Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Tomasz Burda Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku 1. Wprowadzenie Poczàwszy od listopada 2003 roku w sk adzie pozostajàcej pod polskim dowództwem Wielonarodowej Dywizji Centrum-Po udnie w Iraku pracujà archeolodzy oddelegowani w rejon misji przez Ministerstwo Kultury RP na mocy wydanego 1 lipca 2003 roku rzàdowego dokumentu Koncepcja udzia u RP w odbudowie i restrukturyzacji Iraku. Archeolodzy wyst pujà w roli cywilnych specjalistów odpowiedzialnych za ochron dziedzictwa kulturowego w bogatym w wyjàtkowej wartoêci zabytki i stanowiska archeologiczne rejonie stacjonowania Dywizji Wielonarodowej. Na terenie obj tych jej dzia aniami prowincji wyst puje wed ug rejestru irackiej Paƒstwowej Rady Dziedzictwa i Staro ytnoêci (State Bard of Antiquities and Heritage) ponad 1500 (a wed ug nowszych szacunków ponad 2600) stanowisk archeologicznych i miejsc historycznych (423 w prowincji Babilon, 45 Karbala, 74 Nad af, 461 Wasit i 500 w prowincji Kadisija), a wêród nich ruiny Êredniowiecznego Wasit, twierdzy Ukhajdir, pozosta oêci staro ytnych miast, jak np.: Nippur, Adab, Babilon, Kisz, Borsippa, Puzris Dagan czy b dàcych przedmiotem tej publikacji: Isin, Szurupak i Kiszura. Polscy archeolodzy realizujà swoje zadania przede wszystkim organizujàc wsparcie dla odbudowujàcych si po latach wojny i dezorganizacji irackich instytucji odpowiedzialnych za ochron zabytków. Pierwszoplanowà rol wêród nich odgrywa spe niajàca funkcje urz du konserwatorskiego i posiadajàca oddzia y terenowe w ka dej prowincji kraju Paƒstwowa Rada Dziedzictwa i Staro ytnoêci (State Board of Antiquities and Heritage). Zabezpieczaniem stanowisk archeologicznych i miejsc zabytkowych przed rabunkami i nielegalnà eksploatacjà zajmuje si Policja Archeologiczna, wchodzàca w sk ad S u by Ochrony Infrastruktury (Facility Protection Service). Podejmujàc dzia ania na rzecz ochrony dóbr kultury, wspó pracowaliêmy tak e z archeologami z uniwersytetów w Al-Hillah i Ad-Diwaniyah. Pomoc dla powy szych instytucji, wyra ona w liczbach, przek ada si na sum blisko dolarów, rozdysponowanych w formie 23 zrealizowanych do koƒca stycznia 2005 roku projektów dotyczàcych ochrony stanowisk archeologicznych (budowa ogrodzeƒ, wie y stra niczych, schronieƒ dla stra ników), zaopatrzenia w sprz t, remontów i odbudowy biur Paƒstwowej Rady Dziedzictwa i Staro ytnoêci oraz dostarczenia Êrodków àcznoêci, mundurów i sprz tu ochronnego dla Policji Archeologicznej (Burda 2005). 2. Rekonesans lotniczy w Iraku ocena strat dziedzictwa archeologicznego W trakcie mojego pobytu w Iraku dwukrotnie mia em mo liwoêç uczestniczenia w rekonesansie lotniczym, majàcym na celu ocen strat na stanowiskach archeologicznych. Wybór metody lotniczej do tego celu wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, dotarcie do interesujàcych nas stano- 263

6 Tabl. I: A. Stanowisko archeologiczne Babilon widok od pó nocy. Na pierwszym planie fundamenty zigguratu Etemenaki, a w g bi obóz wojskowy wêród ruin i rekonstrukcji Babilonu. Fot. A. Dolatowska, listopad Ministerstwo Kultury. Tabl. I: B. Stanowisko Išān Bahrīyāt. Âwie e wkopy i prowadzàce do nich Êcie ki. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

