Stosunek fizjoterapeutów do pacjentów w podeszłym wieku z zaburzeniami mentalnymi i depresyjnymi. Ocena skuteczności przeprowadzonego szkolenia

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(1):23-31 artykuł oryginalny orginal article Stosunek fizjoterapeutów do pacjentów w podeszłym wieku z zaburzeniami mentalnymi i depresyjnymi. Ocena skuteczności przeprowadzonego szkolenia Attitude of physiotherapists towards elderly patients with mental and depression disorders. Assessment of professional training effectiveness Joanna Szczepańska-Gieracha 1, Justyna Wieprow 1, Joanna Kowalska 1,2 1 Katedra Fizjoterapii w Medycynie Zachowawczej i Zabiegowej, Wydział Fizjoterapii AWF Wrocław 2 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy o Profilu Rehabilitacyjnym Zgromadzenia Sióstr Św. Elżbiety we Wrocławiu Słowa kluczowe: osoby starsze, opieka długoterminowa, rehabilitacja, relacja fizjoterapeuta-pacjent Key words: elderly, long-term care, rehabilitation, physiotherapist-patient relationship Streszczenie Wstęp. Celem pracy jest odpowiedź na pytanie, czy zwiększenie wiedzy fizjoterapeutów z zakresu psychopatologii zaburzeń otępiennych oraz zaburzeń nastroju wieku podeszłego zmniejszy natężenie negatywnych emocji w stosunku do pacjentów. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym o Profilu Rehabilitacyjnym, objęto nimi grupę 66 pacjentów (średni wiek 76,7 ±9,3) i 7 fizjoterapeutów. Stan funkcji poznawczych pacjentów badano przy użyciu Mini Mental State Examination (MMSE), a nastrój stosując Geriatric Depression Scale (GDS), GDS wykonano u osób z MMSE 15. Stosunek fizjoterapeutów do podopiecznych oceniano przy pomocy anonimowej ankiety składającej się z alfabetycznie uszeregowanej listy pacjentów z poleceniem określenia swojego stosunku do pracy z pacjentem jako pozytywny (+), neutralny (0) lub negatywny (-). Następnie przeprowadzono 15-godzinne szkolenie, które składało się z 3 części tematycznych: zaburzenia poznawcze wieku podeszłego, zaburzenia nastroju wieku podeszłego, superwizja pracy fizjoterapeutów. PGP 112 Adres do korespondencji: Joanna Szczepańska-Gieracha Katedra Fizjoterapii w Medycynie Zachowawczej i Zabiegowej Wydział Fizjoterapii AWF Wrocław al. J. Paderewskiego 35, Wrocław tel , fax joanna.szczepanska@awf.wroc.pl Copyright 2009 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 24 Wyniki. W badanej grupie pacjentów średni wynik MMSE wynosił 18,9 (±6,9) punktów, objawy otępienia o różnym stopniu zaawansowania stwierdzono u 78,8% osób. Spośród 32 pacjentów z MMSE 15 średni wynik GDS wynosił 7,1 (± 4,4), objawy depresyjne stwierdzono u 65,6% badanych. Przed szkoleniem średnia ilość ocen negatywnych przypadających na jednego pacjenta wynosiła 1,71, neutralnych 2,27, a pozytywnych 2,13. Po szkoleniu istotnie spadła ilość ocen negatywnych (p=0,000003) przy istotnym wzroście ocen neutralnych (p=0,000032). Wnioski. W Zakładach Opiekuńczo-Leczniczych problem deficytów poznawczych oraz zaburzeń nastroju jest znacznie bardziej rozpowszechniony niż w ogólnej populacji osób starszych. W wyniku przeprowadzonego szkolenia istotnie zmniejszyła się ilość negatywnych opinii na temat pacjentów na rzecz opinii o charakterze neutralnym. Summary Background. The aim of this study is to verify, whether increase of physiotherapists knowledge about psychopathology of cognitive and mood disorders will decrease the amount of negative emotions towards patients. Material and methods. The study was carried out in Geriatric Rehabilitation Unit, it involved 66 patients ( 76,7 ±9,3 years) and 7 physiotherapists. Cognitive status and mood of the patients were examined using Mini Mental State Examination (MMSE), and the Geriatric Depression Scale (GDS) respectively. GDS was performed only in patients with MMSE 15. Physiotherapists