PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PROJEKTU

Transkrypt

1 PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PROJEKTU Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu Lublin, 2016

2 2 S t r o n a

3 Zamawiający: Województwo Lubelskie z siedzibą Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, ul. Artura Grottgera 4, Lublin, reprezentowane przez Zarząd Województwa Lubelskiego Wykonawca: Biuro Studiów i Pomiarów Proekologicznych EKOMETRIA Sp. z o.o Gdańsk, ul. Orfeusza 2 tel. (058) , fax (058) Zespół autorski Biura Studiów i Pomiarów Proekologicznych Ekometria Sp. z o.o. Główny Projektant: Prezes Zarządu: Mariola Fijołek Małgorzata Paciorek Wojciech Trapp Maciej Paciorek Małgorzata Studzińska Agnieszka Bemka Aneta Wójtowicz Katarzyna Bernaciak Michał Muszyński Wojciech Trapp Nadzór merytoryczny: Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie, Departament Rolnictwa i Środowiska, M. Curie- Skłodowskiej 3, Lublin Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie oraz ze środków Wojewody Lubelskiego 3 S t r o n a

4 4 S t r o n a

5 Spis skrótów i pojęć AAU jednostki AAU Assigned Amount Unit, jednostki przyznanej emisji w systemie ONZ. 1 AAU ekwiwalent 1 tony CO 2 BAT Najlepsza Dostępna Technika/Technologia, z ang. Best Available Technique B(a)P benzo(a)piren przedstawiciel wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) CALMET model meteorologiczny CALPUFF model symulacji atmosferycznej dyspersji cząstek na danym obszarze CALPOST program do odczytywania wyników z programu CALPUFF CO tlenek węgla c.o. centralne ogrzewanie CTDM model do oceny jakości powietrza w złożonym terenie geograficznym, z ang. Complex Terrain Dispersion Model c.w.u. ciepła woda użytkowa Dyrektywa CAFÉ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy Działanie długoterminowe działanie realizowane w czasie powyżej 1 roku Działanie krótkoterminowe działanie realizowane w czasie do 1 roku Działanie średnioterminowe działanie realizowane w czasie około 1 roku Earth Tech Inc. Earth Tech Incorporated (nazwa własna firmy) EC elektrociepłownia EMEP model meteorologiczny transportu zanieczyszczeń w powietrzu, z ang. European Monitoring and Evaluation Program EMISJA substancji do powietrza EMISJA WTÓRNA GDDKiA Gg GIS GUS HNO 3 IMGW ISC3 LPG wprowadzanie w sposób zorganizowany (poprzez emitory) lub niezorganizowany (z dróg, z hałd, składowisk, w wyniku pożarów lasów) substancji gazowych lub pyłowych do powietrza na skutek działalności człowieka lub ze źródeł naturalnych zanieczyszczenia pyłowe powstające w wyniku reakcji i procesów zachodzących podczas transportu na duże odległości gazów (SO 2, NOx, NH3, oraz lotnych związków organicznych) oraz reemisja tj. unoszenie pyłu z podłoża (szczególnie na terenie miast) Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad gigagram, 10 9 g System Informacji Geograficznej, z ang. Geographic Information System Główny Urząd Statystyczny kwas azotowy (V) Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej model służący do oszacowywania stężeń zanieczyszczeń pochodzących głównie z przemysłu, z ang. Industrial Source Complex Gaz naturalny, z ang. Liquified Petroleum Gas 5 S t r o n a

6 Mg megagram (1 Mg = 1 tona), 10 6 g MŚ Ministerstwo Środowiska MT margines tolerancji MW megawat NFOŚiGW w Warszawie Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej; od r. Państwowa osoba prawna w rozumieniu art. 9 pkt. 14 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.) ng nanogram, 10 9 g NH 3 amoniak + NH 4 jon amonowy NH 4 NO 3 NMLZO azotan amonu niemetanowe lotne związki organiczne NO 2 dwutlenek azotu NO 3ˉ jon azotowy (V) NO x tlenki azotu O 3 ozon Pb ołów PD poziom dopuszczalny PDK Plan działań krótkoterminowych PJ petadżul PM pył drobny, z ang. Particulate Matter POP Program ochrony powietrza Poś Prawo ochrony środowiska PONE Program Ograniczania Niskiej Emisji, polegający na wymianie starych kotłów, pieców węglowych na nowoczesne kotły węglowe, retortowe, gazowe, ogrzewanie elektryczne, zastosowanie alternatywnych źródeł energii lub podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej POZIOM CELÓW poziom substancji, poniżej którego, zgodnie DŁUGOTERMINOWYCH ze stanem współczesnej wiedzy, bezpośredni szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość jest mało prawdopodobny; poziom ten ma być osiągnięty w długim okresie czasu, z wyjątkiem sytuacji, gdy nie może być osiągnięty za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych POZIOM DOPUSZCZALNY poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym terminie i po tym terminie nie powinien być przekraczany. Poziom dopuszczalny jest standardem jakości powietrza POZIOM DOCELOWY poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Poziom ten ustala się w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu danej substancji na POZIOM SUBSTANCJI W POWIETRZU zdrowie ludzi lub środowisko jako całość (imisja zanieczyszczeń) ilość zanieczyszczeń pyłowych lub gazowych w środowisku; jest miarą stopnia jego zanieczyszczenia definiowaną jako stężenie zanieczyszczeń 6 S t r o n a

7 RPO SDR SNAP SO 2 SO 4 2 Środek o charakterze regulacyjnym w powietrzu (wyrażane w jednostkach masy danego zanieczyszczenia, np. dwutlenku siarki, na jednostkę objętości powietrza lub w ppm, ppb) oraz jako opad (depozycja) zanieczyszczeń, ilość danego zanieczyszczenia osiadającego na powierzchni ziemi Regionalny Program Operacyjny Średni Dobowy Ruch Selected Nomenclature for Sources of Air Pollution wykaz źródeł emisji opracowany dla celów inwentaryzacji emisji w krajach Unii Europejskiej dwutlenek siarki jon siarczanowy (VI) środek wynikający z powszechnie obowiązujących aktów prawnych (ustawa, rozporządzenie) lub aktów prawa miejscowego TERMOMODERNIZACJA przedsięwzięcie mające na celu zmniejszenie zapotrzebowania i zużycia energii cieplnej w danym obiekcie budowlanym WCZK Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego WFOŚiGW Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej WIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Władza lokalna instytucja polityczna, która dysponuje możliwością wpływania na tworzenie reguł obowiązujących w danej społeczności, ograniczonej terytorialnie (powiat, gmina, miasto) WRF mezoskalowy model meteorologiczny, z ang. Weather Research & Forecasting Model WSSE Zadanie realizowane ciągle μg (NH 4 ) 2 SO 4 Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna zadanie, dla którego nie określa się czasu trwania mikrogram, 10 6 g siarczan amonu 7 S t r o n a

8 8 S t r o n a

9 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP PODSTAWY FORMALNO PRAWNE CEL I ZAKRES PROGNOZY ZAWARTOŚĆ PROJEKTU PROGRAMU OCHRONY POWIETRZA, JEGO CELE ORAZ POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI Ogólna charakterystyka Programu POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI OBSZAR OBJĘTY OPRACOWANIEM STAN WYBRANYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA DLA STREFY OBJĘTEJ PROGRAMEM OCHRONY POWIETRZA STREFY LUBELSKIEJ LOKALNE WARUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO JAKOŚĆ POWIETRZA W STREFIE Emisja przemysłowa Systemy grzewcze w strefie Komunikacja samochodowa Odnawialne źródła energii Szata roślinna OBSZARY PRAWNIE CHRONIONE NA PODSTAWIE USTAWY Z DNIA 16 KWIETNIA 2004 R. O OCHRONIE PRZYRODY OBSZARY CHRONIONE NATURA LOKALNE WARUNKI KLIMATYCZNE STAN ŚRODOWISKA GRUNTOWO-WODNEGO PODSUMOWANIE UWARUNKOWAŃ PRZYRODNICZYCH POTENCJALNE ZMIANY STANU ŚRODOWISKA W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI DZIAŁAŃ NAPRAWCZYCH OKREŚLONYCH W PROJEKCIE PROGRAMU ANALIZA I OCENA PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ORAZ ZABYTKI INFORMACJE O MOŻLIWYM TRANSGRANICZNYM ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIA, W TYM ODDZIAŁYWANIA BEZPOŚREDNIE, POŚREDNIE, WTÓRNE, SKUMULOWANE, KRÓTKOTERMINOWE, ŚREDNIOTERMINOWE I DŁUGOTERMINOWE, STAŁE I CHWILOWE ORAZ POZYTYWNE I NEGATYWNE, NA CELE I PRZEDMIOT OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 ORAZ INTEGRALNOŚĆ TEGO OBSZARU, A TAKŻE NA ŚRODOWISKO PRZEDSTAWIENIE ROZWIĄZAŃ MAJĄCYCH NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA WARUNKI ŻYCIA I NA ZDROWIE LUDZI, MOGĄCYCH BYĆ REZULTATEM REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ROZWIĄZANIA ALTERNATYWNE DO ROZWIĄZAŃ ZAWARTYCH W PROGRAMIE OCHRONY POWIETRZA WRAZ Z UZASADNIENIEM ICH WYBORU METODY ZASTOSOWANE PRZY SPORZĄDZANIU PROGNOZY OCENA ROZWIĄZAŃ PREZENTACJA ROZWIĄZAŃ MAJĄCYCH NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZENIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO INFORMACJE O PRZEWIDYWANYCH METODACH ANALIZY REALIZACJI POSTANOWIEŃ PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ CZĘSTOTLIWOŚCI JEJ PRZEPROWADZANIA STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM SPIS ILUSTRACJI SPIS TABEL S t r o n a

10 10 S t r o n a

11 1. Wstęp 1.1. Podstawy formalno prawne Przedmiotem prognozy oddziaływania na środowisko jest projekt dokumentu Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Dokument został sporządzony w 2016 roku jako realizacja obowiązku zarządu województwa wynikającego z zapisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r., poz. 1232, ze zm.). Obowiązek przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu ochrony powietrza, wynika z art. 47 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2016 r. poz. 353), zwanej dalej ustawą OOŚ. Przepisy ww. ustawy dokonują w zakresie swojej regulacji wdrożenia dyrektyw Wspólnot Europejskich: Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/42/WE z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dz. Urz. WE L 197 z 21 lipca 2001 r.), Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 r. przewidującej udział społeczeństwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniającej w odniesieniu do udziału społeczeństwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG i 96/61/WE (Dz. Urz. We L 156 z 25 czerwca 2003 r.). Procedury związane z wykonywaniem prognoz skutków środowiskowych są uregulowane stosownymi dyrektywami unijnymi oraz przepisami ustawy OOŚ. Podstawowym dokumentem UE regulującym ocenianie skutków oddziaływania na środowisko planów i programów jest Dyrektywa 2001/42/WE. Jej celem jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony środowiska i przyczynienie się do zintegrowania wymagań ochrony środowiska w opracowywaniu planów i programów dotyczących różnych sektorów gospodarki, a tym samym praktycznej realizacji zasad zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska z politykami sektorowymi zgodnie z 6 Programem Ochrony Środowiska UE. Zgodnie z tą Dyrektywą wymagana jest ocena oddziaływania na środowisko (ocena strategiczna, prognoza) wszystkich programów i planów z dziedzin gospodarczych, które wyznaczają ramy dla przyszłych indywidualnych pozwoleń dopuszczających realizację konkretnych przedsięwzięć wymienionych w załącznikach do Dyrektywy 85/337/EWG (Dyrektywa OOS). Ponadto takiej oceny wymagają wszystkie programy i plany, które zgodnie z Dyrektywą habitatową (siedliskową) 92/43/EWG wymagają jej wykonania. Regulacje wyżej wymienionych Dyrektyw są zgodne z ratyfikowaną przez Polskę, a także UE Konwencją z Espoo z 1991 r. oraz z tzw. Protokołem SEA (Strategic Environmental Assessment). W zakresie udziału społeczeństwa w uzgadnianiu dokumentów strategicznych, oprócz stosownej tu Dyrektywy UE 2003/35/WE, obowiązują zapisy ratyfikowanej przez Polskę i UE Konwencji z Aarhus. Zapisy wymienionych wyżej uregulowań znalazły przeniesienie do prawa polskiego, w szczególności do ustawy OOŚ. 11 S t r o n a

12 Zakres Prognozy oraz stopień szczegółowości informacji w niej zawartych, został uzgodniony (zgodnie art. 53 ustawy OOŚ) z właściwymi organami ochrony środowiska, tj.: Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska w Lublinie - pismo z dnia r., znak WOOŚ MH, Lubelskim Państwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym w Lublinie - pismo z dnia r., znak: DNS-NZ AS. Przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji projektu dokumentu o charakterze strategicznym, tutaj Programu ochrony powietrza, odbywa się w kilku etapach: 1. Sporządzenie projektu Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu. 2. Opiniowanie projektu Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu wraz z Prognozą. 3. Wydanie opinii przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie oraz Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w Lublinie (art. 54 ust. 1 ustawy OOŚ), 4. Zapewnienie udziału społeczeństwa w opracowywaniu Programu Zarząd Województwa Lubelskiego podaje do publicznej wiadomości informację o przystąpieniu do opracowywania projektu dokumentu i o jego przedmiocie, zapewnia możliwości zapoznania się z projektem dokumentem oraz zapewnia możliwość składania uwag i wniosków (art. 39 ust. 1 ustawy OOŚ). 5. Zapewnienie udziału społeczeństwa w postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko projektu Programu (art. 54 ust. 2 ustawy OOŚ) - Zarząd Województwa Lubelskiego podaje do publicznej wiadomości informację o zamieszczeniu w publicznie dostępnym wykazie projektu Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu wraz z Prognozą, stwarza również możliwość składania uwag i wniosków. 6. Sporządzenie końcowej wersji Programu oraz Prognozy uwzględniającej uwagi zgłoszone przez społeczeństwo w trakcie konsultacji społecznych oraz Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie i Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w Lublinie. 7. Zarząd Województwa Lubelskiego sporządza projekt uchwały w sprawie określenia Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu, biorąc pod uwagę: ustalenia zawarte w Prognozie oddziaływania na środowisko realizacji projektu oraz opinie ww. organów, o których mowa w art. 57 i 58 ustawy OOŚ, a także rozpatrując uwagi i wnioski zgłoszone w zawiązku z udziałem społeczeństwa. 8. Zarząd Województwa Lubelskiego podaje do publicznej wiadomości informacje o zgłoszonych uwagach, wnioskach oraz o stopniu ich uwzględnienia w ostatecznej wersji Programu (art. 55 ust. 3 ustawy OOŚ). 12 S t r o n a