7 Tabl. II: A. Stanowisko Išān Bahrīyāt. Niewyrabowana cz Êç miasta z dostrzegalnymi zarysami fosy i budynków. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury. Tabl. II: B. Stanowisko Fara widok od wschodu. Widoczne sà Êlady niemieckich badaƒ archeologicznych (rowy sonda owe zorientowane na osi E-W na pierwszym planie i rów na osi N-S w g bi). Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

8 Tabl. III: A. Stanowisko Abu Hatab widok od po udniowego wschodu. Nie zniszczona cz Êç stanowiska w pobli u meczetu imama Saida Mohammeda z widocznymi Êladami zabudowy i fortyfikacji. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury. Tabl. III: B. Stanowisko Abu Hatab widok od pó nocnego wschodu. Wkopy rabunkowe perfekcyjnie usytuowane sà w obr bie stanowiska. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

9 Tabl. IV: A. Grupa telli o numerach 1394 (pierwszy plan) i 1395 (w tle) widok od pó nocnego zachodu. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury. Tabl. IV: B. Tell Jôkha zbli enie na miejsce irackich badaƒ wykopaliskowych. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

10 Tabl. V: A. Tell Jôkha widok od pó nocnego zachodu. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury. Tabl. V: B. Tell Ibzaykh widok od pó nocnego wschodu na wykopy wykonane w trakcie irackich badaƒ wykopaliskowych. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

11 Tabl. VI: A. Tell Ibzaykh widok od po udniowego zachodu na zniszczonà cz Êç stanowiska. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury. Tabl. VI: B. Stanowisko numer 176 widok od pó nocnego zachodu na niszczonà cz Êç stanowiska. Fot. T. Burda, luty Ministerstwo Kultury.

12 wisk przy pomocy Êmig owców by o znacznie atwiejsze i bezpieczniejsze ni w konwoju, który musia by si sk adaç z wielu pojazdów i przedzieraç przez niezbadane drogi. Po drugie, wykonane z powietrza zdj cia dajà nieporównywalnie wi kszà mo liwoêci oceny szkód ni oglàd stanowiska z ziemi. Niewàtpliwie kuszàca by a te perspektywa póêniejszej interpretacji fotografii, dajàca niepowtarzalnà szans wejrzenia w g àb s ynnych stanowisk. Pierwszy lot odby si w listopadzie 2004 roku i wiàza si z koniecznoêcià przygotowania raportu o stanie zachowania cz Êci stanowiska archeologicznego Babilon (Tabl. I: A), na której zlokalizowany by obóz wojskowy, w zwiàzku z planowanym jego przekazaniem przedstawicielom Ministerstwa Kultury Iraku (Burda, Dolatowska, OlbryÊ 2005). Drugi lot mia miejsce w lutym 2005 roku nad stanowiskami na pustyni w po udniowo-wschodniej cz Êci prowincji Ad-Diwaniyah oraz na granicy z prowincjà An-Nasirijah. W trakcie tego lotu wykonana zosta a seria zdj ç stanowisk: Išān Bahrīyāt, Abu-Hatab, Fara, Jôkha, Ibzaykh, a tak e stanowisk okreêlanych numerami inwentarzowymi: 176 (Adams, Nissen 1972: 226), 1394 i 1395 (Adams 1981: 283) ukazujàca ogrom zniszczeƒ powsta ych w wyniku trwajàcych przez dziesi ciolecia rabunków. Ze wzgl dów bezpieczeƒstwa, z uwagi na mo liwoêç ostrza u, przelot odbywa si na niewielkiej wysokoêci (przewa nie oko o metrów) i ze znacznà pr dkoêcià. Wykonane zdj cia ukazujà wi c powierzchni stanowisk pod doêç ostrym kàtem, dodatkowo dokumentujà najcz Êciej tylko ich fragmenty. Szacunki strat spowodowanych na tych stanowiskach przez z odziei zabytków sà zatem w du ym stopniu przybli one i majà charakter orientacyjny