Stan i determinanty efektywnego gospodarowania zasobami pracy w regionie (na przykładzie województwa wielkopolskiego w latach )

Transkrypt

1 Stan i determinanty efektywnego gospodarowania zasobami pracy w regionie (na przykładzie województwa wielkopolskiego w latach ) Streszczenie rozprawy doktorskiej mgra Sławomira Kuźmara Rozprawa doktorska mgra Sławomira Kuźmara poświęcona została zagadnieniom związanym z oceną stanu, a także identyfikacją determinant efektywności gospodarowania zasobami pracy na poziomie krajowym oraz regionalnym, przy szczególnym uwzględnieniu województwa wielkopolskiego. Za główny cel pracy przyjęto zamiar określenia stanu i podstawowych ekonomiczno-społecznych determinant efektywnego gospodarowania zasobami pracy w regionie wielkopolskim, na tle innych regionów, jak również polskiej gospodarki wraz z próbą dokonania ich autorskiej identyfikacji oraz określenia ich znaczenia w latach Głównemu celowi pracy przyporządkowane zostały również następujące cele szczegółowe: zdefiniowanie pojęcia i oznaczenie obszarów oraz miar efektywnego gospodarowania zasobami pracy; zidentyfikowanie zasadniczych determinant warunkujących poziom i dynamikę zatrudnienia oraz poziom i dynamikę wydajności pracy w kraju i regionie oraz dokonanie ich hierarchizacji; zidentyfikowanie różnic występujących w stanie wykorzystania zasobu pracy z punktu widzenia poziomu i dynamiki zatrudnienia oraz wydajności pracy w regionie wielkopolskim na tle średniej dla Polski oraz pozostałych województw; dokonanie analizy i oceny istotności oraz znaczenia podażowych, popytowych oraz instytucjonalnych determinant zatrudnienia w województwie wielkopolskim i przy dostrzeganiu także aspektów krajowych; dokonanie analizy i oceny istotności oraz znaczenia bezpośrednich oraz pośrednich determinant wydajności pracy w województwie wielkopolskim z uwzględnieniem aspektów krajowych. Podstawową hipotezą pracy było przy tym przypuszczenie, że stan i zróżnicowanie efektywnego gospodarowania zasobami pracy w regionie jest wynikiem występowania konkretnego, charakterystycznego dla danego kraju i regionu zespołu czynników, które mają heterogeniczny wpływ tak na poziom i dynamikę zatrudnienia, jak i wydajności pracy. Na podstawie przyjętych w dysertacji celów oraz wskazanej wyżej hipotezy podstawowej sformułowano następujące hipotezy pomocnicze: Dominującymi dla efektywnego gospodarowania zasobami pracy są obszary zatrudnienia oraz wydajności pracy, a do głównych miar zjawisk i procesów zachodzących w tych obszarach należą: poziom i dynamika zatrudnienia (wyznaczane w oparciu o liczbę osób pracujących) oraz poziom i dynamika wydajności pracy (jako relacja pomiędzy wielkością produkcji a zatrudnieniem); Do podstawowych natomiast czynników przyczyniających się do zwiększania efektywności wykorzystania zasobów pracy w regionie i kraju należy zaliczyć: wzrost poziomu oraz poprawę struktury zatrudnienia, a także wzrost poziomu wydajności pracy; Wśród najważniejszych determinant poziomu i dynamiki zatrudnienia wyróżniają się takie jak: podażowe (zwłaszcza potencjał ludnościowy i uwarunkowania demograficzne oraz mobilność