13 1.2. Cel i zakres Prognozy Prognozy oddziaływania na środowisko projektów programów, planów, strategii i polityk sektorowych, określających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, sporządzane są jako jeden z wymaganych elementów procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko przeprowadzanej dla takich projektów. Prognoza wpływu na środowisko jest narzędziem prewencji podczas procesu decyzyjnego i w fazie przechodzenia do realizacji celów zrównoważonego rozwoju. Ocena środowiskowych skutków realizacji strategii, polityk, programów i planów winna być podstawowym narzędziem weryfikacji zamierzeń administracji rządowej i samorządowej pod kątem spełnienia zasad zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z zapisami ustawowymi rolą Prognozy jest sprawdzenie, czy w przyjętych w projekcie Programu rozwiązaniach, zabezpieczony został we właściwy sposób interes środowiska przyrodniczego i kulturowego. Ma ona również wykazać, w jakim stopniu realizacja poszczególnych działań naprawczych zaproponowanych w Programie ochrony powietrza może wpływać na stan środowiska naturalnego, a także czy konieczne jest przyjęcie rozwiązań mających na celu zapobieganie, ograniczenie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań zaproponowanych działań na środowisko oraz podanie ich zakresu. Generalnymi celami Prognozy są: 1. Określenie stopnia spójności działań naprawczych zaproponowanych w projekcie Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu z założeniami i wytycznymi innych dokumentów o charakterze strategicznym. 2. Ocena potencjalnych zagrożeń dla środowiska wynikających z realizacji założonych w Programie działań o charakterze inwestycyjnym. 3. Wskazanie możliwości ograniczania potencjalnych znaczących oddziaływań na środowisko wynikających z realizacji działań naprawczych określonych w Programie. OOŚ. Zakres zagadnień, które należy uwzględnić w Prognozie określa art. 51 ust. 2 ustawy Niniejsza Prognoza powinna tym samym zawierać: informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami, analizę i ocenę istniejącego stanu środowiska oraz potencjalnych zmian tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, analizę i ocenę istniejących problemów ochrony środowiska istotnych z punktu widzenia projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczących obszarów chronionych, analizę i ocenę przewidywanych znaczących oddziaływań na środowisko, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe; stałe i chwilowe na środowisko, a w szczególności na: ludzi, wodę, powietrze i powierzchnię ziemi z uwzględnieniem zależności między tymi elementami środowiska i między oddziaływaniami na nie, 13 S t r o n a

14 rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, informacje o metodach zastosowanych przy sporządzaniu prognozy, propozycje dotyczące przewidywanych skutków realizacji postanowień projektowanego dokumentu oraz częstotliwości jej przeprowadzania, streszczenie sporządzone w języku niespecjalistycznym. Prognoza powinna określać, analizować i oceniać: istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, stan środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem, istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczące obszarów podlegających ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2015 r. poz. 1651), cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione podczas opracowywania dokumentu, przewidywane znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne na środowisko, a w szczególności na: różnorodność biologiczną, ludzi, zwierzęta, rośliny, wodę, powietrze, powierzchnię ziemi, krajobraz, klimat, zasoby naturalne, zabytki, dobra materialne, obszary Natura 2000 z uwzględnieniem zależności między tymi elementami środowiska i między oddziaływaniami na te elementy; Prognoza powinna przedstawiać: rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, biorąc pod uwagę cele i geograficzny zasięg dokumentu rozwiązania alternatywne do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku rozwiązań alternatywnych, w tym wskazania napotkanych trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy. Prognoza nie jest samodzielnym dokumentem i zawsze powinna być analizowana wraz z projektem Programu ochrony powietrza. Nie jest ona także uzupełnieniem merytorycznym, ani recenzją Programu. Ma przedstawiać warunki, na jakich działania zaproponowane w Programie mogą być realizowane ze względów środowiskowych. W szczególności w Prognozie nie muszą być rozważane wszystkie aspekty 14 S t r o n a

15 środowiskowe, jeśli zawiera je Program, lub jeśli działania zaproponowane w Programie nie wiążą się z poszczególnymi aspektami. W przypadku pozytywnego przyjęcia dokumentu strategicznego podstawowym celem operacyjnym Prognozy jest wskazanie ekologicznych skutków wdrożenia działań naprawczych zaproponowanych w Programie ochrony powietrza, wskazanie wariantu najkorzystniejszego ekologicznie, a przy tym realnego oraz wyliczenia zalecanych środków mitygacyjnych. 15 S t r o n a

16 2. Zawartość Projektu Programu ochrony powietrza, jego cele oraz powiązania z innymi dokumentami strategicznymi Ogólna charakterystyka Programu Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu jest dokumentem przygotowanym w celu określenia działań, których realizacja ma doprowadzić do osiągnięcia poziomu docelowego substancji w tym wypadku benzo(a)pirenu w powietrzu. Wskazanie właściwych działań wymagało zidentyfikowania przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń B(a)P w powietrzu w strefie lubeskiej oraz rozważenia możliwych sposobów ich likwidacji. Projekt Programu jest opracowaniem wykonywanym w związku z przekroczeniem poziomu docelowego benzo(a)pirenu w strefie lubelskiej (kod strefy PL0602), w 2014 r. Wymóg wykonania Programu wynika z Oceny rocznej jakości powietrza w województwie lubelskim w 2014 roku, wykonanej przez WIOŚ w Lublinie, który zakwalifikował strefę lubelską do klasy C ze względu na przekroczenie średniego rocznego poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Zakres Programu określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych (Dz. U. z 2012 r., poz. 1028). Zgodnie z przedmiotowym rozporządzeniem Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu składa się z trzech podstawowych części: 1. Części opisowej, która zawiera główne założenia Programu, przyczynę jego stworzenia wraz z podaniem, jakich substancji dotyczy oraz analizą wyników pomiarów dla obszaru objętego Programem. Uzasadnia się w niej występowanie problemu (przekroczenia stężeń normatywnych) poprzez wyniki modelowania rozkładu stężeń zanieczyszczeń na terenie strefy, a także wyniki pomiarów ze stacji pomiarowych, na których zanotowano ponadnormatywne stężenia. Najważniejszym elementem tej części jest wykaz działań naprawczych, niezbędnych do poprawy jakości powietrza. 2. Części wyszczególniającej obowiązki i ograniczenia wynikające z realizacji programu ochrony powietrza, która określa wykaz organów administracji publicznej oraz podmiotów odpowiedzialnych za realizację Programu wraz ze wskazaniem zakresu ich kompetencji i obowiązków. Ponadto w tej części zamieszczona jest metodologia monitorowania postępów realizacji prac i związanych z nimi ograniczeń. 3. Uzasadnienia zakresu określonych i ocenionych przez zarząd województwa zagadnień, które zawiera uwarunkowania Programu wynikające z analizowanych dokumentów strategicznych, z charakterystyki instalacji i urządzeń występujących na analizowanym terenie, mających znaczący udział w poziomach substancji w powietrzu oraz innych dokumentów, materiałów i publikacji. Część ta zawiera załączniki graficzne do Programu. 16 S t r o n a

17 Zgodnie z przedmiotowym rozporządzeniem termin realizacji Programu, w tym terminy realizacji poszczególnych zadań, ustala się, uwzględniając: wielkość przekroczenia, rozkład gęstości zaludnienia, możliwości finansowe, społeczne i gospodarcze, uwarunkowania wynikające z funkcjonowania form ochrony przyrody na podstawie odrębnych przepisów. Opracowanie koncentruje się na istotnych powodach występowania przekroczeń poziomu docelowego zanieczyszczeń powietrza benzo(a)pirenem oraz na znalezieniu skutecznych i możliwych do zrealizowania działań, których wdrożenie spowoduje obniżenie poziomu tego zanieczyszczenia co najmniej do poziomu docelowego lub poniżej. Poziom docelowy dla B(a)P zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U r. poz. 1031) wynosi: 1 ng/m 3 dla stężeń średniorocznych. Poziom docelowy B(a)P powinien zostać osiągnięty w strefach w 2013 r. Poziom docelowy jest to poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych. Został ustalony w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość. Poziom docelowy nie jest standardem jakości powietrza. 2014: Analiza sytuacji emisyjnej w strefie opiera się na inwentaryzacji emisji dla roku napływowej (punktowa z emitorów o wysokości powyżej 30 m z terenu województw sąsiednich (mazowieckiego, świętokrzyskiego, podkarpackiego) oraz łączna emisja różnych typów (punktowa, powierzchniowa, liniowa, z rolnictwa) z pasa 30 km wokół strefy), ze strefy: punktowa (emitory energetyczne i technologiczne), powierzchniowa (indywidualne ogrzewanie) i liniowa (komunikacyjna) oraz na jej umiejscowieniu i wskazaniu największych emitentów. Benzo(a)piren jest głównym przedstawicielem wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), których źródłem mogą być silniki spalinowe, spalarnie odpadów, liczne procesy przemysłowe (np. produkcja koksu), pożary lasów, dym tytoniowy, a także wszelkie procesy rozkładu termicznego związków organicznych przebiegające przy niewystarczającej ilości tlenu (np. ogrzewanie indywidualne paliwami stałymi, tzw. niska emisja). Nośnikiem benzo(a)pirenu w powietrzu jest pył, dlatego jego szkodliwe oddziaływanie jest ściśle związane z oddziaływaniem pyłu oraz jego specyficznymi właściwościami fizycznymi i chemicznymi. Głównym źródłem emisji B(a)P w powietrzu jest niepełne spalanie paliw stałych, w tym przede wszystkim węgla i drewna. Największym źródłem emisji tych substancji są paleniska domowe, w tym piece kaflowe oraz otwarte kominki. Sumarycznie emisja ze spalania węgla kamiennego i spalania drewna (czyli bardzo powszechnego biopaliwa) jest znacznie wyższa z indywidualnego ogrzewania niż emisja ze spalania tych paliw w energetyce przemysłowej (pełne spalanie, urządzenia ochrony atmosfery odpylanie, stosowanie 17 S t r o n a

18 paliw lepszej jakości) lub przy ogrzewaniu indywidualnym wykorzystującym jako paliwo gaz/olej opałowy. W ostatnich latach bardzo popularne w domach jednorodzinnych, ale również w kamienicach wielorodzinnych (stara zabudowa), stały się kominki opalane drewnem, uważanym za paliwo ekologiczne. Takie dogrzewanie w warunkach gęstej zabudowy (miejskiej) powoduje wzrost emisji, a co za tym idzie wzrost stężeń B(a)P. W energetyce zawodowej (ciepłownie, elektrociepłownie), poprzez praktycznie pełne spalanie węgla, jak również biomasy, w bardzo wysokich temperaturach oraz odpylanie spalin dochodzące do 99%, emisja B(a)P niesionego w pyle jest bardzo mała, co powoduje, iż ogrzewanie z sieci ciepłowniczej uważane jest za najbardziej ekologiczne, na równi z energią cieplną pozyskiwaną z OZE. Pozostałe źródła emisji, czyli komunikacja, przemysł (nie licząc produkcji koksu) oraz energetyka zawodowa, a także rolnictwo mają znacznie mniejszy wpływ na stężenia B(a)P w powietrzu w stosunku do wpływu sektora komunalnego. Analiza sytuacji imisyjnej w strefie opiera się na danych z 2014 r.: z czterech punktów pomiarów manualnych B(a)P w Białej Podlaskiej, ul. Orzechowa 58, Chełm ul. Jagiellońska 64, Zamość ul. Hrubieszowska 69A, Kraśnik ul. Koszarowa 10A; obliczeniach modelowych wykonanych modelem CALMET/CALPUFF na podstawie danych emisyjnych i meteorologicznych za 2014 r. oraz danych o zagospodarowaniu przestrzennym i rzeźbie terenu. Obliczenia modelowe pozwalają na określenie jakości powietrza nie tylko w otoczeniu punktów pomiarowych, ale na całym badanym terenie tu w strefie lubelskiej (całe województwo z wyłączeniem aglomeracji lubelskiej) i wyznaczenie zasięgu ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń w strefie, czyli tzw. obszarów przekroczeń stężeń zanieczyszczeń. W strefie lubelskiej wyznaczono 23 obszary przekroczeń poziomu docelowego B(a)P o okresie uśredniania wyników rok, są to: 1. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa01 występujący na terenie gminy miejskiej Biała Podlaska i gminy wiejskiej Biała Podlaska; 2. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa02 występujący na terenie gminy miejskiej Chełm i gminy wiejskiej Chełm; 3. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa03 występujący na terenie gminy miejskiej Zamość i gminy wiejskiej Zamość; 4. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa04 występujący na terenie gminy miejskiej Terespol i gminy wiejskiej Terespol; 5. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa05 występujący na terenie gminy miejskiej Międzyrzecz Podlaski i gminy wiejskiej Międzyrzecz Podlaski; 6. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa06 występujący na terenie gminy miejskiej Łuków i gminy wiejskiej Łuków; 7. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa07 występujący na terenie gminy miejskiej Radzyń Podlaski i gminy wiejskiej Radzyn Podlaski; 8. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa08 występujący na terenie gminy Ryki; 9. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa09 występujący na terenie gmin Dęblin i Stężyca; 10. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa10 występujący na terenie gminy miejskiej Lubartów i gminy wiejskiej Lubartów; 11. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa11 występujący na terenie gminy Parczew; 18 S t r o n a