attitude towards particular patients was examined using anonymous questionnaire which included list of patients in alphabetical order. They could evaluate their attitude towards work with patients as positive (+), neutral (0) or negative (-). Afterwards all physiotherapists were involved into 15-hours training. The training included 3 ranges of topics: cognitive disorders of elderly patients, mood disorders of elderly patients, physiotherapists supervision. Results. In the examined group symptoms of cognitive deficits of different degree were diagnosed in 78,8% of patients. 32 patients classified as MMSE 15 achieved mean GDS result 7,1(± 4,4). Before the training mean amount of negative opinions per one patient was 1,71, neutral 2,27 and positive 2,13. After the training the amount of negative opinions decreased significantly (p=0,000003) with significant increase of neutral opinions (p=0,000032). Conclusions. Problem of cognitive deficits and mood disorders is much more widespread in Geriatric Rehabilitation Units than in the general population of elderly people. As a result of the professional training the amount of negative opinions about patients decreased while neutral ones increased. Wstęp Dzięki osiągnięciom współczesnej medycyny i farmakologii z roku na rok wzrasta w Polsce średnia długość życia zarówno mężczyzn jak i kobiet. Niestety wielu seniorów wymaga intensywnej i często długoterminowej rehabilitacji. W przypadku niepowodzenia procesu fizjoterapii niekiedy konieczne jest umieszczenie chorego w placówce świadczącej całodobową opiekę, ponieważ samodzielne funkcjonowanie w warunkach domowych okazuje się niemożliwe. Zatem końcowe wyniki usprawniania mogą mieć decydujące znaczenie co do dalszych losów starszych pacjentów, ich jakości życia oraz kosztów ewentualnej opieki. W tym kontekście rozważania na temat poprawy jakości pracy i efektywności fizjoterapii na geriatrycznych oddziałach rehabilitacyjnych wydają się uzasadnione i potrzebne. Fizjoterapia osób w podeszłym wieku to złożony problem zarówno z medycznego, jak i psychologicznego punktu widzenia. W ujęciu somatycznym czynnikami utrudniającymi ten proces są przede wszystkim liczne choroby współistniejące, które pogarszają rokowania co do powrotu starszej osoby do pełnej sprawności. W kontekście psychologicznym poważnym problemem są deficyty poznawcze oraz zaburzenia nastroju pacjentów oddziałów geriatrycznych.

3 25 Wnioski płynące z badań prowadzonych w ostatnich latach wskazują, że zarówno osoby otępiałe, jak i pacjenci z depresją osiągają gorsze końcowe wyniki usprawniania w stosunku do swoich maksymalnych teoretycznych możliwości [1-6]. Uznaje się, że jest to efekt zmniejszonej zdolności do czerpania korzyści z fizjoterapii. Nie mniej jednak wnikliwa obserwacja pracy na geriatrycznym oddziale rehabilitacji oraz prowadzone przez nasz zespół projekty badawcze sugerują, że istotną rolę w procesie usprawniania osób starszych pełni również wzajemna relacja fizjoterapeuta-pacjent [7, 8]. W badaniach prowadzonych w 2005 roku ustaliliśmy, że praca z osobami w podeszłym wieku objętymi długoterminową opieką medyczną może budzić różne, czasami skrajne emocje. Pacjenci oceniani pozytywnie, z którymi fizjoterapeuci pracują chętnie, to zazwyczaj osoby sprawne intelektualnie bez poważnych zaburzeń nastroju. Natomiast podopieczni ze znacznymi deficytami funkcji poznawczych lub głęboką depresją, często budzą negatywne emocje takie jak zniecierpliwienie, irytacja lub niechęć [7, 8]. Te spostrzeżenia umocniły nas w przekonaniu, że na przebieg i efektywność fizjoterapii wpływa wiele czynników - zarówno stan somatyczny pacjenta, jego stan mentalny i emocjonalny, a także stosunek i zaangażowanie kadry medycznej odpowiedzialnej za proces leczenia i usprawniania. Opisywany projekt badawczy jest próbą poszukiwania sposobów poprawy jakości pracy na oddziale geriatrycznym poprzez zmniejszenie poczucia obciążenia kadry medycznej oraz redukcję negatywnych emocji towarzyszących długoterminowej opiece nad ciężko chorymi osobami starszymi. Założenia teoretyczne projektu: 1. Zespoły otępienie oraz zaburzenia nastroju to poważny problem wśród pensjonariuszy Zakładów Opiekuńczo-Leczniczych, znacznie bardziej rozpowszechniony niż w ogólnej populacji osób w podeszłym wieku. 