Stanowisko Išān Bahrīyāt (Isin) Stanowisko Išān Bahrīyāt od 1923 roku identyfikowane jest ze staro ytnym Isin. Zachowane jest w formie grupy niskich telli (Êrednia wysokoêç 4 metry), rozciàgajàcych si na osi SSW-NNE na przestrzeni o d ugoêci oko o 1,5 km i najwi kszej szerokoêci dochodzàcej do 1 km. Najwy szy punkt stanowiska jest wyniesiony oko o 9 metrów ponad otaczajàcy teren (Hrouda 1977: 9-20). Charakterystyczny element w topografii stanowiska tworzy pozosta oêç czworokàtnego kasztelu schronienia dla karawan o boku oko o 100 metrów, przylegajàcego do stanowiska od strony zachodniej datowanego na okres islamski. Prowadzone przez niemieckà ekspedycj z Bayerische Akademie der Wissenschaft od 1973 roku z przerwami do roku 1989 badania wykopaliskowe doprowadzi y do odkrycia bogatego miasta, rozwijajàcego si od III do I tysiàclecia p.n.e. oraz warstw datowanych na okresy: D amdat Nasr, Uruk III i islamski. àcznie w ciàgu 11 kampanii wykopaliskowych zbadanych zosta o oko o 160 arów stanowiska (Hrouda 1977; 1981; 1987; 1992), czyli szacunkowo oko o 1,4% powierzchni telli (Hrouda 1992: plan 1). Co istotne, poziom ulic miasta z okresu jego najbujniejszego rozwoju (XX-VI wiek p.n.e.) znajduje si oko o 2 do 3-3,5 m pod powierzchnià gruntu. Na tym poziomie odkrywane by y pozosta oêci licznych domów i rozleg ej Êwiàtyni bogini Gula. Oznacza to, e widoczne na prezentowanych zdj ciach wkopy rabunkowe zniszczy y w aênie te bogate w zabytki, czyli najwa niejsze warstwy (Tabl. I: B, Tabl. II: A). Stopieƒ zniszczenia tych warstw oszacowaç mo na na podstawie wykonanej w trakcie rekonesansu serii zdj ç na oko o 80% Stanowisko Fara Fara to staro ytne Szurupak. Stanowisko to badane by o wykopaliskowo w latach przez ekspedycj Deutsche Orient-Gesellschaft pod kierownictwem R. Koldoweya, H. Baumgartena, W. Andrae i A. Nöldke. W trakcie tych badaƒ wykonano 21 przekopów przez stanowisko (sk adajàcych si z 855 prostokàtnych wkopów ka dy o wymiarach 8 na 3 metry i Êredniej g bokoêci oko o 2 metry), jednego przecinajàcego je na osi N-S i 20 biegnàcych zasadniczo prostopadle do tego g ównego ci cia (rowy te sà doskonale czytelne na prezentowanym zdj ciu Tabl. II: B). W dziesi ciu miejscach, które dostarczy y znalezisk uznanych przez odkrywców za szcze- 264 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

13 gólnie cenne, wykonano poszerzenia (najwi ksze z nich o powierzchni blisko 10 arów). W trakcie tych, ocenianych dziê jako bardzo pobie ne (Martini et al. 2001: 3-4), badaƒ wykopaliskowych wydobyto oko o 1000 tabliczek z inskrypcjami w piêmie klinowym (Deimel 1922: 1; Martini et al. 2001: 3). Kolejne prace badawcze prowadzi a na tym stanowisku ekspedycja z University of Pennsylvania Museum kierowana przez R. Schmidta w 1931 roku. Eksploracj prowadzono w obr bie czterech wykopów o àcznej powierzchni 7,77 arów. Prace te doprowadzi y do odkrycia kolejnych 96 glinianych tabliczek oraz ods oni cia pozosta oêci miasta z okresu wczesnodynastycznego (Martini et al. 2001: 3-5). Przebadana wykopaliskowo powierzchnia stanowiska to oko o 3% (szkic stanowiska za Martini et al. 2001: 6), zaê zniszczenia powsta e w wyniku rabunków obejmujà oko- o 80% jego powierzchni. Uwzgl dniwszy fakt, e zarówno w trakcie badaƒ niemieckich, jak i amerykaƒskich poziom miasta z okresu