19 12. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa12 występujący na terenie gminy miejskiej Włodawa i gminy wiejskiej Włodawa; 13. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa13 występujący na terenie gminy Łęczna; 14. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa14 występujący na terenie gmin Świdnik, Głusk i Mełgiew; 15. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa15 występujący na terenie gmin Niemce, Jastków i Wólka; 16. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa16 występujący na terenie gminy miejskiej Puławy; 17. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa17 występujący na terenie gminy Opole Lubelskie; 18. O Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa18 występujący na terenie gmin: miejskiej Kraśnik oraz wiejskich Kraśnik, Dzierzkowice, Urzędów; 19. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa19 występujący na terenie gminy miejskiej Krasnystaw i gminy wiejskiej Krasnystaw; 20. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa20 występujący na terenie gminy miejskiej Lubartów i gminy wiejskiej Lubartów; 21. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa21 występujący na terenie gminy Janów Lubelski; 22. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa22 występujący na terenie gminy miejskiej Tomaszów Lubelski i gminy wiejskiej Tomaszów Lubelski; 23. Obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa23 występujący na terenie gminy miejskiej Hrubieszów i gminy wiejskiej Hrubieszów. W obszarach przekroczeń wykonano analizy wskazujące który rodzaj emisji przeważa w imisji, a tym samym, który przede wszystkim jest odpowiedzialny za powstawanie przekroczeń poziomu docelowego B(a)P. W omawianej strefie, w niemal wszystkich obszarach przekroczeń B(a)P w stężeniach przeważa emisja z ogrzewania indywidualnego. Wyjątek stanowi obszar przekroczeń Lu14SLuB(a)Pa15, w którym największy udział w stężeniach ma emisja napływowa, związana z emisją z indywidualnych systemów grzewczych z obszaru aglomeracji lubelskiej. W celu ograniczenia stężeń B(a)P w strefie lubelskiej zaproponowano w harmonogramie następujące działania naprawcze: 1. Ograniczenie emisji komunalno-bytowej: a) Realizacja działań związanych z ograniczeniem emisji z indywidualnych systemów grzewczych kod działania: WLsLuZSO. Podłączenie do sieci ciepłowniczej lub zmianę na ogrzewanie elektryczne, pompy ciepła (lub inne źródła odnawialnej energii) w lokalach ogrzewanych niskosprawnymi kotłami na paliwo stałe, zarówno w zabudowie wielo- jak i jednorodzinnej oraz budynkach użyteczności publicznej; Wymianę nieefektywnego ogrzewania na paliwa stałe na nowoczesne piece gazowe, zarówno w zabudowie wielo- jak i jednorodzinnej oraz budynkach użyteczności publicznej; Wymianę nieefektywnego ogrzewania na paliwa stałe na nowoczesne piece węglowe, zarówno w zabudowie wielo- jak i jednorodzinnej oraz budynkach użyteczności publicznej; 19 S t r o n a

20 Termomodernizacje budynków, w których wymieniane jest źródło ciepła. 2. Edukacja ekologiczna - System promocji zachowań proekologicznych wśród obywateli i akcje których celem jest uświadomienie ludzi jak groźnymi zanieczyszczeniami są pyły zawieszone, ale także inne substancje, w tym benzo(a)piren - kod działania: WLsLuEEk. 3. Zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego dotyczące ograniczenia emisji komunalno-bytowej stosowanie odpowiednich zapisów, umożliwiających ograniczenie emisji pyłu zawieszonego PM10 oraz B(a)P w pyle PM10, w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego dotyczących np. układu zabudowy zapewniającego przewietrzanie miasta, wprowadzania zieleni izolacyjnej, zagospodarowania przestrzeni publicznej oraz ustalenia zakazu stosowania paliw stałych, w obrębie projektowanej zabudowy (w przypadku stosowania indywidualnych systemów grzewczych) kod działania: WLsLuPZP. Ograniczeniu ilości substancji w powietrzu, poprzez pochłanianie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się ich, służy ponadto zwiększanie udziału zieleni w przestrzeni miast, szczególnie wprowadzanie zieleni izolacyjnej wzdłuż szlaków komunikacyjnych, nasadzenia drzew i krzewów na istniejących skwerach i parkach oraz poprawa stanu jakościowego istniejącej zieleni w pasach drogowych oraz na skwerach i parkach kod działania: WLsLuZUZ. Ponadto w Programie wskazano działania, których realizacja wpłynie na poprawę jakości powietrza w strefie lubelskiej, ale które wynikają z zapisów w innych obowiązujących w gminach dokumentach strategicznych. Są to działania planowane lub już przygotowane, poddane analizie i przewidziane do realizacji, a także będące w trakcie realizacji. 1. Ograniczenie emisji komunalno-bytowej: a) Rozbudowa i modernizacja systemów ciepłowniczych; systematyczne podłączanie do sieci ciepłowniczej oraz termomodernizacje zakładów przemysłowych, spółek miejskich, warsztatów, zakładów usługowych i budynków użyteczności publicznej (likwidacja ogrzewania węglowego) w rejonie, gdzie sieć ciepłownicza funkcjonuje. kod działania: WLsLuPSC (Projekty założeń lub założenia do planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe lub/oraz plany gospodarki niskoemisyjnej w gminach); b) Kompleksowe termomodernizacje budynków mieszkalnych znajdujących się w zasobach gmin kod działania: WLsLuTBM (Wieloletnie programy gospodarowania mieszkaniowym zasobem gmin). 2. Obniżenie emisji komunikacyjnej: a) Realizacja inwestycji drogowych, zmierzających do poprawy funkcjonowania układu drogowego w realizacji połączeń w skali regionalnej i krajowej budowa autostrady A2 na odcinku: początek obwodnicy Mińska Maz. - do przejścia granicznego w Kukurykach włącznie; budowa dróg ekspresowych S19, S12 oraz S17 na terenie województwa lubelskiego kod działania: WLsLuBDr (Program budowy dróg krajowych na lata (z perspektywą do 2025 r.); b) Rozwój i modernizacja systemu transportu publicznego obejmującego m.in.: wprowadzenie atrakcyjnego cenowo biletu na przejazdy lokalne lub 20 S t r o n a

21 wprowadzenie bezpłatnej komunikacji miejskiej/gminnej; prowadzenie polityki cenowej opłat za przejazdy zachęcające do korzystania z systemu transportu zbiorowego (szczególnie dla przejazdów wielorazowych bilety miesięczne, semestralne); rozwój i zwiększenie udziału ekologicznego transportu publicznego - wprowadzenie niskoemisyjnych paliw i technologii; budowę nowych i modernizację istniejących węzłów przesiadkowych; zsynchronizowanie rozkładów jazdy transportu zbiorowego zachęcające do korzystania z systemu transportu zbiorowego kod działania: WLsLuSTP (Plany zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego lub/oraz plany zrównoważonej mobilności miejskiej lub/oraz plany gospodarki niskoemisyjnej); c) Wdrożenie lub rozwój zintegrowanego systemu kierowania ruchem ulicznym - doskonalenie/wdrażanie systemu zarządzania i sterowania ruchem poprzez stosowanie rozwiązań opartych o Inteligentne Systemy Transportowe, mających na celu między innymi: upłynnienie ruchu, stworzenie możliwości uprzywilejowania transportu zbiorowego; rozwój metod i środków nadzoru ruchu pojazdów na liniach komunikacyjnych kod działania: WLsLuSKR (Plany zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego lub/oraz plany zrównoważonej mobilności miejskiej lub/oraz plany gospodarki niskoemisyjnej); d) Rozwój systemu ścieżek rowerowych i infrastruktury rowerowej, w tym w pierwszym rzędzie: budowa odcinków dróg rowerowych pozwalających na połączenie w jeden ciąg dróg już istniejących; budowa parkingów rowerowych, szczególnie zlokalizowanych w pobliżu kluczowych celów podróży (wyższe uczelnie, szkoły, urzędy administracji lokalnej i państwowej, obiekty kultury), a także w pobliżu węzłów przesiadkowych komunikacji zbiorowej; organizacja ruchu na styku ruch rowerowy - ruch samochodowy, gwarantująca bezpieczeństwo ruchu drogowego zarówno rowerzystów, jak i innych użytkowników dróg kod działania: WLsLuSRo (Plany zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego lub/oraz plany zrównoważonej mobilności miejskiej lub/oraz plany gospodarki niskoemisyjnej). Działania, których realizacja wynika z zapisów w innych niż analizowany Program ochrony powietrza dokumentów strategicznych zostały poddane ocenie na etapie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko tychże dokumentów. Z tego względu działania te nie będą poddawane analizie na etapie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko projektu Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Ze względu na fakt, iż poszczególne obszary przekroczeń poziomu docelowego B(a)P obejmują przeważnie całe miasta lub obszary miasta z zabudową mieszkaniową i obejmują wszystkich lub niemal wszystkich mieszkańców oraz z uwagi na fakt, że niektóre z zaproponowanych działań naprawczych mają charakter ogólny, mogą być stosowane na obszarze całej strefy. Trzeba podkreślić, że główne działania naprawcze, związane ze zmianą sposobu ogrzewania (likwidacja indywidualnego ogrzewania węglowego), odnoszą się przede wszystkim do tych części miast w strefie, w których stężenia B(a)P są najwyższe. Propozycja powyższego działania określa ogólnie w jakim obszarze (w pierwszym rzędzie) należy zmienić sposób ogrzewania indywidualnego z wysokoemisyjnego na proekologiczne (podłączenie do sieci ciepłowniczej, kotły gazowe lub olejowe, ogrzewanie elektryczne lub 21 S t r o n a

22 wykorzystujące OZE) oraz na jakiej powierzchni mieszkań należy przeprowadzić tę zamianę, aby stężenia zanieczyszczeń obniżyć poniżej lub co najmniej do poziomu docelowego. Program ochrony powietrza nie jest opracowaniem studialnym. Określony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 września 2012 r. w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych (Dz. U. z 2012 r., poz. 1028), zakres nie obejmuje wykonywania szczegółowych analiz, które mogłyby wskazać jakie rozwiązania (dot. zmiany sposobu ogrzewania oraz zakresu termomodernizacji) są najlepsze z punktu widzenia technicznego, ekonomicznego i środowiskowego dla danego budynku lub mieszkania. Znając obszary przekroczeń stężeń zanieczyszczeń oraz zasięg koniecznych działań naprawczych władze lokalne (w tym wypadku prezydenci miast, burmistrzowie lub wójci) muszą przeprowadzić szczegółową analizę obejmującą: strukturę własności budynków, stan techniczny budynków, możliwości ekonomicznych lokatorów, możliwość podłączenia do sieci ciepłowniczej (techniczną i ekonomiczną), jeżeli nie ma możliwości podłączenia do sieci ciepłowniczej to możliwość zastosowania innych sposobów ogrzewania, inwentaryzację środowiskową budynków, szczególnie pod względem gniazdowania chronionych gatunków ptaków. Dopiero tak szczegółowa analiza oraz uruchomienie finansowania pozwala na przeprowadzenie koniecznych działań naprawczych. W związku z powyższym w ocenie oddziaływania na środowisko proponowanych działań naprawczych będzie można sformułować generalne wnioski, ale bez szczegółowych analiz. Działania zaproponowane w Programie ochrony powietrza bezpośrednio wpływają na jeden element środowiska jakość powietrza, jednak pośrednio będą wpływać również na świat roślinny, na zdrowie ludzi oraz mogą wpłynąć na stan zabudowy, a także sposób zagospodarowania przestrzennego w niektórych częściach strefy. Natomiast działania te w niewielkim stopniu będą wpływać na takie elementy środowiska jak: wody, gleby, gospodarka odpadami, klimat. Ważnym elementem Programu jest określenie podmiotów odpowiedzialnych za wdrożenie i realizację działań naprawczych. Rolę koordynatora i organizatora procesu realizacji Programu ma pełnić Zarząd Województwa, przy współpracy z samorządami gminnymi. Istotne znaczenie ma także określenie źródeł finansowania. W głównej mierze zapewnienie środków finansowych do realizacji działań naprawczych spoczywa na odpowiednich samorządach gmin. Zgodnie z zasadą subsydiarności realizacja działań odbywać się będzie przy udziale środków własnych samorządów oraz źródeł finansowania zewnętrznego, w tym budżetu państwa i funduszy unijnych oraz funduszy ochrony środowiska. Czas wdrożenia działań naprawczych powinien być zdeterminowany zapisem w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r., poz. 1031), który określa rok 2013 jako graniczny dla osiągnięcia poziomu docelowego B(a)P. Termin ten został już przekroczony, więc zaproponowane działania naprawcze należy wdrożyć jak najszybciej. Ponieważ jednak poziom docelowy B(a)P nie jest standardem jakości powietrza działania powinno się wdrażać w miarę możliwości finansowych, technicznych i organizacyjnych. Zakres i skomplikowanie prac koniecznych do pełnego wdrożenia działania pierwszego (obniżenie emisji z ogrzewania indywidualnego w strefie kod działania: WLsLuZSO) 22 S t r o n a