2 zasobów pracy), popytowe (w tym kształtowanie się płac i wydajności pracy oraz wielkości produkcji warunkującej rozmiary popytu globalnego, jak też sytuację koniunkturalną, jak również stopień otwartości gospodarki) oraz otoczenie instytucjonalne rynku pracy mające wpływ na jego funkcjonowanie i elastyczność; Najważniejszymi determinantami poziomu i dynamiki wydajności pracy są natomiast i z założenia czynniki bezpośrednie (w postaci akumulacji kapitału rzeczowego i ludzkiego oraz dokonującego się postępu technicznego), jak też pośrednie (takie jak: kreacja i transfer wiedzy, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, otwartość gospodarki, otoczenie instytucjonalne, koncentracja działalności gospodarczej, jakość infrastruktury publicznej); Na stan i stopień efektywności gospodarowania zasobami pracy w regionie wpływać mogą także charakterystyczne dla poszczególnych regionów sektorowe struktury zatrudnienia; Identyfikowane dla kraju społeczno-ekonomiczne determinanty zatrudnienia oraz wydajności pracy mają również istotne znaczenie dla efektywności gospodarowania zasobami pracy w poszczególnych regionach, przy czym różnice w zakresie owej efektywności mogą być również skutkiem odrębności zjawisk i procesów o charakterze wyłącznie regionalnym. W dysertacji wykorzystano zarówno jakościowe (logiczne), jak i ilościowe (statystyczne i ekonometryczne) metody badawcze. Metody jakościowe związane są z prowadzeniem krytycznych studiów literaturowych oraz stosowaniem w rozważaniach rozumowania dedukcyjnego. Z kolei wykorzystywane metody ilościowe odnoszą się do metod o charakterze statystycznym (zwłaszcza z zakresu statystyki opisowej) i ekonometrycznym. W celu określenia relacji pomiędzy poszczególnymi determinantami a wydajnością pracy i zatrudnieniem w regionie przeprowadzona zostanie analiza statystyczna (analiza związków korelacyjnych), pogłębiona o badanie relacji przyczynowo-skutkowej oparte na testach przyczynowości Grangera. Nadmienić tu jednak należy, że w związku z tym, iż metoda ta opiera się na analizie zmienności badanych szeregów czasowych, wykorzystywana jest ona jedynie w sytuacji, gdy stopień zmienności analizowanych szeregów pozwala na statystycznie istotną ocenę badanych relacji. Przy dokonywaniu zatem kompleksowej oceny istotności poszczególnych determinant wykorzystywana jest także krytyczna analiza literatury oraz wynikające z niej implikacje teoretyczne. Z kolei w celu bliższej oceny istotności poszczególnych determinant przeprowadzona została analiza ekonometryczna z wykorzystaniem modeli regresji dla danych panelowych. Ocena istotności bezpośrednich determinant wydajności pracy została przeprowadzana w oparciu o neoklasyczną funkcję produkcji typu Coba-Douglasa. Natomiast wpływ czynników bezpośrednich weryfikowany był poprzez endogenizację łącznej produktywności czynników produkcji przeprowadzoną w oparciu o pośrednie determinanty wydajności pracy. W celu określenia przy tym znaczenia sektorowego zróżnicowania gospodarki poszczególnych regionów przeprowadzona została ponadto analiza przesunięć udziałów shift-share. Układ i treść rozprawy podporządkowane zostały realizacji celu głównego i celów cząstkowych, a także weryfikacji sformułowanej hipotezy głównej i hipotez pomocniczych. Zasadnicza część rozprawy składa się z sześciu rozdziałów poprzedzonych wstępem i wnioskami końcowymi. Ponadto w dysertacji ujęto: aneks, spis wykresów oraz tabel, a także spis wykorzystywanej literatury. W pierwszym rozdziale pracy przedstawiono problematykę efektywnego gospodarowania zasobami w ekonomii. W szczególności zaś wskazano na spotykane w literaturze podejścia do oceny efektywnego gospodarowania zasobami pracy, a także na podstawowe obszary efektywności wykorzystania zasobu pracy jakimi są zatrudnienie i wydajność pracy oraz związane z nimi różnorodne mierniki tej efektywności. Ponadto uwagę zwrócono tu również na kwestie związane z bezrobociem oraz płacami. Wskazano również na znaczenie regionów jako podmiotu analiz ekonomicznych oraz zwrócono uwagę na sposób ich pojmowania w pracach badawczych.