wczesnodynastycznego osiàgano na g bokoêci oko o 2 metrów, zaê wi kszoêç stanowiàcych bezcenne êród o dla historii Bliskiego Wschodu tabliczek z inskrypcjami w piêmie klinowym znaleziono na g bokoêci do oko o 1,3 metra (Andrae 1903: 4; Martini et al. 2001: 8-11), stwierdziç mo na, e mamy do czynienia z zag adà, na miar apokalipsy, dobra kultury o najwy szej wartoêci Stanowisko Abu Hatab (Kiszura) Drobne prace wykopaliskowe we wn trzu jednego ze staro ytnych domów prowadzi w tym miejscu w kwietniu 1900 roku H. V. Hilprecht z University of Pennsylvania. Prace zakrojone na wi kszà skal podj te zosta y dwa lata póêniej przez niemieckà ekspedycj pod kierownictwem R. Koldoweya i W. Andrae (Pallis 1956: 366). W ich trakcie, w przeciàgu ponad dwóch miesi cy ods oni to pozosta oêci miasta i liczne groby datowane na drugà po ow II tysiàclecia p.n.e. oraz wydobyto setki tabliczek z inskrypcjami w piêmie klinowym. Jak wynika z planu za àczonego przez W. Andrae (1903: plan 2) do sprawozdania z tych prac, zbadanych zosta o oko o 40 arów tellu, którego ca kowità powierzchni oszacowaç mo na na oko o 25 hektarów. W przypadku tego stanowiska z odzieje powstrzymali si od wyrabowania jedynie jego po udniowej cz Êci, na której znajduje si meczet imama Saida Mohammeda i przylegajàcy do niego cmentarz muzu maƒski, zajmujàcy powierzchni oko o 4 hektarów (Tabl. III: A). Pozosta à cz Êç stanowiska (oko o 80% powierzchni) pokrywajà tysiàce wkopów rabunkowych (Tabl. III: B) Stanowiska 1394 i 1395 Stanowisko 1394 sk ada si z dwóch telli (Tabl. IV: A). Wi kszy, o d ugoêci oko o 350 metrów i szerokoêci oko o 220 metrów, osiàga wysokoêç oko o 2 metrów ponad otaczajàcy teren. Powstawa na prze omie póênego okresu Uruk i D amdat Nasr oraz cz Êciowo w okresie starobabiloƒskim. Od zachodu przylega do niego bardzo ma y tell datowany na epok Sasanidów. Od po udniowego wschodu sàsiaduje z nim tell nr 1395 o Êrednicy oko o 160 metrów i wysokoêci do 3 metrów datowany na epok Sasanidów i okres póênoislamski (Adams 1981: 283). Widoczne obecnie na powierzchni telli wkopy dowodzà zniszczenia tych stanowisk w oko o 80-90% (wzgl dnie dobrze zachowany wydaje si jedynie niewielki obszar w NE cz Êci tellu numer 1394) Tell Jôkha Tell Jôkha, czyli staro ytna Umma, rozciàga si na osi WSW-ENE. Ârednica tellu wynosi oko o 1500 m, jego wysokoêç zaê dochodzi do 15 metrów. Stanowisko to funkcjonowa o g ównie u schy ku okresu wczesnodynastycznego, w okresie Ur III i w okresie starobabiloƒskim, choç badania powierzchniowe potwierdzi y równie Êlady osadnictwa z okresu akadyjskiego i okresu Isin-Larsa (Adams, Nissen 1972: 227). W odpowiedzi na rabunki, jakie nastàpi y po I wojnie w Zatoce Perskiej, iracka Paƒstwowa Rada Dziedzictwa i Staro ytnoêci podj a pod koniec lat 90. wykopaliska ARCHEOLOGICZNA APOKALIPSA. WYKORZYSTANIE FOTOGRAFII LOTNICZEJ W OCENIE 265