23 jest bardzo duży, z tego względu, działanie to należy wdrażać sukcesywnie od momentu uchwalenia Programu do roku. Realizacja działań określonych w Programie i związane z nimi zmiany jakości powietrza oraz zmiany uwarunkowań zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych sprawiają, że konieczne staje się monitorowanie tych działań Powiązania z innymi dokumentami Podstawowe znaczenie dla formułowania Programu ochrony powietrza mają normy prawa międzynarodowego, do przestrzegania których Polska jest zobowiązana oraz uregulowania o charakterze strategii, polityk, programów, planów o zasięgu wojewódzkim i gminnym. Główne zobowiązania międzynarodowe Polski w dziedzinie ochrony środowiska, w tym ochrony powietrza, wynikają z członkostwa w Unii Europejskiej. Spośród dokumentów programowych Unii istotną dla wprowadzania wartości normatywnych dla B(a)P jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/107/WE z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie arsenu, kadmu, rtęci, niklu i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w otaczającym powietrzu (Dz. U. UE L 23/3 z ). Podstawowym dokumentem strategicznym dla wszystkich planów, programów i polityk mających odniesienie do kwestii środowiskowych oraz do zagadnienia zrównoważonego rozwoju, ma aktualnie obowiązujący program działania UE w zakresie ochrony środowiska. Jest to program szósty, w którym za szczególnie ważne uznaje się cztery problemy: zmiany klimatyczne, przyrodę i bioróżnorodność, środowisko a zdrowie oraz gospodarowanie zasobami naturalnymi i odpadami. Szczególnie problem - środowisko a zdrowie, ma bezpośrednie odniesienie do Programu ochrony powietrza. Najważniejszym dokumentem funkcjonującym aktualnie na poziomie Wspólnoty jest Strategia Tematyczna dla zrównoważonego rozwoju miast, przyjęta ostatecznie przez Komisję Europejską 11 stycznia 2006 roku (Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego dotyczący strategii tematycznej w sprawie środowiska miejskiego, Bruksela, dnia 11 stycznia 2006 r.). W strefie lubelskiej większość obszarów przekroczeń poziomu docelowego B(a)P zlokalizowana jest na obszarze miast, wobec czego omawiany dokument jest ważny również dla Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej. Głównym celem tej Strategii jest: Poprawa stanu środowiska i jakości terenów zurbanizowanych oraz zapewnienie zdrowego środowiska życia mieszkańcom europejskich miast, zwiększenie znaczenia kwestii środowiskowych w rozwoju zrównoważonym terenów miejskich przy uwzględnieniu związanych z tym kwestii gospodarczych i społecznych (Komisja Wspólnot Europejskich 2004, W stronę Strategii tematycznej środowiska miejskiego). Przygotowana Strategia ma za zadanie określać ramy oraz najważniejsze kierunki działań władz państwowych i lokalnych, promować dobre praktyki oraz inicjatywy integrujące wszelkie dziedziny życia w dążeniu do ożywienia miast europejskich. Założenia Strategii są jak najbardziej zbieżne z celami Programu, którego główne działania naprawcze dotyczą obszarów miejskich miast w strefie lubelskiej: Biała Podlaska, Chełm, Zamość, Terespol, Międzyrzecz Podlaski, Łuków, Radzyń Podlaski, Ryki, Dęblin, Lubartów, Parczew, Włodawa, Łęczna, Świdnik, Puławy, Opole Lubelskie, Kraśnik, Krasnystaw, Janów Lubelski, Biłgoraj, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów. Wśród innych istotnych inicjatyw mających na celu promowanie ekorozwoju na terenach miejskich wymienić można podpisaną przez przedstawicieli rządów krajów 23 S t r o n a

24 europejskich, władz lokalnych, organizacji pozarządowych i środowisk naukowych w 1994 roku w Aalborgu Kartę Miast Europejskich na rzecz Ekorozwoju. Jej sygnatariusze zobowiązali się do mniejszego zużywania paliw nieodnawialnych, a zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii, energooszczędności i powiększania areałów zieleni w miastach. Główną zasadą polityki ekologicznej państwa polskiego jest przyjęta w Konstytucji RP zasada zrównoważonego rozwoju, której podstawowym założeniem jest takie prowadzenie działań we wszystkich dziedzinach gospodarki i życia społecznego, aby zachować zasoby i walory środowiska w jak najlepszym stanie, przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej różnorodności biologicznej. Krajowy Program Ochrony Powietrza do roku 2020 (z perspektywą do 2030) dokument przyjęty w 2015 r. Głównym celem Krajowego Programu Ochrony Powietrza (KPOP) jest poprawa jakości życia mieszkańców Polski poprzez osiągnięcie w możliwie krótkim czasie poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji w powietrzu, wynikających z przepisów prawa unijnego, a w perspektywie do 2030 r. poziomów wskazywanych przez Światową Organizację Zdrowia. Dokument wskazuje główne kierunki działań, jakie powinny zostać podjęte w ramach programów ochrony powietrza na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Plan działań potrzebnych do poprawy jakości powietrza został podzielony na ramy czasowe krótkoterminowe (do 2018 r.), średnioterminowe (do 2020 r.) oraz długoterminowe (do 2030 r.) w ramach działań krótkoterminowych wyznaczono działania do natychmiastowej realizacji. Zaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030) przyjęta przez Radę Ministrów uchwałą nr 239 z dnia 13 grudnia 2011 r. (M.P. z 2012 r., poz. 252) Cel polityki zagospodarowania przestrzennego kraju określono jako wykorzystanie potencjału całego polskiego terytorium dla osiągania celów rozwojowych, zgodnie z założeniem terytorialnego równoważenia rozwoju. Zasady polityki przestrzennej mają charakter stały i dotyczą wszelkich form działalności człowieka w odniesieniu do przestrzeni. Najważniejsza z nich jest: ustrojowa zasada zrównoważonego rozwoju oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności oraz obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko perspektywa do 2020 r. przyjęta Uchwałą Nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. Celem głównym Strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko jest zapewnienie wysokiej jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń z uwzględnieniem ochrony środowiska oraz stworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju nowoczesnego sektora energetycznego, zdolnego zapewnić Polsce bezpieczeństwo energetyczne oraz konkurencyjną i efektywną gospodarkę. Cel główny BEiŚ realizowany będzie przez cele szczegółowe i kierunki interwencji: 24 S t r o n a

25 Cel 1. Zrównoważone gospodarowanie zasobami środowiska. 1.1.Racjonalne i efektywne gospodarowanie zasobami kopalin. 1.2.Gospodarowanie wodami dla ochrony przed powodzią, suszą i deficytem wody. 1.3.Zachowanie bogactwa różnorodności biologicznej, w tym wielofunkcyjna gospodarka leśna. 1.4.Uporządkowanie zarządzania przestrzenią. Cel 2. Zapewnienie gospodarce krajowej bezpiecznego i konkurencyjnego zaopatrzenia w energię. 2.1.Lepsze wykorzystanie krajowych zasobów energii. 2.2.Poprawa efektywności energetycznej. 2.3.Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw importowanych surowców energetycznych. 2.4.Modernizacja sektora elektroenergetyki zawodowej, w tym przygotowanie do wprowadzenia energetyki jądrowej. 2.5.Rozwój konkurencji na rynkach paliw i energii oraz umacnianie pozycji odbiorcy. 2.6.Wzrost znaczenia rozproszonych odnawialnych źródeł energii Rozwój energetyki na obszarach podmiejskich i wiejskich. Cel 3. Poprawa stanu środowiska. 3.1.Zapewnienie dostępu do czystej wody dla społeczeństwa i gospodarki. 3.2.Racjonalne gospodarowanie odpadami, w tym wykorzystanie ich na cele energetyczne. 3.3.Ochrona powietrza, w tym ograniczenie oddziaływania energetyki. 3.4.Wspieranie nowych i promocja polskich technologii energetycznych i środowiskowych. 3.5.Promowanie zachowań ekologicznych oraz tworzenie warunków do powstawania zielonych miejsc pracy. Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 r. Jest to strategia państwa, która zawiera rozwiązania wychodzące naprzeciw najważniejszym wyzwaniom polskiej energetyki zarówno w perspektywie krótkoterminowej, jak i do 2030 roku. Zgodnie z "Polityką energetyczną Polski do 2030 roku" udział odnawialnych źródeł energii w całkowitym zużyciu w Polsce ma wzrosnąć do 15% w 2020 roku i 20% w roku Planowane jest także osiągnięcie w 2020 roku 10% udziału biopaliw w rynku paliw. Priorytetową i kluczową dla pozostałych założeń strategii kwestię nowej polityki energetycznej stanowi poprawa efektywności energetycznej kraju, określona jako dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu gospodarczego i konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki do poziomu UE-15. Planuje się wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii w oparciu o własne zasoby, głównie węgla kamiennego i brunatnego. Jednocześnie w dalszym ciągu prowadzone będą działania związane z dywersyfikacją dostaw paliw. Planowany jest także rozwój połączeń transgranicznych. Dodatkowo, poprzez wprowadzenie do taryf specjalnych zachęt, zakłada się stworzenie stabilnych perspektyw dla inwestowania w infrastrukturę przesyłową i dystrybucyjną. W dokumencie wskazano działania jakie należy podjąć w najbliższych latach, aby możliwie szybko uruchomić w Polsce pierwsze elektrownie jądrowe. 25 S t r o n a

26 W polityce energetycznej do 2030 roku wzięto pod uwagę kwestię ograniczenia oddziaływania energetyki na środowisko. Wskazano metody ograniczenia emisji CO 2, SO 2, NO X, dzięki którym możliwe będzie wypełnienie międzynarodowych zobowiązań, ograniczając jednocześnie konieczność wprowadzania znaczących zmian w strukturze wytwarzania. Polityka Energetyczna Polski do 2050 roku (projekt dokumentu) Głównym celem polityki energetycznej jest stworzenie warunków dla stałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki narodowej, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego państwa oraz zaspokojenie potrzeb energetycznych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Cel główny będzie realizowany przez trzy równoważne cele operacyjne i przyporządkowane im obszary interwencji: I. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju; II. Zwiększenie konkurencyjności i efektywności energetycznej gospodarki narodowej w ramach wewnętrznego rynku energii UE; III. Ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Ponadto w dokumencie przedstawiono projekty priorytetowe, dotyczące najistotniejszych zagadnień, mających wpływ na realizację więcej niż jednego celu operacyjnego, zbieżne z działaniami wymienionymi w POP są: poprawa efektywności energetycznej, w tym rozwój kogeneracji (CHP); rozwój energetyki odnawialnej; rozwój energetyki prosumenckiej. Strategia rozwoju energetyki odnawialnej (2000 r.) Zakłada wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie paliwowoenergetycznym kraju do 7,5% w 2010 r. i do 14% w 2020 r. w strukturze zużycia nośników pierwotnych. Strategia Rozwoju Transportu do 2020 roku z perspektywą do 2030 roku przyjęta przez Radę Ministrów uchwałą Nr 6 z dnia 22 stycznia 2013 r. (M.P. z 2013 r. poz. 75.) Jest to dokument, który wyznacza najważniejsze kierunki rozwoju transportu w Polsce. Strategia dotyczy wszystkich sektorów transportu: drogowego, kolejowego, lotniczego, morskiego i wodnego śródlądowego, miejskiego oraz intermodalnego. Głównym celem SRT jest zwiększenie dostępności transportowej oraz poprawa bezpieczeństwa uczestników ruchu i efektywności sektora transportowego, przez tworzenie spójnego, zrównoważonego i przyjaznego użytkownikowi systemu transportowego w wymiarze krajowym, europejskim i globalnym. Zrealizowanie celu głównego do 2020 roku i w dalszych latach, wymaga osiągnięcia następujących celów szczegółowych: stworzenie nowoczesnej, spójnej sieci infrastruktury transportowej; poprawa sposobu organizacji i zarządzania systemem transportowym; bezpieczeństwo i niezawodność; ograniczanie negatywnego wpływu transportu na środowisko; zbudowanie racjonalnego modelu finansowania inwestycji infrastrukturalnych. Z dokumentów strategicznych na poziomie województwa, m. in.: 26 S t r o n a