2. Praca z osobami otępiałymi lub cierpiącymi z powodu depresji jest trudna i bez odpowiedniego przygotowania może budzić negatywne emocje (zniecierpliwienie, irytacja, niechęć) oraz poczucie nadmiernego obciążenia. 3. Zwiększenie wiedzy personelu medycznego z zakresu psychopatologii zaburzeń otępiennych oraz zaburzeń nastroju pomoże zrozumieć zachowania pacjentów, ułatwi komunikowanie się z nimi, umożliwi także modyfikację procesu usprawniania, w konsekwencji zmniejszy natężenie negatywnych emocji wynikających z pracy w tych trudnych warunkach. Materiał i metody Badania prowadzono w Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym (ZOL) o Profilu Rehabilitacyjnym we Wrocławiu. Jest to ośrodek opieki długoterminowej, pobyt trwa zazwyczaj od kilku do kilkunastu miesięcy, celem hospitalizacji jest poprawa zdrowia i sprawności pacjenta na tyle, aby mógł samodzielnie lub z pomocą rodziny funkcjonować w warunkach domowych. W projekcie badawczym wzięło udział 66 pacjentów oraz wszyscy zatrudnieni w placówce fizjoterapeuci (7 osób). W opisywanym ośrodku usprawnianie pacjentów odbywa się od 7.00 do na dwie zmiany, co wymusza rotację pracowników. Z punktu widzenia prowadzonego projektu badawczego jest to cenne, ponieważ każdy pracownik zna wszystkich przebywających w placówce podopiecznych i ma z nimi regularny kontakt podczas ćwiczeń i zabiegów usprawniających. Kryteria włączenia pacjentów do badania: zgoda na udział w eksperymencie, wiek powyżej 60 lat, pobyt na oddziale min. 4 tygodnie przed rozpoczęciem projektu. Kryteria wyłączenia: obecność w chwili badania lub w dokumentacji medycznej zaburzeń świadomości, upośledzenia umysłowego, schizofrenii i zaburzeń schizoafektywnych oraz alkoholizmu. Średni wiek badanej grupy pacjentów to 76,7 (±9,3) lat, średni czas pobytu w placówce do momentu rozpoczęcia eksperymentu 10,2 (±12,1) miesięcy, 22,4% grupy stanowili mężczyźni, 77,6% kobiety. W pierwszej części projektu oceniano funkcje poznawcze pacjentów przy użyciu Mini Mental State Examination (MMSE) opublikowanej w Stanowisku Interdyscyplinarnej Grupy Ekspertów Rozpoznawania i Leczenia Otępień IGERO [9]. W przypadku pacjentów, których stan intelektualny umożliwiał rzetelne przeprowadzenie badania nastroju (MMSE 15) [10-11], wykonano Geriatric Depression Scale (GDS) w wersji 15-pytaniowej. Wynik powyżej 5-u punktów oznacza obecność zaburzeń nastroju, im wyższy wynik, tym bardziej nasilone objawy depresji [12]. Nadzór merytoryczny nad tą częścią projektu pełnił

4 26 psycholog kliniczny. Następnie oceniano stosunek fizjoterapeutów do poszczególnych podopiecznych. W tym celu przedstawiono im uszeregowaną alfabetycznie listę wszystkich pacjentów uczestniczących w eksperymencie, z prośbą o zaznaczenie przy każdym z pacjentów: (+) jeśli fizjoterapeuta pracuje z tą osobą z przyjemnością i jest gotów poświęcić jej więcej czasu niż zlecił lekarz, (0) w przypadku, gdy stosunek do pacjenta jest neutralny, (-) jeśli praca z daną osobą jest uciążliwa i często towarzyszą jej negatywne emocje (takie jak irytacja, niechęć, brak cierpliwości) [ankieta 1]. Wszyscy rehabilitanci wypełniali ankiety anonimowo, bez możliwości konsultacji ze sobą. Osoba koordynująca cały projekt nie była w żaden formalny sposób związana z placówką, w której prowadzono