14 ratunkowe (Tabl. IV: B), które doprowadzi y do odkrycia monumentalnego pa acu-êwiàtyni i wielkiego cmentarzyska nazwanego miastem grobów, datowanego na po ow III tysiàclecia p.n.e. (Löw 2003: 60). Widoczne na wykonanych fotografiach wkopy rabunkowe dowodzà zniszczenia tego stanowiska w oko o 70% (Tabl. V: A) Tell Ibzaykh Stanowisko Ibzaykh to staro ytne Zabalam. Zachowane jest w formie tellu o d ugoêci oko o 1100 metrów, szerokoêci do oko o 520 metrów i wysokoêci oko o 5-6 metrów ponad otaczajàcy teren. Poczàtek zasiedlenia tego miejsca datuje si na okres D amdat Nasr lub Uruk i kontynuowane by o po schy ek okresu akadyjskiego i w okresie starobabiloƒskim (Adams, Nissen 1972: 226). W koƒcu lat 90. XX wieku w ramach akcji ratowania intensywnie rabowanych stanowisk archeologicznych podj to prace wykopaliskowe. W centralnej cz Êci stanowiska do dziê ods oni tych pozostaje szeêç wyeksplorowanych wówczas wykopów (Tabl. V: B). Zniszczenia wynikajàce z rabunków dotkn y oko o 60-70% powierzchni tego stanowiska (Tabl. VI: A) Stanowisko 176 Stanowisko 176 zajmuje powierzchni o d ugoêci oko o 470 metrów i szerokoêci do oko o 50 metrów. Âlady osadnictwa na tym stanowisku pochodzà z okresu Ur III oraz starobabiloƒskiego (Adams, Nissen 1972: 226). Stanowisko przeci te jest dwoma kana ami irygacyjnym przebiegajàcym na osi E-W. Zniszczenia dotkn y oko o 40-50% jego powierzchni (Tabl. VI: B). 3. Wnioski Widoczne na fotografiach zniszczenia stanowisk powsta y w przewa ajàcej cz Êci w ciàgu ostatnich 20 lat, czyli od momentu zakoƒczenia I wojny w Zatoce Perskiej (Anonim 1995: 6-7; Ess 2004: 20). Os abienie administracji paƒstwowej i zubo enie ludnoêci doprowadzi y do rabunków stanowisk archeologicznych na niespotykanà dotàd skal. Szacuje si, e w okresie od 1991 do 2003 roku zosta o z Iraku wywiezionych zabytków pochodzàcych z nielegalnych wykopalisk i obrabowanych muzeów (Löw 2003: 57-61). Szczególnie intensywnie rabowane sà stanowiska po- o one na pustyni w po udniowo-wschodniej cz Êci prowincji Ad-Diwaniyah i zachodniej cz Êci prowincji Nasirijah. Rozmiary tego procederu przybra y dziê, w ogarni tym chaosem Iraku, apokaliptyczne rozmiary. Wed ug komendanta Policji Archeologicznej w Prowincji Ad-Diwaniyah, 125 spoêród 500 zlokalizowanych w tej prowincji stanowisk jest systematycznie okradanych przez dobrze zorganizowane i uzbrojone grupy przest pcze. Proces nasilania si tego zjawiska w czasie przeêledziç mo na na podstawie stanowiska Išān Bahrīyāt. Pierwsze wzmianki o jego rabunkach pochodzà z lat 50. XX wieku. Jednak stanowisko, które mo emy zobaczyç na fotografiach wykonanych przez niemieckich archeologów pracujàcych tu w latach 70. i 80. (np. Hrouda 1992: tabl. 6 fot. 1, tabl. 21 fot. 1, 2, tabl. 36 fot. 1, 2) jest dobrze zachowane i zasadniczo nie dostrzega si na nim Êladów wkopów rabunkowych. Zdj cia ukazujàce ogrom zniszczeƒ na tym stanowisku (które po raz pierwszy obieg y Êwiat w 2003 roku) pokazujà tysiàce dziur o powierzchni przewa nie od kilku do kilkunastu metrów kwadratowych i g bokoêci do oko o 3 metrów (McGuire 2003). W czasie dokonanego przez nas rekonesansu nad tym stanowiskiem, po okrà eniu tellu dostrzegliêmy tylko jeden jego fragment, który uznaç mo na za nienaruszony i na którym wcià jeszcze czytelne sà na powierzchni zarysy budowli przylegajàcych do fosy kana u. Zaprezentowane fotografie majà wartoêç raczej dokumentacyjnà ni poznawczà. Tylko nieliczne pozwalajà na interpretacj struktury przestrzennej stanowisk. Pomimo tego metoda lotnicza wydaje mi si doskona ym narz dziem zarówno przy inwentaryzacji strat w substancji zabytkowej 266 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ

