Pluralizm XX wieku ontologia N. Hartmanna. BYT IDEALNY BYT IRREALNY BYT REALNY

Transkrypt

1 Pluralizm XX wieku ontologia N. Hartmanna. BYT IDEALNY BYT IRREALNY BYT REALNY

2 Duch Psychika Życie organiczne Materia nieożywiona Działanie celowe, determinacja aksjologiczna, samodeterminacja, tendencje ducha obiektywnego motywacja, charakter psychologiczny, podświadomość Determinacja genetyczna, instynkt, dziedziczność, harmonia między organami a całością organizmu Związek przyczynowo-skutkowy Pluralizm determinacyjny: istnieje więcej niż dwa rodzaje determinacji. Takie stanowisko reprezentuje ontologia N. Hartmanna. Duch Psychika Życie organiczne Materia nieożywiona Działanie celowe, determinacja aksjologiczna, samodeterminacja, tendencje ducha obiektywnego motywacja, charakter psychologiczny, podświadomość Determinacja genetyczna, instynkt, dziedziczność, harmonia między organami a całością organizmu Związek przyczynowo-skutkowy

3 W świecie nieorganicznym determinacja to głównie związek kauzalny, polegający szeregowym następstwie przyczyn i skutków, biegnący w czasie jednokierunkowo, od tego, co wcześniejsze do tego, co późniejsze. W świecie organicznym rządzi determinacja przez system «predyspozycji» (genetyczna), określających funkcjonowanie organizmu na zasadzie «celowości». Ale taka celowość nie jest tożsama z działaniem celowym. Cel odnosi się zawsze do przyszłości. Może go więc ustanawiać tylko ktoś, kto może antycypować przyszłość. Możliwość taką realizuje dopiero ludzka świadomość. W organizmie występuje «celowość bez celu». Ale nie zanika tu determinacja przyczynowa, tyle że jest tu już wbudowana w determinację biologiczną jako jej człon. Inna forma celowości organicznej to harmonijny związek między całością a organami, a także instynkt. W życiu psychicznym determinacja ma postać motywacji, determinacji przez charakter psychologiczny lub Fr4eudowskiej determinacji przez podświadomość. W duchu osobowym rządzi: działanie celowe, determinacja aksjologiczna samodeterminacja.

4 W odróżnieniu od kauzalnej, determinacja celowościowa (działanie celowe: 1. konstytucja celu; 2. dobór środków; 3. realizacja celu poprzez środki) nie określa od strony przeszłości, lecz od strony przyszłości. Nie przebiega w czasie tylko jednokierunkowo, lecz w obie jego strony. Jest to możliwe dzięki temu, że zawiera w sobie nie tylko fazę przebiegającą jako realny proces w świecie zewnętrznym, lecz także fazy, które rozgrywają się tylko w świadomości. Akty ustanawiania celu oraz doboru środków dokonują się wprawdzie w czasie realnym (nieodwracalnym i jednokierunkowym), ale zarazem ich przedmiotem jest czas naocznościowy (ten nie jest już związany nieodwracalnością i jednokierunkowością). Ten odwrócony przebieg czasu widać wyraźnie w fazie doboru środków. Punktem wyjścia jest tu usytuowany w przyszłości cel, dobieramy do niego środki cofając się od celu, aż dochodzimy do środków usytuowanych w naszej teraźniejszości.

5 Determinacja celowościowa nie jest jednak po prostu odwróceniem determinacji kauzalnej, lecz jej wyższym uformowaniem. Związek przyczynowy powraca bowiem w teleologicznym jako jego ogniwo. Powrót zachodzi w drugiej i trzeciej fazie działania celowego, w drugiej w rozgrywającym się w świadomości procesie dobierania środków, które, o ile mają prowadzić do pożądanego celu, muszą być z nim powiązane przyczynowo-skutkowo, w fazie trzeciej w realnym procesie przyczynowo-skutkowego sprawiania pożądanego celu przez dobrane środki. ***************************