eksperyment. Ustalono, że wyniki zostaną wykorzystane tylko do celów naukowych, nie do oceny poszczególnych pracowników. Zasadniczą część projektu stanowiło szkolenie dla pracowników oddziału, opracowane na potrzeby prowadzonego eksperymentu. Treść szkolenia zawierała trzy części tematyczne: 1) Zaburzenia poznawcze wieku podeszłego (5 godzin). Na przykładzie hospitalizowanych pacjentów omówiono objawy zaburzeń kognitywnych u osób starszych (pamięć, orientacja wzrokowo-przestrzenna, funkcje językowe i wykonawcze, zdolność myślenia abstrakcyjnego, podejmowania prawidłowych decyzji itd.), a także współistniejące zaburzenia zachowania (labilność emocjonalna, pobudzenie, splątanie, bezcelowa aktywność ruchowa, agresja, omamy, urojenia, apatia, rozhamowanie itp.). Przedstawiono zasady pracy z osobami otępiałymi i sposoby efektywnego komunikowania się, z tego typu pacjentami. Omówiono stan poznawczy usprawnianych seniorów, z uwzględnieniem osób z poważnymi deficytami poznawczymi (średniozaawansowane i głębokie otępienie). Przeanalizowano organizację pracy na oddziale rehabilitacyjnym i w przypadku osób otępiałych zmodyfikowano standardowe programy usprawniania, dostosowując je do specyficznych potrzeb i ograniczonych możliwości tej grupy podopiecznych [13]. Przedstawiono proste, przesiewowe sposoby diagnozowania zaburzeń poznawczych. 2) Zaburzenia nastroju wieku podeszłego (5 godzin). Omówiono przyczyny depresji u osób starszych, a także objawy zaburzeń nastroju, zarówno somatyczne (zaburzenia snu, zmęczenie, brak energii, zwiększona wrażliwość na ból, zaburzenia apetytu itp.) jak i psychologiczne (apatia, płaczliwość, obojętność, pesymizm, lęk, zmniejszone poczucie własnej wartość, brak współpracy, brak wiary w powodzenie procesu rehabilitacji itp.). Zwrócono szczególną uwagę na takie objawy jak: ciągłe napięcie emocjonalne, drażliwość, wybuchowość i nieadekwatne reagowanie w sytuacjach stresowych, skłonność do konfliktów, roszczeniowość. Te objawy zazwyczaj nie są kojarzone z obecnością depresji, a mogą być przyczyną złej atmosfery na oddziale, niechęci i napiętych stosunków pomiędzy pacjentami, ale także w relacji fizjoterapeuta-pacjent. Omówiono stan emocjonalny hospitalizowanych seniorów z uwzględnieniem osób z nasilonymi objawami depresji. Przedstawiono przesiewowe sposoby diagnozowania zaburzeń nastroju. 3) Superwizja (5 godzin). Omówiono trudności wynikające z pracy na oddziale geriatrycznym: stres i poczucie nadmiernego obciążenia, napięcie psychiczne, frustracja w przypadku, gdy pomimo wytężonej pracy personelu nie widać zadawalających efektów rehabilitacji. Przedstawiono wpływ zaburzeń mentalnych i behawioralnych na przebieg procesu usprawniania. Analizowano przypadki tzw. trudnych pacjentów budzących negatywne emocje, szukano przyczyn takich emocji oraz sposobów odpowiedniego postępowania w podobnych sytuacjach. Rozpatrywano sytuacje konfliktowe wewnątrz zespołu terapeutycznego i poszukiwano sposobów redukcji napięcia emocjonalnego. Po trzech tygodniach od badania początkowego przeprowadzono ponowne badanie stosunku fizjoterapeutów do poszczególnych podopiecznych [ankieta 2]. Wyniki MMSE przeprowadzono u 42 pacjentów (63,6% całej grupy), średni wynik testu to 18,9 (±6,9), w przypadku pacjentów z afazją stan poznawczy oceniał neuropsycholog. W całej badanej próbie (n=66) objawy otępienia o różnym stopniu zaawansowania stwierdzono w przypadku 78,8% osób. Jedynie