3 W rozdziale drugim zaprezentowano podstawowe determinanty kształtowania się dynamiki i struktury zatrudnienia, a także wskazano na teoretyczne uwarunkowania, poprzez które wyodrębnione czynniki mogą przyczyniać się do wzrostu zatrudnienia. Determinanty te zostały ujęte w trzech grupach. Pierwsza z nich wyróżnia podażowe determinanty zatrudnienia takie jak: potencjał ludnościowy i uwarunkowania demograficzne oraz mobilność zasobu pracy. Grupa druga odnosi się do popytowych determinant zatrudniania, a wyróżnione w jej ramach czynniki to: płace i wydajność pracy, jak też wielkość produkcji warunkująca popyt zagregowany oraz sytuację koniunkturalną, a także stopień otwartości gospodarki. W ramach trzeciej instytucjonalnej grupy determinant zatrudnienia scharakteryzowano: płace minimalne, prawną ochronę zatrudnienia, politykę państwa na rynku pracy, opodatkowanie pracy oraz znaczenie związków zawodowych. Z kolei w rozdziale trzecim przedstawiono możliwe determinanty wydajności pracy w podziale na bezpośrednio oraz pośrednio przyczyniające się do zmian jej poziomu i dynamiki. Wskazano tu także na potencjalne kierunki oddziaływania, poprzez które wyodrębnione czynniki mogą przyczyniać się do wzrostu wydajności pracy. I tak w ramach pierwszej grupy wyodrębniono i omówiono rolę akumulacji kapitału rzeczowego, ludzkiego oraz postępu technicznego (w ujęciu odnoszącym się do neoklasycznej funkcji produkcji typu Coba-Douglasa oraz modelu wzrostu gospodarczego R. Solowa). Natomiast w grupie pośrednich determinant wydajności rozpatrywano determinanty takie jak: kreacja i transfer wiedzy, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, otwartość gospodarki, otoczenie instytucjonalne, koncentracja działalności gospodarczej, jakość infrastruktury publicznej oraz zróżnicowanie sektorowych struktur zatrudnienia. Rozdział czwarty i mający charakter już bardziej empiryczny poświęcony jest analizie i ocenie stopnia efektywności gospodarowania zasobami pracy w województwie wielkopolskim w przyjętym okresie. Oceny tej dokonano w oparciu o podstawowe obszary i mierniki efektywności gospodarowania zasobami pracy, a więc wielkość, dynamikę oraz strukturę zatrudnienia oraz poziom i dynamikę wydajności pracy. Ponadto w rozdziale tym i w oparciu o wskazane obszary i miary efektywności gospodarowania dokonana została ocena efektywności gospodarowania w Wielkopolsce na tle Polski, jak też innych województw. W rozdziałach piątym oraz szóstym a mających już z założenia charakter stricte empiryczny przeprowadzono analizę kształtowania się oraz podjęto próbę określenia istotności oraz siły wpływu poszczególnych determinant zatrudnienia i wydajności pracy w Wielkopolsce również w odniesieniu do Polski i innych regionów. I tak w rozdziale piątym zweryfikowano znaczenie podażowych, popytowych oraz instytucjonalnych determinant zatrudnienia w regionie wielkopolskim na tle kraju. Dokonano tego m.in. poprzez wyznaczenie standardowej funkcji popytu na pracę, rozszerzoną o czynnik określający stopień otwartości gospodarki, a także oceny zależności oraz relacji przyczynowo-skutkowej występującej pomiędzy analizowanymi instytucjami a poziomem zatrudnienia. W rozdziale szóstym dokonano natomiast pomiaru i oceny stopnia elastyczności wydajności pracy względem kapitału rzeczowego, jak i ludzkiego. Dokonano tu także próby wyznaczenia wielkości łącznej produktywności czynników produkcji (tzw. reszty Solowa) dla Wielkopolski oraz Polski. Ponadto i w celu bardziej szczegółowego określenia znaczenia analizowanych czynników pośrednio wpływających na wydajność pracy podjęto próbę endogenizacji łącznej produktywności czynników produkcji w polskich województwach, gdzie za zmienne objaśniające posłużyły analizowane determinanty pośrednie. Przeprowadzone rozważania i przedstawione ustalenia teoretyczne dotyczące istoty efektywności gospodarowania zasobami w ogóle a w szczególności zasobami pracy wykazały, że efektywność ta może być rozważana zarówno w ujęciu mikroekonomicznym, jak również szerszym mezo- i makroekonomicznym. Bardziej szczegółowe analizy związane z oceną stanu i efektywności gospodarowania zasobami pracy, a dotyczące kształtowania się poziomu i struktury zatrudnienia w