6 Działanie celowe nie jest możliwe bez determinacji przez wartość, tj. bez wiedzy na temat tego, co czynić się powinno. Ludzkie stanowienie celu nie jest determinowane ani przez prawidłowości fizyczne, ani biologiczne. Celów, jakie możemy dla siebie wybrać, jest wiele. Nie wybieramy wszystkich, lecz tylko niektóre, gdyż uznajemy, że są cenne i dlatego winniśmy je realizować. Ustanowienie celu do realizacji zakłada już więc uznanie pewnej wartości. Gdyby nic nie miało dla nas wartości, to nie moglibyśmy ani ustanawiać żadnych celów, ani też w ogóle sensownie działać. Determinacja celowościowa wiąże się więc istotowo z aksjologiczną. Zdolność działania celowego, sama w sobie, nie zawiera bowiem jeszcze momentu, który mógłby określać jego kierunek. Stanowi jedynie formę, która potrzebuje treści. Treść ta może zaś pochodzić tylko od wartości. W tym sensie można powiedzieć, że determinacja aksjologiczna jest warunkiem dla możliwości działania celowego. **********************

7 Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość. Moralna wartość zaufania nie jest samym zaufaniem. Ono jest tylko materią specyficznym i możliwym do ogólnego scharakteryzowania stosunkiem między osobą a osobą. Wartościowy charakter zaufania tym stosunkiem nie jest... Materia różnicuje świat aksjologiczny na poszczególne, odrębne wartości (zarówno na typy wartości, jak i na konkretne wartości występujące w ich zakresie). Wartościowy charakter nadaje tym materiom charakter aksjologiczny. To dopiero dzięki niemu mamy do czynienia z przedmiotami aksjologicznymi. Ten wartościowy charakter, podobnie jak materia wartości, różnicuje się w zależności od tego, o jaką wartość (jaki typ lub jaką wartość jednostkową) chodzi. Przykładem takiego zróżnicowania jest negatywny lub pozytywny rodzaj tej wartościowości oraz zróżnicowanie co do wysokości oraz co do mocy wartości. Wartości moralne są tylko jednym z rodzajów wartości. Stąd powstaje w etyce problem: jak usytuować wartości moralne względem innych typów wartości? Dietrich von Hildebrand: Hildebrand rozważa problem wartości w dwóch różnych kontekstach: (1) w kontekście motywacji ludzkiego działania, (2) niezależnie od takiego kontekstu jako przedmioty autonomiczne, niezależne w swojej cenności od roli spełnianej w motywacji. W kontekście motywacji ludzkiego postępowania, pojęciem szerszym od wartości jest dla Hildebranda znaczący charakter lub ważność. W kontekście motywacji Hildebrand wyróżnia więc trzy rodzaje ważności: (1) to, co subiektywnie zadowalające, (2) to, co jest dla osoby obiektywnym dobrem (3) wartości. Natomiast w obrębie samych wartości pojawia się u Hildebranda podział na: (1) wartości ontyczne; (2) wartości jakościowe; (3) ogólną wartość bytu.

8 Wartość ontyczną mamy na względzie, gdy mówimy o godności ludzkiej osoby, o cenności przysługującej istocie żywej, o wadze ludzkiej wolności, czy wreszcie o cenności ludzkich odpowiedzi uczuciowych. Wszystkie te przedmioty mają swoją cenność na gruncie swej wartości ontycznej. Ta wartość nie jest tożsama z wartościami jakościowymi, które rozpadają się tzw. aksjologiczne rodziny: np. wartości moralne, estetyczne, intelektualne, witalne. Jeżeli osoba jest cenna w sensie wartości ontycznej, to osobowość ma cenność w sensie wartości jakościowej. Różnica między wartościami ontycznymi i jakościowymi prezentuje się na kilku poziomach. W obrębie wartości jakościowych dla wartości pozytywnych istnieją przeciwieństwa czyli wartości negatywne: uczciwości odpowiada nieuczciwość, prawdomówności kłamstwo, skromności pycha. Inaczej w wypadku wartości ontycznych: o ile pozytywne wartości jakościowe mają swoje przeciwwagę w negatywnych wartościach jakościowych, o tyle wartości ontyczne są tylko pozytywne. Negatywne wartości ontyczne nie istnieją, a przeciwczłonem pozytywnej wartości ontycznej jest w ogóle brak jakiejkolwiek wartości ontycznej. W porównaniu z wartościami ontycznymi, wartości jakościowe są bardziej niezależne od swego nosiciela i postawy, w której się urzeczywistniają. Taką niezależność wartości jakościowych od nosiciela widać także w fakcie, że te same wartości mogą przysługiwać różnym nosicielom (np. spolegliwość różnym osobom), podczas gdy wartości ontyczne pozostają związane z jednym typem nosiciela (specyficzna osobowa godność przysługuje tylko człowiekowi). Inny jest typ postawy, jaką wobec obu rodzajów wartości przyjmuje człowiek. Hildebrand argumentuje odwołując się do pokory i skromności, którą człowiek winien przyjąć wobec faktu realizowania przez siebie wartości jakościowych głównie wartości moralnych. Tego typu postawa traci jednak zasadność względem wartości ontycznych związanych z osobowym charakterem człowieka. Wartości jakościowe można posiadać w większym lub mniejszym stopniu niż inni, a ponadto ich urzeczywistnianie jest zależne od odpowiednio ukierunkowanej woli. Wartości ontyczne są urzeczywistniane niezależnie od treści chcenia, a ponadto nie można ich posiadać w większym lub mniejszym stopniu w porównaniu z innymi. Godność osoby np. takiemu ustopniowaniu nie podlega. O ile wartości jakościowe są urzeczywistniane jako efekt chcenia, o tyle wartości ontyczne są związane z samym istnieniem swoistego dla nich obiektu. Wartości jakościowe można utracić, wartości ontycznych nie można.