15 stanowisk, jaki przy interpretacji ich zasi gu i uk adu przestrzennego. W wypadku rozleg ych staro ytnych miast o skomplikowanym uk adzie szczególnie cenne sà zdj cia pionowe, wykonane ze znacznej wysokoêci. Ogromnà wartoêç informacyjnà posiadajà tak e zdj cia wykonane z górnych partii atmosfery przez samoloty szpiegowskie. Takie zasoby fotograficzne istniejà i mia em okazj zapoznaç si z nimi pracujàc w Iraku. Pozwalajà one nie tylko na precyzyjne szacowanie zniszczeƒ oraz interpretacj zasi gu i uk adu przestrzennego miast równie na Êledzenie sieci kana ów irygacyjnych organizujàcych ycie w staro ytnej Mezopotamii. Bibliografia Adams R. McC Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. Chicago London: Chicago Press. Adams R. McC., Nissen H. J The Uruk Countryside. The Natural Setting of Urban Societies. Chicago London: Chicago Press. Andrae W Ausgrabungen in Fara und Abu Hatab, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 17: Anonim The International Symposium on the Looted Antiquities from Iraq, Sumer 46: Burda T Wykaz projektów realizowanych przez specjalistów ds. archeologii i ochrony dziedzictwa kulturowego w polskim kontyngencie wojskowym w Iraku w okresie od listopada 2004 do lutego Specification of Projects Realised by Specialists in Archaeology and Protection of the Cultural Heritage in Polish Military Contingent in Iraq in Period from November 2004 to February Warszawa 2005: Ministerstwo Kultury RP Biuro Spraw Obronnych (wersja elektroniczna na CD). Burda T., Dolatowska A., OlbryÊ M Report on the Current Condition of the Babylon Archaeological Site (the Military Camp Alpha Site). Warszawa 2005: Ministerstwo Kultury RP Biuro Spraw Obronnych (wersja elektroniczna na CD). Deimel A Die Inschriften von Fara. Leipzig: Deutsche Orient Gesellschaft. Ess van M Raubgrabungen zerstören Sumer, Alter Orient. Informationen für die Mitglieder der Deutschen Orient-Gesellschaft e. V., 5 (August): Hrouda B. (red.) Isin-Išān Bahrīyāt I. Die Ergebnisse der Ausgrabungen München: Bayerische Akademie der Wissenschaft. Hrouda B. (red.) Isin-Išān Bahrīyāt II. Die Ergebnisse der Ausgrabungen München: Bayerische Akademie der Wissenschaft. Hrouda B. (red.) Isin-Išān Bahrīyāt III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen München: Bayerische Akademie der Wissenschaft. Hrouda B. (red.) Isin-Išān Bahrīyāt III. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1986, 1988, München: Bayerische Akademie der Wissenschaft. Löw U Raubgrabungen in Irak, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 135: Martini H. P., Pomponio F., Visicato G., Westenholz A The Fara Tablets in the University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. Maryland: CDL Press. McGuire G. 2003, Cultural Assessment of Iraq: A Helicopter inspection of Endangered Southern Sites, National Geographic September Adres internetowy: phic.com/news/2003/06/0611_030611_iraqlootingreport4.html. Pallis S. A The Antiquity of Iraq. A Handbook of Assyriology. Kopenhagen: Ejnar Munksgaard Ltd. ARCHEOLOGICZNA APOKALIPSA. WYKORZYSTANIE FOTOGRAFII LOTNICZEJ W OCENIE 267