4 Wielkopolsce oraz pozostałych województwach Polski, ujawniły natomiast, że pozycja tego regionu na tle innych wydaje się być stosunkowo korzystna. Wyrazem tego jest m.in. najwyższy w kraju poziom wskaźnika zatrudnienia wśród mężczyzn, istotny wzrost liczby zatrudnionych oraz ogólnego wskaźnika zatrudnienia pomiędzy rokiem 1995 a 2013, a także korzystna struktura sektorowa gospodarki regionu, przejawiające się wysokim odsetkiem zatrudnienia w sektorze usługowym oraz przemysłowym. Należy tu także podkreślić, że pomimo pewnych istotnych, a zarazem pozytywnych zmian, jakie dokonały się w analizowanym okresie, w polskich województwach nadal występują a w odniesieniu do niektórych obszarów nawet się pogłębiają różnice w stopniu efektywności wykorzystywania zasobów pracy. Szczególnie niekorzystnym wydaje się utrzymywanie się istotnych dysproporcji w sferze zatrudnienia pomiędzy województwami z południowo-wschodniej części kraju a pozostałymi województwami Polski, co wyraża się m.in. utrzymującym się poziomem zróżnicowania w zakresie wskaźnika jak również samej struktury zatrudnienia. Z kolei rozważania, obserwacje i ustalenia dotyczące kształtowania się poziomu i dynamiki wydajności pracy w Wielkopolsce oraz w pozostałych regionach Polski wykazały, że w analizowanym okresie doszło do istotnego wzrostu tej wielkości zarówno w ujęciu na jednego zatrudnionego, jak również na godzinę pracy. Jednocześnie warto podkreślić, że w samej Wielkopolsce wydajność pracy (wyrażona w cenach stałych z 2010 r.) na zatrudnionego wzrosła z poziomu 46,1 tys. PLN w roku 1995 do poziomu 97,4 tys. PLN w roku 2013, przy średniej stopie wzrostu na poziomie 4,46%. W skali kraju był to natomiast wzrost z poziomu 45,2 tys. PLN do poziomu 88,9 tys. PLN (średnia stopa wzrostu wyniosła 3,85%). Pomimo istotnych i pozytywnych zmian w badanym obszarze gospodarowania zasobami pracy, jakie miały miejsce w latach , należy równocześnie zauważyć, że sama skala tych zmian w przypadku poszczególnych województw była bardzo zróżnicowana. Rezultatem tego jest istotne oraz utrzymujące się zróżnicowanie wydajności pracy w polskich regionach, co znajduje swoje odzwierciedlenie w kształtowaniu się wartości współczynników zmienności, wskaźnika koncentracji Giniego, a także w wynikach analizy salter graph. Analizy determinant zatrudnienia o charakterze podażowym, popytowym, a także instytucjonalnym wykazały, że w przypadku badanego województwa wzrost liczby ludności wraz z stosunkowo pozytywnymi zmianami w zakresie aktywności zawodowej (zwłaszcza po roku 2007) były czynnikami, które miały istotny wpływ na wzrost ilości dostępnych zasobów pracy. Należy tu jednak podkreślić, że pozytywny i stosunkowo istotny wpływ w tym zakresie miał także wzrost aktywności zawodowej w subpopulacji osób w wieku 50 lat i więcej. Znaczenie determinant o charakterze podażowym w przypadku kraju jako całości było już natomiast znacznie bardziej ograniczone. Z przeprowadzonych badań wynika ponadto, że szczególnie istotnymi dla kształtowania się i wykorzystywania dostępnych zasobów pracy w województwie wielkopolskim, jak i całym kraju były czynniki o charakterze popytowym. I tak płace (w związku z tym, że ich dynamika była mniejsza niż dynamika wydajności pracy) nie stanowiły czynnika istotnie ograniczającego wielkość popytu na pracę. Z kolei czynnikiem pozytywnie wpływającym na wielkość zatrudnienia był popyt globalny wyrażany wielkością i dynamiką PKB. Jednocześnie jednak już stopień otwartości gospodarki jako czynnik transmitujący zewnętrzne wahania koniunkturalne w pewnym stopniu przyczyniał się do ograniczania wielkości popytu na pracę. Natomiast spośród analizowanych czynników instytucjonalnych istotne znaczenie dla kształtowania się wielkości zatrudnienia zwłaszcza w ujęciu krajowym miały czynniki takie jak: płaca minimalna oraz aktywna polityka rynku pracy. Wpływ pozostałych czynników o charakterze instytucjonalnym (regulacje prawne, obciążenia podatkowe oraz poziom uzwiązkowienia) z uwagi na ich stabilne bądź zmniejszające się zakresy był już trudniejszy do ustalenia i raczej ograniczony.