27 Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata (z perspektywą do 2030 roku) (Uchwała Nr XXXIV/559/2013 Sejmik Województwa Lubelskiego z dnia 24 czerwca 2013 r.), Programu ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata z perspektywą do roku 2019 (Uchwała Nr XXIV/398/2012 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 30 lipca 2012 r.), Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego, projekt, wrzesień 2015 r. Studium Urbanizacji Lubelskiego Obszaru Metropolitalnego (LOM), 2009 r. Programu Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego (Uchwała Nr XLI/623/2014 Sejmik Województwa Lubelskiego z dnia 03 lutego 2014 r.), Programu Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego (Uchwała Nr CCXLVI/3054/09 przez Zarząd Województwa Lubelskiego w dniu 7 lipca 2009 r.), Programu ochrony powietrza dla strefy - Aglomeracja Lubelska (Aktualizacja) (Uchwała nr XXXVII/608/2013 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 25 listopada 2013 r.) wynika, że utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego jest jednym z podstawowych zagadnień w kontekście idei trwałego rozwoju. W ramach poprawy jakości i ochrony powietrza wymienia się następujące cele: opracowanie i wdrożenie programów ochrony powietrza dla stref, dla których nastąpiło przekroczenie standardów jakości powietrza, redukcja emisji zanieczyszczeń do powietrza, w tym emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich sektorów gospodarki, a zwłaszcza z zakładów energetycznego spalania paliw, a także z indywidualnego ogrzewania mieszkań (poprzez korzystanie z ekologicznych nośników energii i podłączanie obiektów do scentralizowanych źródeł ciepła), stworzenie kluczowej infrastruktury umożliwiającej sprawne powiązania transportowe obszaru województwa z głównymi ośrodkami miejskimi w kraju i w Europie, rozwój infrastruktury komunikacyjnej z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z funkcjonowania środowiska przyrodniczego i stanu jego zasobów, dostosowana do potrzeb sieć nośników energii, rozbudowa i wzmocnienie systemu gazociągów przesyłowych i dystrybucyjnych, poprawa sprawności funkcjonowania istniejącego systemu przesyłu i dystrybucji gazu, rozwój energetyki z OZE, promocja wykorzystania odnawialnych źródeł energii w celu zapewnienia wzrostu udziału OZE w bilansie energii pierwotnej, zwiększanie efektywności energetycznej gospodarki i ograniczanie zapotrzebowania na energię, prowadzenie działań energooszczędnych w mieszkalnictwie i budownictwie, np. poprzez wykonywanie termomodernizacji, szczególnie w obiektach użyteczności publicznej. 27 S t r o n a

28 Cele i zadania określone w powyższych dokumentach muszą być brane pod uwagę przy konstruowaniu wszelkiego rodzaju programów strategicznych dotyczących rozwoju gospodarczego i społecznego Polski oraz jej poszczególnych regionów. Analiza porównawcza celów przedstawionych w omówionych dokumentach oraz celów i działań zawartych w Programie ochrony powietrza dla strefy lubelskiej ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu pozwala stwierdzić, że nie istnieją rozbieżności pomiędzy nimi. Działania zaproponowane w Programie są zbieżne z celami i zadaniami określonymi w powyższych dokumentach Obszar objęty opracowaniem Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu opracowany został dla strefy lubelskiej o kodzie PL0602. Rysunek 1 Strefa lubelska Strefa lubelska (kod strefy: PL0602) obejmuje obszar województwa lubelskiego, z wyłączeniem obszaru aglomeracji lubelskiej. Położona jest w we wschodniej części kraju, obejmuje obszar o powierzchni ok km². Według danych GUS z 2014 r. w strefie mieszkało ponad 1,8 mln mieszkańców. Administracyjnie strefa lubelska podzielona jest na 20 powiatów ziemskich oraz 3 powiaty grodzkie (miasta na prawach powiatu): Biała Podlaska, Chełm i Zamość oraz 19 gmin miejskich, 23 gminy miejskowiejskie i 170 gmin wiejskich. W miastach zamieszkuje ok. 75% wszystkich mieszkańców strefy. W strefie znajdują się 42 miasta. 28 S t r o n a

29 Strefa lubelska graniczy z województwami: mazowieckim, świętokrzyskim, podlaskim i podkarpackim oraz z państwami: Białorusią i Ukrainą. Proponowane w Programie działania naprawcze dotyczą całej strefy. Podstawowe działanie (wymiana źródeł ciepła kod działania WLsLuZSO) powinno być jednak realizowane w pierwszej kolejności w obszarach o największej gęstości emisji B(a)P, a tym samym w obszarach najwyższych stężeń. Analiza wyników obliczeń modelowych benzo(a)pirenu w powietrzu w strefie lubelskiej wykazała istnienie 23 obszarów przekroczeń poziomu docelowego stężenia średniego rocznego. Tabela 1 Obszary przekroczeń poziomu docelowego B(a)P w strefie lubelskiej w 2014 r. określone w wyniku modelowania Lp. Kod obszaru Lokalizacja Charakter 1 Lu14SLuB(a)Pa01 m. Biała Podlaska, w. Biała Podlaska 2 Lu14SLuB(a)Pa02 m. Chełm, w. Chełm 3 Lu14SLuB(a)Pa03 4 Lu14SLuB(a)Pa04 5 Lu14SLuB(a)Pa05 m. Zamość, w. Zamość m. Terespol, w. Terespol m. Międzyrzecz Podlaski, w. Międzyrzecz Podlaski 6 Lu14SLuB(a)Pa06 m. Łuków, w. Łuków 7 Lu14SLuB(a)Pa07 m. Radzyń Podlaski, w. Radzyń Podlaski 8 Lu14SLuB(a)Pa08 m.-w. Ryki 9 Lu14SLuB(a)Pa09 m. Dęblin, w. Stężyca 10 Lu14SLuB(a)Pa10 m. Lubartów, w. Lubartów Powierzchnia [km 2 ] Liczba ludności [tys.] miejski 61,5 60,1 miejski, podmiejski, rolniczy miejski, podmiejski, rolniczy 58,4 64,8 79,3 77,0 miejski 3,4 2,5 miejski 1,1 1,4 miejski, rolniczy 39,4 33,0 miejski 13,2 16,1 miejski, rolniczy miejski, rolniczy miejski, rolniczy 27,8 10,7 21,4 10,0 30,9 25,4 11 Lu14SLuB(a)Pa11 m.-w. Parczew miejski 6,7 11,0 12 Lu14SLuB(a)Pa12 m. Włodawa, w. Włodawa miejski 6,9 13,6 13 Lu14SLuB(a)Pa13 m.-w. Łęczna miejski 1,6 2,9 14 Lu14SLuB(a)Pa14 15 Lu14SLuB(a)Pa15 m. Świdnik, w. Głusk, w. Mełgiew w. Niemce, w. Jastków, w. Wólka miejski 31,3 44,4 podmiejski 51,5 12,0 16 Lu14SLuB(a)Pa16 m. Puławy miejski 12,8 31,6 17 Lu14SLuB(a)Pa17 18 Lu14SLuB(a)Pa18 m.-w. Opole Lubelskie m. Kraśnik w. Kraśnik, w. Dzierzkowice, w. Urzędów miejski 1,1 2,6 miejski 22,5 35,5 29 S t r o n a

30 Lp. Kod obszaru Lokalizacja Charakter 19 Lu14SLuB(a)Pa19 m. Krasnystaw, w. Krasnystaw Powierzchnia [km 2 ] Liczba ludności [tys.] miejski 3,6 7,0 20 Lu14SLuB(a)Pa20 m.-w. Janów Lubelski miejski 10,1 16,0 21 Lu14SLuB(a)Pa21 22 Lu14SLuB(a)Pa22 23 Lu14SLuB(a)Pa23 m. Biłgoraj, w. Biłgoraj m. Tomaszów Lubelski, w.tomaszów Lubelski m. Hrubieszów, w. Hrubieszów miejski 24,2 27,0 miejski, podmiejski, rolniczy 13,2 24,0 miejski 13,4 18,5 Po wdrożeniu zaproponowanych działań naprawczych, ich pozytywne oddziaływanie na jakość powietrza (obniżenie stężeń benzo(a)pirenu) będzie odczuwalne nie tylko w obszarach przekroczeń, ale także na obszarze całej strefy. 30 S t r o n a

31 3. Stan wybranych elementów środowiska dla strefy objętej Programem ochrony powietrza strefy lubelskiej Działania naprawcze zaproponowane w POP mają ograniczony zasięg przestrzenny, tzn. realizowane będą w przestrzeni całkowicie zmienionej antropogenicznie, w obszarze zurbanizowanym. Rodzaj działań oraz ich ograniczony zasięg terytorialny powodują, iż ich wpływ będzie ograniczony głównie do kilku komponentów środowiska, tzn. do: powietrza atmosferycznego, flory na terenach miejskich, człowieka oraz zabytków kultury i zagospodarowania przestrzeni miejskiej. Informacje zawarte w tym rozdziale pochodzą przede wszystkim ze: Programu ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata z perspektywą do roku 2019; Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego; Programu Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego; Programu Rozwoju Energetyki dla Województwa Lubelskiego; wykorzystano również wyniki monitoringu powietrza, wód, hałasu zamieszczone na stronie internetowej WIOŚ Lublin Lokalne warunki zagospodarowania przestrzennego Województwo lubelskie charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem fizjograficznym. Na Lubelszczyźnie występują zarówno tereny nizinne (pojezierze, Polesie) oraz tereny wyżynne (Roztocze), poprzecinane dolinami rzecznymi (Bug i Wisła), które jako nieliczne nie zostały poddane zabiegom regulacyjnym. Obejmuje obszar Niziny Południowopodlaskiej, Polesia Wołyńskiego, Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Wołyńskiej i Kotliny Sandomierskiej. Krainy geograficzne województwa lubelskiego należą do trzech pasów rzeźby powierzchni Polski: niziny staroglacjalne zajmują północną połowę województwa część północna i zachodnia pasa: Nizina Południowopodlaska, w części wschodniej: Polesie Zachodnie; wyżyny wapienne i lessowe stanowią środkowy i południowy pas województwa część zachodnia i środkowa pasa: Wyżyna Lubelska, część wschodnia: Wyżyna Wołyńska, Polesie Wołyńskie, w części południowo-wschodniej: Roztocze; kotliny podkarpackie Kotlina Sandomierska nizina staroglacjalna, której część znajduje się na południowym skraju województwa. Spośród wymienionych makroregionów największą powierzchnię województwa zajmują: Wyżyna Lubelska, Nizina Południowopodlaska i Polesie Zachodnie. W strefie lubelskiej jakość gleb odgrywa szczególnie istotną rolę w aspekcie gospodarczym ze względu na dominującą funkcję rolnictwa. Warunki glebowe są zróżnicowane: na nizinach przeważają słabe gleby piaskowe i torfowe, w pasie wyżyn urodzajne gleby wykształcone z lessów i rędziny, sprzyjające gospodarce rolnej. Gleby 31 S t r o n a

32 wytworzone z lessu na Wyżynie Lubelskiej zajmują około 30% powierzchni i zaliczane są do najbardziej przydatnych do produkcji rolniczej. Wg danych Urzędu Statystycznego w Lublinie użytki rolne stanowią 70,8% ogólnej powierzchni województwa lubelskiego, a w nich 75,1% zajmują grunty orne. Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. lubelskim lasy obejmowały powierzchnię 580,1 tys. ha, co stanowiło 23,1% jego powierzchni. 12,0 tys. ha lasów znajdowało się w obrębie parków narodowych. Lubelszczyzna jest jednym z najsłabiej zaludnionych regionów kraju (gęstość zaludnienia równa 88 osób na kilometr kwadratowy, przy średniej dla Polski wynoszącej 123), jest również regionem słabo zurbanizowanym (wskaźnik urbanizacji równy 46,6%, przy średniej krajowej wynoszącej 60,9%). W Lublinie największym mieście Polski Wschodniej mieszka ok. 350 tys. mieszkańców, co stanowi 16% ogólnej liczby mieszkańców województwa. Poza Lublinem w regionie istnieje kilka miast średniej wielkości m.in.: Chełm (64 855), Zamość (65 055), Biała Podlaska (57 471), Puławy (48 864), Świdnik (40 078), Kraśnik (35 508), Łuków (30 557), Biłgoraj (26 935) 1. W sześciu powiatach miasto powiatowe (w trzech wypadkach o statusie gminy miejskowiejskiej) jest jedynym miastem w powiecie. Ogółem w strefie lubelskiej jest 41 miast. Sieć osadnicza w strefie jest rozproszona. Struktura sieci miejskiej charakteryzuje się zdecydowaną przewagą ośrodków małych i średnich. Najliczniejszą grupę liczącą 33 miasta stanowią miasta małe (poniżej 20 tys. mieszkańców), a połowa z nich to miasta bardzo małe, których liczba mieszkańców nie przekracza 5 tys. Na tle kraju region cechuje najmniejsze zagęszczenie miast na 100 km 2. Rozmieszczenie ośrodków miejskich jest dość nierównomierne, przy czym ich gęstość maleje z zachodu na wschód Działania naprawcze zaproponowane w Programie koncentrować się będą głównie w obszarach przekroczeń poziomu docelowego B(a)P w następujących miastach: Biała Podlaska, Chełm, Zamość, Terespol, Międzyrzecz Podlaski, Łuków, Radzyń Podlaski, Ryki, Dęblin, Lubartów, Parczew, Włodawa, Łęczna, Świdnik, Puławy, Opole Lubelskie, Kraśnik, Krasnystaw, Janów Lubelski, Biłgoraj, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów Jakość powietrza w strefie Wpływ na jakość powietrza w strefach ma wiele czynników, jednak głównym jest wielkość i rodzaj emisji zanieczyszczeń do powietrza. Program ochrony powietrza dotyczy zanieczyszczenia benzo(a)pirenem, jednak skrótowo scharakteryzowano stan aerosanitarny całego województwa w stosunku do większości normowanych zanieczyszczeń. W województwie lubelskim w 2014 r.: Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu kształtowały się poniżej średniorocznego stężenia dopuszczalnego, które wynosi 40 µg/m 3 i wynosiły od 7,6 µg/m 3 do 23 µg/m 3. Najwyższe, odnotowane w aglomeracji lubelskiej, stanowiło 57,5% stężenia dopuszczalnego, następnie w Puławach 16,1 μg/m 3 40,2% poziomu dopuszczalnego. Na żadnym stanowisku nie stwierdzono przekroczeń dopuszczalnego stężenia 1- godzinnego wynoszącego 200 μg/m 3. Maksymalne stężenia 1-godzinne wystąpiły na obszarach najbardziej zurbanizowanych, tj.: w Lublinie przy 1 GUS, 2014 r. 32 S t r o n a