16 Tomasz Burda Archaeological apocalypse. Aerial photographs and the estimation of threats to archaeological sites in Iraq Summary I worked as one of specialists in Archaeology and Protection of Cultural Heritage in the Polish Military Contingent in Iraq. Polish specialist coordinated support and took part in the restoration of Iraqi institutions responsible for protection of cultural heritage from November 2003 to the end of During my stay in Iraq from September 2004 to February 2005 two helicopter inspections were carried out: one to document the current condition of the Babylon archaeological site and another to estimate the threat to archaeological sites located in the desert in Ad-Diwaniyah and An-Nasirijah provinces. Photographs taken during the second flight show the terrifying scale of destruction of the inspected sites. In each of them there are hundreds or thousands of pits (their area is usually more than ten square metres and depth of about 3 metres) due to thieves looking for antiquities, which are very much in demand on the local and international illegal markets. The number of lootings has greatly increased since the first war in the Persian Gulf in Losses caused as a result of these lootings on Išān Bahrīyāt, Abu-Hatab, Fara, Jôkha, Ibzaykh archaeological sites as well on sites No. 176, 1394 and 1395 are estimated from 50 (site No. 176) to 70-90% (the other sites). The numbers prompt us to speak of an archaeological apocalypse, which is taking place in the present-day Iraq. Captions: Plate I: A. Babylon archaeological site view from the north. In the foreground are the foundations of Etemenaki ziggurat. In the distance is an army camp amongst the ruins and reconstruction in Babylon. Photo: A. Dolatowska, November Ministry of Culture. Plate I: B. Išān Bahrīyāt site. Recent trenches dug by looters and the paths leading up to them. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate II: A. Išān Bahrīyāt site. A part of the town which was not looted which visible outlines of ditches and buildings. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate II: B. Fara site view from the east. It is possible to see traces of German archaeological excavations (test trenches oriented along an E-W axis in the foreground and a N-S axis in the background). Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate III: A. Abu Hatab site view from the south-east. The undamaged part of the site near the imam Said Mohammed mosque with visible traces of buildings and fortifications. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate III: B. Abu Hatab site view from the north-east. Looters trenches perfectly arranged within the site. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate IV: A. A group of tells no (foreground) and 1395 (background) view from the north-west. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate IV: B. Tell Jôkha close-up of Iraqi excavations. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate V: A. Tell Jôkha view from the north-west. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate V: B. Tell Ibzaykh view from the north-east towards the trenches made during the Iraqi excavations. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate VI: A. Tell Ibzaykh view from the south-west towards the destroyed part of the site. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. Plate VI: B. Site number 176 view from the north-west towards the destroyed part of the site. Photo: T. Burda, February Ministry of Culture. 268 V: ZDJ CIA LOTNICZE W PRAKTYCE KONSERWATORSKIEJ