7. Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. 3 r nr, poz 719).