33 ul. Obywatelskiej 131 μg/m 3 (65,5% dopuszczalnego), w Puławach przy ul. Lubelskiej 98,4 μg/m 3 (49,2% dopuszczalnego), w Zamościu przy ul. Hrubieszowskiej 93,9 μg/m 3 (47% dopuszczalnego). Notowane stężenia dwutlenku siarki mają charakter sezonowy i ich wartość związana jest z energetyką grzewczą. Wyższe stężenia SO 2 notowane są w okresie od października do marca. Notuje się wtedy wyższe wartości jednogodzinnych i średniodobowych stężeń SO 2. Stężenia średnie roczne wynosiły od 2 do 4,9 μg/m 3, najwyższe dotyczyło aglomeracji lubelskie. Wartości stężeń 1-godz. i 24-godz. nie przekraczały poziomów dopuszczalnych. Maksymalne stężenie 1-godz. wynosiło 87,3 μg/m 3 (25% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 350 μg/m 3 ), 24-godzinne 45,8 μg/m 3 (36,6% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 125 μg/m 3 ). Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki wokół ZA Puławy było również niewielkie, najwyższe stężenie 1-godzinne wynosiło 61 μg/m 3. Najwyższe stężenia pyłu zawieszonego PM10 notowane są w sezonie grzewczym. W 2014 r. na wszystkich stanowiskach dotrzymane były dopuszczalne stężenia średnie roczne 40 μg/m 3. Na 5 stanowiskach odnotowano przekroczenie dopuszczalnego stężenia 24-godzinnego wynoszącego 50 μg/m 3. Były to: Lublin ul. Obywatelska, Biała Podlaska ul. Orzechowa, Radzyń Podlaski ul. Sitkowskiego, Puławy ul. Skowieszyńska i Zamość ul. Hrubieszowska. Strefę aglomeracja lubelska i lubelską zaliczono do klasy C. Całkowitą zawartość ołowiu, arsenu, kadmu i niklu w pyle zawieszonym PM10 oznaczano w Lublinie i Zamościu. Kryteria oceny jakości powietrza pod względem zanieczyszczenia metalami dotyczą stężeń średnich rocznych. Poziomy ich stężeń w pyle zawieszonym PM10 charakteryzowały się bardzo niskimi wartościami, nie przekraczającymi 20% poziomu docelowego dla każdego zanieczyszczenia. Dla 8-godzinnych stężeń tlenku węgla w 2014 r. maksymalne stężenie na stacji w Lublinie wynosiło µg/m 3 tj. 47,6% poziomu dopuszczalnego wynoszącego µg/m 3. Na żadnej stacji nie wystąpiły przekroczenia poziomu dopuszczalnego. Pomiary stężenia pyłu zawieszonego PM2,5 prowadzono w czterech stacjach. Dotrzymanie stężenia dopuszczalnego 25 μg/m 3 sprawdzono na podstawie wyników pomiarów wykonywanych w Lublinie, Białej Podlaskiej, Chełmie i Zamościu. Stężenia średnie dla roku w województwie lubelskim zawierały się w przedziale od 22,9 do 25,8 μg/m 3, tj. do 103% poziomu dopuszczalnego. Najwyższą wartość, przekraczającą poziom dopuszczalny, odnotowano w Białej Podlaskiej. Wartość ta nie przekraczała poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji. Wskaźnik średniego narażenia dla aglomeracji lubelskiej za 2014 r. wynosił 22 μg/m 3, dla kraju 24 μg/m 3. Wartości obu wskaźników przekroczyły krajowy cel redukcji narażenia na pył PM2,5 (18 μg/m 3 ) oraz pułap stężenia ekspozycji (20 μg/m 3 ). W latach monitorowane wskaźniki wykazały niewielką tendencję malejącą. W 2014 roku oceny i klasyfikacji stref dla B(a)P dokonano na podstawie wyników pomiarów prowadzonych na 5 stanowiskach zlokalizowanych w Lublinie, Kraśniku, Białej Podlaskiej, Chełmie i Zamościu. Wartości średnie roczne wynosiły od 1,79 ng/m 3 do 3,19 ng/m 3 i na wszystkich stanowiskach przekraczały poziom docelowy. Benzo/a/piren należy do 33 S t r o n a

34 zanieczyszczeń wykazujących dużą zmienność sezonową, średnia z sezonu zimowego była ok krotnie wyższa od średniej z sezonu letniego. Strefę aglomeracja lubelska i lubelską zaliczono do klasy C. W wyniku oceny jakości powietrza przeprowadzonej za rok 2014, biorąc pod uwagę kryterium ochrony zdrowia, strefę lubelską zakwalifikowano do klasy C pod względem zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10, gdyż stwierdzono przekroczenie poziomu dopuszczalnego PM10 o okresie uśredniania wyników pomiarów 24 godziny oraz pod względem zanieczyszczenia benzo(a)pirenem. Tabela 2. Pomiary stężeń B(a)P w strefie lubelskiej w 2014 roku Lp. Stanowisko Kod krajowy stacji Biała Podlaska ul. Orzechowa 58 Chełm ul. Jagiellońska 64 Zamość ul. Hrubieszowska 69A Kraśnik ul. Koszarowa 10A Typ pomiaru Sa [ng/m 3 ] B(a)P rok LbBialaPOrzechowa manualny 3,19 2,19 LbChelmJagWIOS manualny 2,22 1,22 LbZamoscHrubieszowsk manualny 1,79 0,79 LbKrasnikKoszarowa manualny 2,46 1,46 Wielkość przekroczenia [ng/m 3 ] W 2014 r. w strefie lubelskiej na wszystkich stanowiskach pomiarowych stwierdzono przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Najwyższe stężenie (3,19 ng/m 3 ) wystąpiło w Białej Podlaskiej, gdzie poziom docelowy został przekroczony o blisko 220%. Analiza danych pomiarowych wskazuje, że stężenia w 2014 r. w strefie lubelskiej były wyraźnie wyższe od poziomów stwierdzonych w poprzednich pięciu latach Emisja przemysłowa Najważniejsze zakłady przemysłowe, decydujące o emisji przemysłowej z procesów technologicznych, prowadzą od wielu lat działania ukierunkowane na redukcję emisji zanieczyszczeń do powietrza. Ponieważ benzo(a)piren jest niesiony w pyle, to wszelkie działania związane z redukcją emisji pyłu (odpylanie) automatycznie powodują redukcję emisji B(a)P. Zgodnie z obliczeniami wykonanymi w ramach Programu ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z 2014 r. rozkład stężeń B(a)P wyznaczonych poprzez modelowanie wskazuje na minimalne oddziaływanie emisji przemysłowej na terenie omawianej strefy. W rejestrze REGON (Krajowym Rejestrze Urzędowym Podmiotów Gospodarki Narodowej) w strefie lubelskiej wpisane były w 2014 r podmiotów gospodarczych, w tym 14 zatrudniających więcej niż 1 tys. osób, a 94,0% z nich to podmioty zatrudniające do 9 osób. Struktura zatrudnienia w województwie lubelskim charakteryzuje się dominującym udziałem pracujących w sektorze rolniczym - 38,3% (w kraju 17%.), sektor przemysłowy zatrudnia 13% (w kraju 21%) pracujących, a sektor 34 S t r o n a

35 usług - 48,7% (w kraju 62%). Wskaźnik przedsiębiorczości w województwie lubelskim stanowi 74,3% wartości tego wskaźnika dla kraju. Największa koncentracja różnych form działalności gospodarczej występuje na terenie aglomeracji lubelskiej (Lublin i Świdnik wraz z otaczającymi je gminami) - sięga ona 31,2% ogółu podmiotów. Centrami przedsiębiorczości są ponadto inne większe miasta regionu. Podwyższoną aktywnością gospodarczą odznaczają się również gminy położone wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych oraz rejony przejść granicznych. Na obszarze województwa zdecydowanie przeważają firmy zajmujące się handlem i naprawami (29,6%). Inne formy przedsiębiorczości odgrywają wyraźnie mniejszą rolę. Są to: budownictwo (11,8%), przemysł (8,7%), transport i gospodarka magazynowa (6,9%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (7,3%) oraz opieka zdrowotna i pomoc społeczna (5,9%). W 2012 r. spółki z udziałem kapitału zagranicznego stanowiły tylko 1,6% ich liczby w kraju. Liczba spółek z udziałem kapitału zagranicznego od 2005 r. powiększyła się o 43,8%, a tempo wzrostu było szybsze niż w kraju. Przemysł charakteryzuje się znacznym udziałem gałęzi tradycyjnych, o dużej pracochłonności i surowcochłonności. Największe znaczenie dla regionu posiada przemysł spożywczy, głównie z uwagi na koncentrację ponad 21,6% wszystkich zatrudnionych w przemyśle, oraz wysoki, prawie 26,7% udział w produkcji sprzedanej przemysłu ogółem. Istotną rolę w gospodarce regionu, jak również w gospodarce kraju, odgrywa przemysł wydobywczy. Stężenia średnie roczne B(a)P pochodzące ze źródeł punktowych (przemysłu i energetyki zawodowej) na terenie strefy uzyskują bardzo niskie wartości. Na przeważającym obszarze strefy nie przekraczają 0,00005 ng/m 3 (0,005% poziomu docelowego). Najwyższe stężenia w strefie wyniosły zaledwie 0,005 ng/m 3 (0,5% poziomu docelowego). W celu zmniejszenia negatywnego wpływu przemysłu na środowisko, w zakładach przemysłowych, musi być stosowana metoda najlepszych dostępnych środków technicznych (BAT). Największą instalację na terenie strefy lubelskiej stanowią Zakłady Tłuszczowe w Bodaczowie Sp. z o.o., jednak, ze względu na charakter emisji (emisja zorganizowana, wysokie emitory, zastosowanie technik odpylania), stężenia benzo(a)piranu w pyle zawieszonym PM10 pochodzące z tego źródła nie są wysokie Systemy grzewcze w strefie Dla realizacji działań naprawczych Programu ochrony powietrza bardzo ważnymi zagadnieniami w miastach jest funkcjonowanie i rozwój centralnego zaopatrzenia w ciepło, czyli systemu ciepłowniczego, sieci gazowej i możliwości zaopatrzenia mieszkańców w ciepło i gaz. Kotłownie lokalne i indywidualne systemy grzewcze są źródłem tzw. niskiej emisji. Emitują one szereg substancji wpływających negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze, m.in.: CO, SOx, NO x, pyły, zanieczyszczenia organiczne, w tym wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), dioksyny i furany oraz węglowodory alifatyczne. Spotęgowany, negatywny efekt tego typu ogrzewania wynika z eksploatowania niskosprawnych urządzeń grzewczych oraz spalania paliw złej jakości (zasiarczony, zapopielony i niskokaloryczny węgiel, a w szczególności odpady z gospodarstw domowych). Ponadto mała wysokość takich emitorów (kilka, -kilkanaście metrów) zmniejsza skuteczność rozpraszania się zanieczyszczeń, a występujące w okresie 35 S t r o n a

36 zimowym częste inwersje temperatury dodatkowo sprzyjają kumulacji zanieczyszczeń z niskich emitorów. Wprowadzanie do powietrza zanieczyszczeń z palenisk domowych przez osoby fizyczne nie podlega żadnym ograniczeniom prawnym, organizacyjnym czy ekonomicznym. Osoby ogrzewające mieszkania (w budynkach istniejących, inaczej jest przy budowie np. nowych domów jednorodzinnych, gdzie sposób ogrzewania może być narzucony) nie muszą uzyskiwać zgody na funkcjonowanie pieców domowych, nie podlegają kontroli w zakresie wielkości emisji i nie wnoszą opłat za korzystanie ze środowiska, nie podlegają praktycznie także kontroli w zakresie rodzaju i jakości spalanych paliw. Ponieważ za przekroczenia poziomu docelowego B(a)P odpowiadają indywidualne paleniska węglowe, ich modernizacja lub likwidacja ma priorytetowe znaczenie. Obecnie jednym z głównych rozwiązań, uzasadnionych ekonomicznie i ekologicznie, jest stosowanie czystych technologii spalania węgla. Kotły nowej generacji, oparte na technice dolnego i górnego spalania w części złoża, można zaliczyć do grupy urządzeń grzewczych realizujących technologię czystego spalania węgla. Jednak najkorzystniejsze dla poprawy jakości powietrza w mieście jest podłączanie budownictwa wielorodzinnego i jednorodzinnego do systemu centralnego ogrzewania sieci ciepłowniczej lub do sieci gazowej i instalacji cieplnej opartej na gazie. Możliwości korzystania z energii odnawialnej natomiast, w indywidualnych systemach grzewczych, są raczej ograniczone ze względu na bariery finansowe i techniczne. Indywidualne gospodarstwa domowe mają wielkie możliwości ochrony powietrza atmosferycznego poprzez oszczędzanie energii. Jednym z podstawowych działań, mających na celu ograniczenie zużycia energii cieplnej przez mieszkańców i samorząd w odniesieniu do zasobów gminnych, jest termomodernizacja budynków poprzez docieplanie ścian, wymianę lub doszczelnienie okien i drzwi zewnętrznych. Termomodernizacja ogranicza bezpośrednio stratę ciepła do otoczenia, co zmniejsza ilość spalanych paliw w kotłowniach i indywidualnych piecach, a więc zmniejsza emisję zanieczyszczeń powietrza, a w przypadku spalania paliw stałych także emisję odpadów paleniskowych. Biorąc pod uwagę, że za ponadnormatywne stężenia B(a)P w strefie lubelskiej odpowiedzialna jest przede wszystkim emisja z ogrzewania indywidualnego, narzędziami wspomagającymi proces redukcji niskiej emisji powinny być: polityka finansowa (miejska i wojewódzka) wspomagająca właścicieli lokali zdecydowanych do zamiany ogrzewania węglowego na ogrzewanie proekologiczne, z priorytetem na podłączenie do centralnego systemu zaopatrzenia w ciepło (s.c.), Programy Ograniczenia Niskiej Emisji, które mogą być podstawą do wnioskowania o dotacje z funduszy europejskich oraz funduszy celowych. Programy powinny być kontynuowany (miastach w których istnieją) oraz wprowadzony do realizacji w pozostałych miastach w pierwszej kolejności w obszarach o najwyższych stężeniach w miastach: Biała Podlaska, Chełm, Zamość, Terespol, Międzyrzecz Podlaski, Łuków, Radzyń Podlaski, Ryki, Dęblin, Lubartów, Parczew, Włodawa, Łęczna, Świdnik, Puławy, Opole Lubelskie, Kraśnik, Krasnystaw, Janów Lubelski, Biłgoraj, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów. 36 S t r o n a