5 27 21,2% seniorów określono jako całkowicie sprawnych intelektualnie (MMSE 27-30) lub z niewielkimi deficytami poznawczymi (MMSE 24-26). Oczywiście bez przeprowadzenia pełnej diagnostyki zespołów otępiennych, uzyskane dane są jedynie odzwierciedleniem ogólnego stanu funkcji poznawczych pacjentów i nie mają charakteru diagnozy medycznej. W przypadku 32 seniorów z MMSE 15 (48,5% całej grupy) wykonano przesiewowe badanie nastroju, średni wynik GDS wynosił 7,1 (±4,4), z czego 21 osób (65,6%) uzyskało wynik powyżej 5 punktów, wskazujący na obecność objawów depresji. Tylko w przypadku 5 pacjentów (7,6%) stwierdzono równocześnie nienaruszoną sprawność intelektualną oraz brak objawów depresji. Na podstawie analizy wyników ankiet prowadzonych wśród fizjoterapeutów ustalono, że przed szkoleniem [ankieta 1] średnia ilość ocen negatywnych przypadających na jednego pacjenta wynosiła 1,71, neutralnych 2,27, a pozytywnych 2,13. Po szkoleniu zmniejszyła się średnia ilość ocen negatywnych (1,0), a wzrosła liczba ocen neutralnych (3,06) [tabela 1]. Ponieważ rozkład analizowanych danych nie był rozkładem normalnym [tabela 2], do obliczenia istotności różnic zastosowano nieparametryczny test kolejności par Wilcoxona. Porównując stosunek fizjoterapeutów do pacjentów deklarowany przed i po szkoleniu, stwierdzono, że liczba ocen negatywnych istotnie zmalała (p=0,000003), natomiast nie zaobserwowano wyraźnej zmiany w ilości ocen pozytywnych. Spadkowi ocen negatywnych towarzyszył jednoczesny wzrost ocen neutralnych, który również należy uznać za istotny statystycznie (p=0,000032) [tabela 3], [rysunek 1]. Tab. 1. Wyniki ankiet przed szkoleniem i po szkoleniu. Ilość poszczególnych ocen przypadających na jednego pacjenta Table 1. Results of questionnaires before and after training. Amount of particular evaluation per one patient Ocena N Średnia Mediana Odch. std. Wsp. zmienności Negatywna ,71 1,00 1,76 102,84 Negatywna ,00 0,50 1,33 133,58 Neutralna ,27 2,00 1,22 53,77 Neutralna ,06 3,00 1,56 51,22 Pozytywna ,13 2,00 1,88 88,38 Pozytywna ,06 2,00 1,87 90, przed szkoleniem, 2 - po szkoleniu; 1 - before training, 2 - after training Tab. 2. Wyniki ankiet. Test normalności rozkładu Table 2. Results of questionnaires. Normal distribution test Ocena N maks D K-S Lillief. W p Negatywna ,20 p <,01 p <,01 0,85 0, Negatywna ,27 p <,01 p <,01 0,75 0, Neutralna ,18 p <,05 p <,01 0,91 0, Neutralna ,14 p <,15 p <,01 0,95 0, Pozytywna ,18 p <,05 p <,01 0,90 0, Pozytywna ,19 p <,05 p <,01 0,88 0, przed szkoleniem, 2 - po szkoleniu; 1 - before training, 2 - after training

6 28 Tab. 3. Porównanie wyników badań przed szkoleniem vs po szkoleniu. Test kolejności par Wilcoxona Table 3. Comparison of results before training vs after training. Wilcoxon test Para ocen N T Z p Negatywna 1 & Negatywna ,00 4,68 0, Neutralna 1 & Neutralna ,50 4,16 0, Pozytywna 1 & Pozytywna ,00 0,64 0, przed szkoleniem, 2 - po szkoleniu; 1 - before training, 2 - after training Rys. 1. Stosunek fizjoterapeutów do pacjentów przed i po szkoleniu prowadzonym na geriatrycznym oddziale rehabilitacyjnym Fig. 1. Attitude of physiotherapists towards patients before and after training carried out in Geriatric Rehabilitation Unit Dyskusja Uzyskane w trakcie eksperymentu wyniki przesiewowych badań funkcji poznawczych i samopoczucia pacjentów Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego potwierdzają nasze wcześniejsze spostrzeżenia dotyczące powszechnego występowania zespołów otępiennych oraz zaburzeń nastroju wśród pensjonariuszy tego typu placówek [7, 8]. W badanej próbie pensjonariuszy ZOL objawy otępienia stwierdzono w sumie u 78,8% seniorów. Średni wynik MMSE w badanej grupie wynosił 18,9 (±6,9). Bidzan (2005) ustalił, że średni wynik MMSE w polskiej populacji osób starszych mieszkających w miastach waha się w granicach 25,2 (± 4,7), a na wsi 24,6 (± 4,9) [14]. Obniżony nastrój odnotowano u 65,6% tych, u których możliwe było wykonanie Geriatrycznej Skali Depresji. W badaniach z 2005 roku częstość występowania zaburzeń depresyjnych wśród seniorów korzystających z opieki medycznej w Polsce oszacowano na 40% [15]. W opisywanej grupie pensjonariuszy