5 Z kolei analiza badanych społeczno-ekonomicznych determinant wydajności pracy przeprowadzona w oparciu o neoklasyczna funkcję produkcji typu Coba-Douglasa oraz ustalenia wynikające z modelu R. Solowa wykazały, że elastyczność wydajności pracy względem kapitału kształtowała się w polskich regionach na poziomie 0,5289, co oznacza, że 1% wzrost technicznego uzbrojenia pracy przekładał się w Polsce na 0,53% wzrostu wydajności pracy. Odnosząc natomiast ową elastyczność do rzeczywistych zmian poziomu kapitału przypadającego na zatrudnionego, ustalono, że w przypadku Wielkopolski jego rzeczywisty wzrost przekładał się na średnioroczny wzrost wydajności pracy o 1,1%, a w przypadku Polski o 0,9%. Oszacowana elastyczność wydajności pracy względem kapitału ludzkiego kształtowała się natomiast w polskich regionach na poziomie 0,462, co oznacza, że w analizowanym okresie wzrost poziomu kapitału ludzkiego o 1% przekładał się na 0,46% wzrost wydajności pracy. Jednakże stosunkowo niska dynamika wzrostu tego kapitału (średniorocznie mniej niż 1%) oznaczała, że pomimo jego istotnego znaczenia dla kształtowania się poziomu wydajności pracy obserwowane wzrosty tego kapitału tylko w niewielkim stopniu przekładały się na wzrost poziomu wydajności pracy zarówno w Polsce, jak i Wielkopolsce. Biorąc natomiast pod uwagę postęp techniczny, jaki dokonał się w analizowanym okresie (w ramach którego należy uwzględniać także zmiany poziomu kapitału ludzkiego) stwierdzono, że wyjaśniał on w przypadku Wielkopolski 66% wzrostu wydajności pracy, podczas gdy pozostała część jej wzrostu (tj. 34%) wynikała ze wzrostu technicznego uzbrojenia pracy. W przypadku Polski postęp techniczny odpowiadał natomiast za 69% wzrostu wydajności pracy. Wzrost kapitału rzeczowego wyjaśniał z kolei 31% całkowitej zmiany wydajności pracy w analizowanym okresie. Analiza przesunięć udziałów shift share wykazała natomiast, że wiodącym czynnikiem odpowiadającym za kształtowanie się poziomu wydajności pracy w polskich regionach (w tym również w województwie wielkopolskim) są czynniki wewnętrzne, do których zaliczyć można weryfikowane bezpośrednie oraz pośrednie determinanty wydajności pracy. Kształtowanie się sektorowej struktury zatrudnienia miało jednak pewne pozytywne znaczenie w województwach: dolnośląskim, pomorskim oraz zachodniopomorskim. Stosunkowo niekorzystna sektorowa struktura zatrudnienia ograniczała natomiast średnie poziomy wydajności pracy w województwach: lubelskim, podlaskim oraz podkarpackim. Z przedkładanej rozprawy wynikają też pewne postulaty i rekomendacje dla polityki gospodarczej odnoszącej się zwłaszcza do rozwoju i konwergencji regionalnej. Istotnym wydaje się zatem fakt, że pomimo wieloletnich już działań podejmowanych w celu wyrównywania różnic społeczno-gospodarczych w polskich województwach sama skala ich zróżnicowania nie ulega zasadniczym zmianom. Warto zatem zastanowić się nad poszukiwaniem nowych rozwiązań stymulujących w jeszcze większym stopniu wzrost stopnia efektywności wykorzystywania zasobów pracy w regionach Polski wschodniej. Przykładowo istotne znaczenia mogą tu odgrywać działania mające na celu wzrost stopnia aktywności zawodowej, przekształcania sektorowej struktury zatrudnienia, podnoszenie poziomu wykształcenia czy poprawę funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego rynku pracy. Uwagę należałoby zwrócić także na działania o charakterze kapitałotwórczym w odniesieniu do kapitału rzeczowego, a także na czynniki związane z szeroko ujmowanym postępem technicznym.