37 Zaopatrzenie w ciepło Zaopatrzenie w energię cieplną województwa realizowane jest przez źródła energetyki zawodowej, ciepłownie komunalne i spółdzielcze, elektrociepłownie przemysłowe, kotłownie zakładowe oraz rozproszone indywidualne źródła ciepła. Podstawowym paliwem wykorzystywanym w energetyce jest nadal miał węglowy, ale sukcesywnie wzrasta udział gazu przewodowego i oleju opałowego. W województwie lubelskim zużycie ciepła komercyjnego w 2011 r. wynosiło TJ, czyli około 6% zużycia w kraju. Poza sektorem przemysłu i budownictwa, największe zużycie odnotowano w gospodarstwach domowych. Około 40% zużywanej energii cieplnej to ciepło sieciowe pochodzące z ciepłowni komunalnych 2. Kubatura budynków mieszkalnych ogrzewanych z centralnych źródeł ciepła utrzymywała się przez wiele lat na poziomie ok. 54 mln m 3. W 2010 roku ogrzewano już ok. 55,6 mln m 3 budynków. Mimo to w wielu miastach nowe mieszkania realizowane w budownictwie wielorodzinnym ogrzewane są indywidualnymi małymi dwufunkcyjnymi kotłami gazowymi. Takie rozwiązania coraz częściej stosowane są również przez duże spółdzielnie mieszkaniowe, a więc dotychczasowych największych odbiorców ciepła z miejskich sieci ciepłowniczych 3. W poniższej tabeli przedstawiony został zasięg sieci ciepłowniczej na obszarze strefy, wraz z podziałem na długość sieci ciepłowniczych i ilość obsługujących je kotłowni. Tabela 3 Charakterystyka lokalnych i indywidualnych źródeł ciepła w strefie lubelskiej w 2014 roku Powiat Liczba kotłowni długość sieci cieplnej przesyłowej [km] długość sieci cieplnej przyłączy do budynków i innych obiektów [km] Powiat bialski 54 22,6 7,0 Powiat parczewski 15 6,5 10,5 Powiat radzyński 37 14,3 12,5 Powiat włodawski 14 22,2 6,1 Powiat m. Biała Podlaska 29 45,6 20,8 Powiat biłgorajski 49 11,1 12,7 Powiat chełmski 18 2,0 3,9 Powiat hrubieszowski 25 14,1 10,9 Powiat krasnostawski 25 11,2 8,0 Powiat tomaszowski 43 9,3 2,6 Powiat zamojski 36 7,8 3,3 Powiat m. Chełm 35 64,9 17,8 Powiat m. Zamość 35 54,6 32,8 Powiat lubartowski 23 18,4 14,7 Powiat lubelski 36 6,1 9,9 Powiat łęczyński 14 32,3 8,1 Powiat świdnicki 20 23,0 15,9 Powiat janowski 18 3,0 1,1 Powiat kraśnicki 28 22,9 30,9 Powiat łukowski 59 13,5 8,1 Powiat opolski 26 18,6 10,6 Powiat puławski 77 74,7 29,1 2 Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 3 Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 37 S t r o n a

38 Powiat Liczba kotłowni długość sieci cieplnej przesyłowej [km] Powiat rycki 29 19,2 13,5 Strefa lubelska ,9 290,8 Źródło: GUS 2014 r. długość sieci cieplnej przyłączy do budynków i innych obiektów [km] Łączna długość sieci ciepłowniczej na terenie strefy lubelskiej wynosi ponad 800 km. Najlepiej rozbudowaną infrastrukturę, pod względem długości sieci, posiadają powiaty: puławski (74,7 km), m. Chełm (64,9 km), m. Zamość (54,6 km), m. Biała Podlaska (45,6 km), łęczycki (32,3 km), Największa liczba kotłowni występuje na obszarze powiatów puławskiego (77 obiektów), łukowskiego (59 obiektów) i bialskiego (54 obiektów). Zdecentralizowany system ciepłowniczy występuje na obszarze powiatu chełmskiego i janowskiego, gdzie łączna długość sieci ciepłowniczej wynosi odpowiednio 2 i 3 km. Zaopatrzenie w gaz Gaz wydobywany ze złóż zlokalizowanych na terenie województwa pokrywa w 10% obecne zapotrzebowanie regionu na gaz. Stan zaopatrzenia regionu w gaz sieciowy jest niezadowalający. Jedynie 39,8% mieszkańców województwa w 2012 r. korzystało z gazu ziemnego (w kraju 52,4%), a na wsi zaledwie 14,1% (w kraju - 21,7%). Słabo też zgazyfikowane są powiaty: włodawski, parczewski, hrubieszowski, bialski, lubartowski, radzyński, chełmski i janowski. Poza zasięgiem obsługi w 2012 r. pozostawało nadal 6 miast: Terespol, Tyszowce, Łaszczów, Ostrów Lubelski, Włodawa i Bychawa, przy czym do Włodawy i Bychawy sieć jest w fazie realizacji. Konieczna jest rozbudowa systemu gazowniczego do poziomu zapewniającego pokrycie potrzeb odbiorców 4. Istniejący system sieci gazowej w strefie lubelskiej jest bardzo zróżnicowany. Najbardziej rozwinięta infrastrukturę gazową posiadają powiaty: lubelski (ok km czynnej sieci gazowej), zamojski (ok. 870 km), puławski (ok. 754 km) oraz (kraśnicki ok. 638 km sieci). Obecnie trwa gazyfikacja powiatu włodawskiego. Największą liczbę odbiorców gazu sieciowego odnotowuje się w powiatach: lubelskim (20 tys.), zamojskim (11 tys.) puławskim i kraśnickim (ok. 12 tys.). Nie brakuje obszarów, w których sieć gazowa jest słabo rozwinięta (np. powiat parczewski i hrubieszowski). Powoduje to, że tereny wiejskie mają znacznie utrudniony dostęp do tego paliwa. Dokładną charakterystykę sieci gazowej w strefie lubelskiej przedstawia poniższa tabela. Tabela 4 Charakterystyka sieci gazowej w strefie lubelskiej, w 2013 r. Powiat Długość czynnej sieci gazowej [km] Czynne przyłącza do budynków mieszkalnych i niemieszkalnych Powiat bialski 93, Powiat parczewski 39, Powiat radzyński 119, Powiat włodawski w trakcie budowy 81 km sieci - 4 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego projekt 38 S t r o n a

39 Powiat Długość czynnej sieci gazowej [km] Czynne przyłącza do budynków mieszkalnych i niemieszkalnych Powiat m. Biała Podlaska 82, Powiat biłgorajski 433, Powiat chełmski 184, Powiat hrubieszowski 72, Powiat krasnostawski 425, Powiat tomaszowski 299, Powiat zamojski 870, Powiat m. Chełm 157, Powiat m. Zamość 152, Powiat lubartowski 160, Powiat lubelski 1 596, Powiat łęczyński 241, Powiat świdnicki 286, Powiat janowski 154, Powiat kraśnicki 637, Powiat łukowski 324, Powiat opolski 355, Powiat puławski 753, Powiat rycki 220, Strefa lubelska 6 691, Źródło: GUS 2014 r. Województwo lubelskie zaopatrywane jest w gaz ziemny z krajowego systemu gazociągów wysokiego ciśnienia: magistralami DN 700 mm relacji: Nisko Wronów, Wronów Hołowczyce, Wronów Rembelszczyzna, gazociągiem DN 400 mm Lublin Krasnystaw, gazociągiem DN 250 mm Lubaczów Zamość Krasnystaw, gazociągami: DN 150 mm Zaklików Janów Lubelski Biłgoraj i Krasnystaw Chełm, gazociągiem DN 500 mm, Poniatowa Lublin Jeziorzany oraz układem mniejszych lokalnych odgałęzień do stacji redukcyjno - pomiarowych. Dostęp mieszkańców województwa do sieci gazu ziemnego jest ograniczony: w miastach 69,1% gospodarstw domowych (w kraju 72,7%), a na terenach wiejskich 13,7% gospodarstw domowych (w kraju 21,2%). Tylko w 36 gminach województwa lubelskiego, głównie miejskich, do sieci gazowej podłączonych było więcej niż 30% mieszkań. W strukturze zużycia w województwie dominuje sektor przemysłu i budownictwa, który konsumuje blisko 65% gazu (w kraju udział przemysłu w zużyciu globalnym wynosi 47,8%). Drugim sektorem o dużym zużyciu gazu w województwie (ok. 18,4% zużycia) są elektrownie i elektrociepłownie zawodowe. Gospodarstwa domowe zużywają ok. 10% całego zużycia gazu w województwie 5. Źródła indywidualne niska emisja Głównym źródłem produkcji energii cieplnej jest nadal węgiel spalany w urządzeniach o niskiej sprawności technicznej. W ostatnich latach wzrosła ilość zmodernizowanych kotłowni lokalnych opalanych olejem lekkim i ciężkim, gazem płynnym, a także biomasą i drewnem. Równocześnie zmalała liczba gospodarstw domowych używających gazu ziemnego do celów grzewczych. Notowany jest systematyczny spadek zużycia ciepła przez odbiorców zasilanych przez miejskie sieci 5 Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 39 S t r o n a

40 ciepłownicze. Zużycie paliw opałowych i nośników energii (wg GUS) w 2012 r. w województwie przedstawiało się następująco: węgla kamiennego tys. ton (2,8% zużycia krajowego), z tego 29% przez gospodarstwa domowe; lekkiego oleju opałowego 36 tys. ton (4% zużycia krajowego) z tego 14% przez gospodarstwa domowe; ciężkiego oleju opałowego 7 tys. ton (0,6% zużycia krajowego), głównie przez rolnictwo (57%); gazu ciekłego (bez pojazdów) 46 tys. ton (5,5% zużycia krajowego), z tego aż 78% przez gospodarstwa domowe 6. W 2005 r. w lokalnych kotłowniach pracowało 581 szt. kotłów węglowych, o łącznej mocy MW (z tego 182 o mocy 456 MW było zlokalizowanych na wsi). W 2010 r. użytkowano już 323 kotłów węglowych o mocy 1375 MW (na wsi 106 o mocy 268 MW). Zmniejszyła się także liczba kotłów na koks, których ilość spadła z 41 szt. o łącznej mocy 14 MW w 2005 r. do 7 sztuk o mocy 2 MW (wszystkie w mieście). Jednak od 2003 do 2006 roku zużycie węgla spadło zaledwie o 0,9% i wynosiło 2098 tys. ton (11 miejsce w kraju), natomiast w gospodarstwach domowych nastąpił wzrost o prawie 25% (7 miejsce w kraju), w rolnictwie o 29% (3. miejsce w kraju). Do paliw stałych (wg GUS Infrastruktura komunalna w 2005 roku) zaliczono również drewno (biomasa leśna), którym opalano 23 kotły o łącznej mocy 19 MW, z czego 12 szt. na obszarach wiejskich o mocy ok.16 MW (nie licząc małych kotłów i palenisk domowych). W 2010 r. użytkowano tylko 13 kotłów na drewno o mocy 15 MW, z czego 7 szt. o mocy 4 MW na obszarach wiejskich. Wykazano też kotły na odpady z rolnictwa 3 szt. o mocy 2 MW oraz 24 kotły na pozostałe paliwa z biomasy o łącznej mocy 31 MW (w tym 2 na obszarach wiejskich o mocy 7 MW) Komunikacja samochodowa Rosnące z roku na rok natężenie ruchu samochodowego powoduje znaczący wzrost jego uciążliwości dla środowiska, szczególnie dla jakości powietrza oraz dla klimatu akustycznego. Oddziaływanie ruchu samochodowego na środowisko ma tendencje rosnące: w ostatnich latach nastąpił dynamiczny wzrost liczby poruszających się samochodów na drogach, przy niezbyt znaczącej poprawie infrastruktury drogowej. Komunikacja samochodowa nie jest znaczącym źródłem emisji B(a)P, gdyż pochodzi on wyłącznie ze spalania paliw, głównie oleju napędowego. Natomiast pył unoszony z dróg (którego udział w emisji pyłu z komunikacji jest największy) nie zawiera B(a)P. Udział emisji z komunikacji w stężeniach ponadnormatywnych B(a)P (poziom średnioroczny 1 ng/m 3 ) szacuje się na poziomie 1%. 8 Układ drogowy strefy lubelskiej Województwo lubelskie położone jest w ciągu europejskich korytarzy transportowych sieci TEN-T. Przez północną część województwa przebiega 6 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego projekt 7 Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 8 Krajowy Program Ochrony Powietrza do roku S t r o n a