ZOL-u jedynie stan 7,6% podopiecznych nie budził zastrzeżeń zarówno jeśli chodzi o możliwości intelektualne, jak i stan emocjonalny. Tym samym potwierdzono pierwsze założenie opisywanego projektu. Z kolei ilość negatywnych ocen dotyczących pracy z poszczególnymi pacjentami, niemal 1/3 wszystkich ocen miała znak ujemny, potwierdza drugie założenie projektu. Problem negatywnych emocji w pracy z osobami starszymi obciążonymi dodatkowo zaburzeniami mentalnymi i behawioralnymi można rozpatrywać na wiele sposobów. Teorie z dziedziny psychologii społecznej dotyczące atrakcyjności interpersonalnej głoszą, że lubimy bardziej tych ludzi, którzy posiadają przyjemne dla nas cechy, którzy się z nami zgadzają, lubią nas, są gotowi do współpracy i nas chwalą. Oznacza to, że najbardziej atrakcyjne wydają się osoby, które przynoszą maksimum zysków przy minimalnych kosztach [16]. Pensjonariusze zakładów opieki długoterminowej, osoby starsze

7 29 dotknięte ciężką chorobą uniemożliwiającą samodzielną egzystencję, często obarczone dodatkowo zaburzeniami psychicznymi, w większości przypadków nie należą do tej grupy. Wykonywanie zabiegów usprawniających wymaga współpracy i aktywnego udziału pacjenta w tym procesie. Im gorszy jest stan psychiczny podopiecznego, tym więcej wysiłku trzeba włożyć, aby uzyskać jakiekolwiek efekty. Tak więc podczas codziennej pracy fizjoterapeuta motywuje pacjenta, uspokaja w momentach pobudzenia, toleruje różnego rodzaju trudne zachowania (apatia, roszczeniowość, niekiedy agresja, rozhamowanie itp.), wkłada w to wiele wysiłku, a efekty rehabilitacji z uwagi na wiek i ciężki stan podopiecznego, często są niezadowalające. Dodatkowo negatywne sygnały zwrotne ze strony pacjenta (brak współpracy, brak wdzięczności za włożony wysiłek, niezadowolenie z efektów terapii) powodują, że układ ten jest nierówny. Duży wysiłek włożony w pracę nie przynosi oczekiwanych korzyści ani w postaci widocznej poprawy sprawności fizycznej podopiecznego, ani w postaci gratyfikacji emocjonalnej z jego strony. To może rodzić frustrację, poczucie braku sensu podejmowanych działań i w konsekwencji niechęć do tego typu osób. Wysoki poziom negatywnych emocji w relacji fizjoterapeuta-pacjent można rozpatrywać także na gruncie psychologii poznawczej. Wilczek-Różycka (2002) kluczową rolę w osiąganiu pozytywnego nastawienia do pacjenta oraz uznaniu jego atrakcyjności widzi w przeżyciu empatycznym [17]. Empatia rozumiana jako umiejętność przyjmowania punktu widzenia innej osoby, pozwala niejako wczuć się w sytuację pacjenta, spojrzeć na pobyt na oddziale jego oczami, dostrzec smutek, osamotnienie, lęk o własne zdrowie i przyszłość. Wtedy łatwiej jest tolerować trudne zachowania podopiecznego, nie przyjmować ich osobiście, nie zrażać się do niego. Trzeba jednak zauważyć, że empatia nie jest procesem pasywnym i wymaga wysiłku zarówno intelektualnego jak i emocjonalnego [17]. Czy zatem można założyć, że badanych pracowników cechował niski poziom empatii? Na tym etapie badań trudno potwierdzić tę tezę. Należy także uwzględnić fakt, że często problemy niepełnosprawnych osób starszych są tak poważne (ciężka choroba, ból, cierpienie), że osobiste angażowanie się w problemy podopiecznych (bez odpowiedniego przygotowania i wsparcia) stanowi zbyt duże obciążenie i prowadzi do wyczerpania emocjonalnego. Zatem, by chronić się przed nadmiernym obciążeniem afektywnym, rehabilitant może odsuwać od siebie przykre uczucia związane z pacjentem, a tym samym coraz bardziej dystansować się od niego [18]. Wtedy chłodny stosunek do podopiecznego może wynikać nie tyle z niezdolności do empatii, ale z aktywnej obrony przed empatycznymi emocjami. W opisywanym projekcie założono, że wysoki poziom negatywnych emocji w głównej mierze jest wynikiem niedostatecznej wiedzy pracowników