9 Trzeci rodzaj wartości to dla Hildebranda tzw. ogólna wartość bytu. Przysługuje ona każdemu przedmiotowi jako czemuś istniejącemu. Można ją ująć, gdy czemuś rzeczywiście istniejącemu przeciwstawić przedmioty czysto fikcyjne. W tym sensie to, co rzeczywiście istnieje jest czymś cennym dlatego właśnie, że istnieje. Hildebrand nazywa taką wartość wartością formalną. Taka nazwa pozwala odróżnić ogólną wartość bytu od wartości ontycznych. O ile te ostatnie przysługują przedmiotowi ze względu na jego specyficzne uposażenie, o tyle ta pierwsza przysługuje mu tylko z racji jego rzeczywistego istnienia.

10 To, co subiektywnie zadowalające: to, co tylko subiektywnie zadowalające; to, co subiektywnie zadowalające Ustopniowanie pod względem intensywności, a nie wysokości To, co jest dla osoby obiektywnym dobrem (np. zdrowie) Porządek hierarchiczny wysokości Wartości ontyczne (np. wartość ludzkiej osoby, ludzka godność, cenność ludzkiej wolnej woli, cenność istoty żywej, cenność rozumu). Porządek hierarchiczny Ogólna wartość bytu jako czegoś istniejącego. Brak porządku hierarchicznego. Wartości jakościowe (rodziny wartości): wartości moralne (np. czystość, pokora, sprawiedliwość, miłość, spolegliwość, wielkoduszność) wartości witalne (np. ) wartości estetyczne (np. piękno, wspaniałość, wdzięk) wartości intelektualne (np. bystrość, duchowa głębia, dowcip, błyskotliwość) Porządek hierarchiczny panuje tu w obrębie poszczególnych rodzin, jak i pomiędzy nimi.

11 Nicolai Hartmann proponuje jako kryteria porządkujące porządek wartości dwie zasady: moc wartości i jej wysokość. Wartość jest tym mocniejsza, im większy sprzeciw i oburzenie wzbudza jej nierealizacja. Wartość jest tym wyższa, im większy zachwyt i podziw wzbudza jej realizacja. Jednorodne uporządkowanie świata aksjologicznego nie jest według Hartmanna możliwe. Sfera wartości jest na to zbyt złożona. Emocjonalne ujmowanie wartości obejmuje według Hartmanna trzy momenty strukturalne: 1) zajęcie określonej emocjonalnej postawy (oburzenie, zachwyt, aprobata, dezaprobata); 2) uświadomienie sobie tego, w stosunku do czego tę postawę się przyjmuje; 3) uświadomienie sobie określonego kryterium, ze względu na które zajmuje się tę postawę. Moment pierwszy nie posiada charakteru aktu poznawczego, mimo że cechuje go typowa dla takiego aktu transcendencja (jest bowiem w swej intencji nakierowany na coś względem świadomości zewnętrznego). Moment drugi i trzeci to już akty poznawcze. Różnicuje je jednak typ przedmiotu, który jest w nich poznawany. W momencie drugim przedmiotem tym jest określone realne zdarzenie, tzn. realne postępowanie osoby. Przedmiotem momentu trzeciego jest natomiast wartość, tj. twór należący zdaniem Hartmanna do sfery bytu idealnego. Po drugie, tylko pierwszy i trzeci moment ma charakter emocjonalny. Ten predykat stosuje Hartmann w obu wypadkach w dwóch różnych znaczeniach. W pierwszym momencie mamy bowiem do czynienia z właściwą reakcją uczuciową, tzn. ze stanem podmiotu, który powszechnie, zarówno w psychologii jak i poza nią, określany jest jako emocja.