oddziału z zakresu zaburzeń psychicznych wieku podeszłego, a także wynikiem błędnej oceny stanu mentalnego i emocjonalnego usprawnianych seniorów. W tym miejscu warto wyjaśnić, że osoby przebywające w ZOL znajdują się pod opieką lekarza internisty, a rozpoznanie medyczne obecne w dokumentacji dotyczy przede wszystkim jednostki chorobowej będącej przyczyną fizjoterapii (np. złamania kończyn, stan po implantacji endoprotezy, stan po udarze itp.). Tak więc trafna ocena stanu mentalnego usprawnianych seniorów zależy od doświadczenia i wiedzy zatrudnionych pracowników. Todd i Watts (2005) udowodnili, że stosunek do podopiecznego jest kształtowany poprzez wiedzę na jego temat. Przeprowadzony przez nich eksperyment oparty był na modelu atrybucji Weinera, który zakłada, że każde zachowanie człowieka jest postrzegane przez innych jako niekontrolowane, bądź pozostające pod jego kontrolą. Wyniki wykazały, że personel opiekujący się osobami z zaburzeniami poznawczymi miał bardziej pozytywne nastawienie i gotowość do pomocy, jeśli kłopotliwe zachowanie pacjenta, takie jak np. fizyczna agresja czy błądzenie, było interpretowane jako niekontrolowane (objaw choroby). Natomiast negatywne emocje w stosunku do podopiecznych pojawiały się zwłaszcza wtedy, gdy pracownicy twierdzili, że denerwujące zachowania były pod świadomą kontrolą pacjentów [19]. Dlatego też w przeprowadzonym szkoleniu największy nacisk położono na poszerzenie wiedzy z zakresu zaburzeń otępiennych i emocjonalnych wieku podeszłego, a także przedstawiono proste, przesiewowe metody samodzielnego diagnozowania tego typu zaburzeń. Ponadto oprócz wiedzy teoretycznej omawiano wyniki badań konkretnych pacjentów przebywających na oddziale, ze szczególnym uwzględnieniem osób z nasilonymi objawami depresji lub poważnymi deficytami funkcji poznawczych, interpretując ich trudne zachowania przez pryzmat objawów choroby nie poddających się świadomej kontroli. Analiza wyników projektu wskazuje, że przyjęte założenie było trafne. Po szkoleniu zdecydowanie spadła

8 30 ilość negatywnych ocen dotyczących pensjonariuszy ZOL, na rzecz ocen neutralnych. Zakładamy, że spadek natężenia takich emocji jak irytacja, zniecierpliwienie, niechęć zaowocuje poprawą relacji fizjoterapeuta-pacjent w codziennej pracy na oddziale. Pytanie, czy poprawa tej relacji wpłynie wprost na poprawę skuteczności prowadzonej tam fizjoterapii i szybszy powrót seniora do domu, pozostaje do rozstrzygnięcia na dalszych etapach badań. Niemniej jednak trzeba podkreślić, że życzliwy, wspierający kontakt z pracownikami ośrodka, to dla osób podlegających opiece długoterminowej istotny czynnik decydujący o jakości życia i zadowoleniu ze świadczonej opieki. Redukcja negatywnych emocji w codziennej pracy fizjoterapeutów zatrudnionych na oddziałach geriatrycznych to ważny czynnik także w kontekście problemu wypalenia zawodowego. W obecnym eksperymencie ten aspekt nie był analizowany. To ważna wskazówka do dalszych badań tym bardziej, że zarówno w polskim, jak i międzynarodowym piśmiennictwie ten temat jest rzadko podejmowany. Można odnaleźć wiele publikacji dotyczących problemów emocjonalnych osób opiekujących się chorymi z zaburzeniami psychicznymi, zarówno opiekunów rodzinnych, lekarzy, pielęgniarek, także pracowników socjalnych, ale nie rehabilitantów. Między innymi dlatego brakuje systemu szkoleń, które mogłyby zmniejszać ryzyko wystąpienia objawów wypalenia zawodowego w tej grupie zawodowej. Wnioski 1. W Zakładach Opiekuńczo-Leczniczych problem deficytów poznawczych oraz zaburzeń nastroju jest znacznie bardziej rozpowszechniony niż w ogólnej populacji osób starszych. 2. Praca na geriatrycznym oddziale rehabilitacji jest trudna i obciążająca, często towarzyszą jej negatywne emocje. 3. W wyniku przeprowadzonego szkolenia fizjoterapeutów istotnie zmniejszyła się ilość negatywnych opinii na temat pacjentów na rzecz opinii o charakterze neutralnym. Piśmiennictwo [1] Heruti RJ, Lusky A, Dankner R et all. Rehabilitation outcome of elderly patients after first stroke: effect of cognitive status at admission on the functional outcome. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation 2002;83(6): [2] Horgan NF, Cunningham CJ. Impact of cognitive impairment on hip fracture outcome in older people. International Journal of Therapy and Rehabilitation 2003;10(5): [3] Rolland Y, Pillard F, Lauwers-Canes V et all. Rehabilitation outcome of elderly patients with hip fracture and cognitive impairment. Disability and Rehabilitation 2004;26(7): [4] Clark M, Smith DS. The effects of depression and abnormal illness behaviors on outcome following rehabilitation from stroke. Clinical Rehabilitation 1998;12(1): [5] Steffens DC, O Connor CM, Jiang WJ et all. The effect of major depression on functional status in patients with coronary artery disease. Journal of the American Geriatrics Society 1999;47(3): [6] Magoń G, Bejer A, Wosiek B, Sałata B. Wpływ depresji na postępy rehabilitacji u pacjentów po przebytym udarze mózgu. Postępy Rehabilitacji 2005;(1): [7] Szczepańska J, Kowalska J, Greń G, Woźniewski M. Stosunek fizjoterapeutów do pacjentów w podeszłym wieku z zaburzeniami mentalnymi i behawioralnymi. Fizjoterapia Polska 2006;6(3): [8] Szczepańska J, Greń G, Woźniewski M. Zaburzenia poznawcze - istotny czynnik utrudniający fizjoterapię osób w podeszłym wieku. Psychogeriatria Polska 2007;4(1):7-16. [9] Bilikiewicz A, Barcikowska M, Kądzielawa D i wsp. Wczesne rozpoznawanie i leczenie otępienia typu Alzheimera. Stanowisko Interdyscyplinarnej Grupy Ekspertów Rozpoznawania i Leczenia Otępień (IGERO). Gdańsk: Wydawnictwo MAKmed; [10] McGivney SA, Mulvihill M, Taylor B. Validating the GDS depression screen in the nursing home. Journal of the American Geriatrics Society 1996;44(1): [11] Snowdon J, Lane F. Use of the Geriatric Depression Scale by nurses. Aging & Mental Health 1999;3(3): [12] Yesavage JA, Brink TL, Rose TL et all. Development and validation of a geriatric screening depression scale: A preliminary report. Journal of Psychiatry Research 1983;22: [13] Szczepańska J. Problem zaburzeń poznawczych w prowadzeniu i programowaniu fizjoterapii osób

9 31 w podeszłym wieku. Fizjoterapia 2007;15(1): [14] Bidzan L, Turczyński J. Środowisko zamieszkania a poziom funkcji poznawczych w populacji osób powyżej 60 r.ż. Psychiatria Polska 2005;6: [15] Weterle K, Sołtysiak J. Objawy depresji i ich wykrywalność przez lekarzy Podstawowej Opieki Zdrowotnej u pacjentów po 65. roku życia. Psychogeriatria Polska 2005;2(4): [16] Aronson E. Człowiek istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; [17] Wilczek-Rużycka E. Empatia i jej rozwój u osób pomagających. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; [18] Myerscough PR, Ford M. Jak rozmawiać z pacjentem. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; [19] Todd ST, Watts SC. Staff responses to challenging behaviour shown by people with dementia: An application of an attributional-emotional model of helping behaviour, Aging and Mental Health 2005;9(1): Zrecenzowano/Reviewed Zatwierdzono do druku/accepted

10 32 KOMUNIKAT REDAKCJI Zaproszenie do publikacji Redakcja uprzejmie zaprasza do nadsyłania pełno tekstowych artykułów oryginalnych i krótkich doniesień badawczych mieszczących się w tematyce czasopisma, wcześniej nie publikowanych oraz nie przedłożonych do innych wydawnictw, celem rozważenia publikacji w Psychogeriatrii Polskiej. Wszystkie przedłożone artykuły zostaną niezależnie zrecenzowane. Wydawca Psychogeriatrii Polskiej Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 fozp@fozp.org.pl