41 paneuropejski (kreteńsko-helsiński) korytarz II Berlin Warszawa Mińsk Moskwa Niżnyj Nowgorod. W 2013 r. na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1315/2013 część tego korytarza położonego w granicach UE stała się fragmentem nowego korytarza sieci bazowej TEN-T Morze Północne Bałtyk. W skład korytarza wchodzi droga E30 (droga krajowa nr 2, docelowo autostrada A2) oraz linie kolejowe nr 2/E20, C-E20 i nr 12/C-E20 (towarowa). Do sieci bazowej TEN-T, poza głównymi korytarzami, na mocy rozporządzenia PE i Rady (UE) nr 1315/2013 zaliczono ciąg drogowy Warszawa Lublin Rzeszów, utworzony przez odcinki dróg krajowych nr 17/S17 i 19/S19. W sieci bazowej TEN-T znajdują się przejścia graniczne na granicy z Białorusią: Kukuryki (drogowe) i Terespol (kolejowe). Uzupełnieniem sieci bazowej TEN-T jest sieć kompleksowa TEN-T, którą w woj. lubelskim tworzą odcinki dróg krajowych nr 12/S12, 17/S17, 19/S19 niewchodzące w skład sieci bazowej, linia kolejowa nr 7 Warszawa Lublin Dorohusk oraz linia kolejowa nr 12 Skierniewice Łuków (pasażerska). Do sieci kompleksowej TEN-T włączono terminale kolejowodrogowe: Małaszewicze/Terespol i Dorohusk/Okopy. Według stanu na dzień r., długość dróg krajowych na terenie województwa lubelskiego ogółem wynosi 1 067,7 km, w tym w zarządzie GDDKiA Oddział w Lublinie pozostaje 1 006,16 km nawierzchni. W zarządzie miast na prawach powiatu znajduje się ok. 52,5 km dróg. Na terenie administrowanym przez GDDKiA Oddział w Lublinie planowane są następujące odcinki autostrad i dróg ekspresowych: A2 (Berlin) granica państwa Świecko Poznań Łódź Warszawa Biała Podlaska Kukuryki granica państwa (Mińsk); S12 A1 (Piotrków Trybunalski) Sulejów Radom Puławy Lublin Piaski Chełm Dorohusk granica państwa (Kijów); S17 S8 (Warszawa) Zakręt Garwolin Lublin Piaski Zamość Tomaszów Lubelski Hrebenne granica państwa (Lwów); S19 (Grodno) granica państwa Białystok Międzyrzec Podlaski Lublin Nisko Rzeszów Barwinek granica państwa (Preszów); S46 (Praga) granica państwa Kudowa Zdrój Opole Częstochowa Jędrzejów Kielce Kraśnik. 41 S t r o n a

42 Rysunek 2 Mapa stanu budowy dróg lubelskie Źródło: Na terenie województwa lubelskiego, siecią dróg wojewódzkich województwa lubelskiego, składającą się z 68 dróg wojewódzkich o łącznej długości 2 172,023 km, zarządza Zarząd Dróg Wojewódzkich w Lublinie. Sieć dróg wojewódzkich dzieli się w zależności od klasy technicznej na: drogi główne ruchu przyspieszonego (GP) o długości 436,5 km, drogi główne (G) o długości 1 118,2 km, drogi zbiorcze (Z) o długości 617,3 km. Szczególne znaczenie dla obsługi ruchu drogowego mają drogi: 835 Lublin Wysokie Biłgoraj Sieniawa Przeworsk Kańczuga Dynów Grabownica Starzeńska, 812 Biała Podlaska Wisznice Włodawa Chełm Rejowiec Krasnystaw, 747 Iłża Lipsko Solec nad Wisłą Opole Lubelskie Bełżyce Konopnica, 801 Warszawa Karczew Wilga Maciejowice Dęblin Puławy, 842 Rudnik Szlachecki Wysokie Krasnystaw, 815 Wisznice Parczew Siemień Lubartów. Ze względu na ważną funkcję w ruchu turystycznym ważną rolę odgrywają drogi: 816 Terespol Kodeń Sławatycze Włodawa Dorohusk Horodło Zosin, 820 Sosnowica Dwór Łęczna, 824 Żyrzyn Puławy Opole Lubelskie Józefów Annopol, 830 Lublin Nałęczów Bochotnica, 849 Zamość Jacnia Józefów 9. 9 Plan rozwoju sieci dróg wojewódzkich Województwa Lubelskiego na lata , Lublin S t r o n a

43 Cechą regionu jest słabość sieci komunikacyjnej, co wiąże się z niedostateczną ilością dróg szybkiego ruchu oraz niezadowalającym stanem technicznym istniejącej sieci drogowej. Istniejąca sieć dróg krajowych w znacznej części regionu zapewnia powiązania z układem krajowym, niemniej jednak niezbędne jest stworzenie we wschodniej części województwa sprawnej infrastruktury transportowej na kierunku północ południe w układzie międzyregionalnym oraz wykształcenie sprawnych powiązań komunikacyjnych z Białorusią i Ukrainą. Województwo lubelskie należy do regionów o najniższych wskaźnikach w kraju pod względem gęstości sieci kolejowej. Ograniczanie ilości obsługiwanych połączeń pasażerskich, oraz zmniejszenie długości całkowitej eksploatowanych linii kolejowych w województwie przekłada się na obniżenie zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej dostępności komunikacyjnej regionu. Największe znaczenie posiadają linie: obsługująca ruch międzynarodowy linia nr E20 Berlin Warszawa Mińsk Moskwa, nr 7 Warszawa Lublin Dorohusk gr. państwa oraz regionalna linia nr 65 Hrubieszów Gr. Sławków LHS (tzw. Linia Hutnicza Szerokotorowa). Rosnący ruch tranzytowy i przebieg przez województwo korytarzy transportowych o znaczeniu europejskim stwarzają przesłanki do rozwoju infrastruktury transportu intermodalnego. Poza linią kolejową nr 2/C-E20 z zespołem terminali przeładunkowych w Małaszewiczach i linią nr 12/C-E20 w rozwoju infrastruktury logistycznej, istotne znaczenie odgrywać powinna regionalna Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS), która umożliwia transport towarowy, w tym kombinowany bez konieczności przeładunku towarów na granicy. Ważnym zagadnieniem w transporcie regionalnym jest obsługa komunikacją publiczną zarówno metropolii lubelskiej, jak i całego województwa w zakresie przewozów pasażerskich pomiędzy miastami oraz w obrębie poszczególnych miast. W systemie przewozów transportem publicznym kluczowe znaczenie posiada miasto Lublin z urbanizującymi się terenami przyległymi. Po uruchomieniu portu lotniczego Lublin (Świdnik) wzrosła rola Lublina, jako ważnego krajowego węzła komunikacyjnego w strukturze przewozów publicznych. Infrastruktura transportowa stanowi jeden z głównych czynników rozwoju województwa lubelskiego, jednak zapewnienie pełnej dostępności i spójności przestrzennej wymaga działań przede wszystkim w zakresie zwiększenia nasycenia siecią komunikacyjną, poprawy stanu technicznego infrastruktury drogowej oraz wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań systemowych. W najbliższych latach sieć dróg krajowych będzie podlegać intensywnym przekształceniom, prowadzącym do podwyższenia ich standardu. Dotyczy to dróg krajowych nr 12, 17, a w dalszej kolejności nr 19. Oznacza to, że działania podejmowane na szczeblu krajowym będą wpływać na poprawę powiązań transportowych Lublina. Zasadnicze znaczenie będzie miało zapewnienie sprawnego rozrządu ruchu w otoczeniu Lublina, gdyż obecnie system drogowy z punktu widzenia obsługi ruchu związanego z województwem (źródłowo-docelowy i tranzytowy) jest niewydolny (okresowo występuje wyczerpywanie przepustowości przekrojów dróg, brak jest tras omijających centralną część miasta, mają miejsce ograniczenia w dostępie niektórych grup użytkowników) Odnawialne źródła energii Przez odnawialne źródła energii należy rozumieć, zgodnie z art. 3 ustawy Prawo energetyczne (Dz. U. z 2012 r., poz. 1059, ze zm.), źródło wykorzystujące w procesie 43 S t r o n a

44 przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych. Zgodnie z Polityką energetyczną Polski w 2020 r. udział energii odnawialnej w krajowym bilansie energetycznym powinien osiągnąć 15%: aż 45% energii odnawialnej ma pochodzić z instalacji wiatrowych, 29,3% z biomasy, 17,4% z biogazu, a 8,1% z energetyki wodnej. Wykorzystanie OZE w strefie 10 Województwo lubelskie posiada znaczne zasoby energii odnawialnej możliwe do wykorzystania. Największy potencjał energii odnawialnej związany jest z biomasą pochodzącą z rolnictwa, a także z energią słoneczną, która może się stać w przyszłości najważniejszym uzupełniającym źródłem energii. Istnieją potencjalne możliwości zwiększenia wykorzystania energii wiatrowej i wodnej. Energetyka słoneczna Na obszarze województwa na koniec 2010 r. skumulowana powierzchnia zainstalowanych kolektorów słonecznych wynosiła ponad 32 tys. m 2. Przyjmując średnią ilość energii cieplnej wyprodukowanej przez 1 m 2 kolektora w ciągu roku na poziomie 500 kwh, szacowana ilość energii pozyskiwanej na terenie województwa w ciągu roku z zainstalowanej liczby solarów kształtuje się na poziomie 16 GWh. Według danych NFOŚiGW w ramach realizacji Programu dopłat do kredytów bankowych dla indywidualnych inwestorów na terenie województwa, w okresie od czerwca 2010 r. do października 2013 r. został dofinansowany zakup 4078 kolektorów słonecznych, o łącznej powierzchni m 2. Instalacje fotowoltaiczne nie są tak powszechnie stosowane jak kolektory słoneczne. Obecnie najczęściej znajdują one zastosowanie do podświetlania znaków drogowych. Innym często spotykanym sposobem wykorzystywania energii elektrycznej pozyskiwanej ze słońca (i energii wiatru) są instalacje lamp hybrydowych służące oświetleniu ciągów komunikacyjnych. W Urzędzie Regulacji Energetyki do końca września 2013 roku koncesję na produkcję energii elektrycznej z promieniowania słonecznego w województwie lubelskim otrzymała tylko jedna instalacja o mocy 0,021 MW zlokalizowana w Zwierzyńcu. Energetyka wiatrowa Ilość energii elektrycznej pozyskiwanej na terenie województwa z energii wiatru na tle produkcji energii w kraju jest symboliczna. Według danych Urzędu Regulacji Energetyki w dniu r. na obszarze województwa koncesje na produkcję energii elektrycznej posiadało 5 elektrowni wiatrowych o łącznej mocy 2,15 MW. Farma wiatrowa zlokalizowana w gminie Lubycza Królewska w miejscowości Dęby złożona jest z czterech wiatraków o łącznej mocy 0,6 MW. Druga elektrownia o mocy 0,15 MW składająca się z jednego wiatraka działa na terenie gminy Frampol, w miejscowości Góra Radzięcka. Od sierpnia 2011 roku na terenie województwa funkcjonuje trzecia elektrownia dostarczająca prąd do sieci energetycznej, o mocy 0,75 MW zlokalizowana w Sielcu (gm. Leśniowice). Ponadto koncesję na wytwarzanie energii elektrycznej otrzymały planowane elektrownie wiatrowe w gminie Ryki - o mocy 0,15 MW oraz w gminie Bełżyce - o mocy 0,5 MW. Na obszarze województwa działa także kilka elektrowni wiatrowych niewspółpracujących z energetyką zawodową i wytwarzających energię na własne potrzeby. Są to jednak pojedyncze wiatraki o niskich mocach 10 Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 44 S t r o n a

45 i produkcji energii. Kilkanaście gmin posiada wyznaczone w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego obszary przeznaczone pod lokalizację energetyki wiatrowej. Energetyka wykorzystująca biomasę Na terenie województwa lubelskiego biomasa wykorzystywana jest głównie do produkcji energii cieplnej. Jako główny substrat w procesie bezpośredniego spalania stosowane jest drewno (pochodzenia leśnego i przemysłowego) oraz słoma. Znacznie niższe znaczenie mają tu rośliny energetyczne (wierzba, miskant, ślazowiec). Wg. danych URE, w 2012 r. w województwie lubelskim, 2 koncesjonowane przedsiębiorstwa produkujące energię cieplną, w skutek spalania biomasy pozyskały 2282 GJ energii cieplnej. Wynik ten w stosunku do innych województw jest bardzo niski i stanowi około 0,008% produkcji krajowej. Na dzień r. w województwie koncesję na produkcję energii elektrycznej z biomasy posiadały: elektrociepłownia o mocy 2,6 MW przy fabryce BRW w Biłgoraju - wytwarzająca energię ze spalania biomasy z odpadów przemysłowych drewnopochodnych; elektrociepłownia (Zosin w gm. Horodło) wytwarzająca energię ze współspalania paliw kopalnianych i biomasy. Poza ewidencjonowaną produkcją ciepła, znaczna ilość biomasy spalana jest w niewielkich kotłowniach zaopatrujących w ciepło pojedyncze obiekty lub zespoły obiektów, w tym budynki użyteczności publicznej. Wiele z samorządów lokalnych zmodernizowało gminne ciepłownie, wprowadzając kotły opalane biomasą. Biomasa coraz powszechniej używana jest również w gospodarstwach indywidualnych. Na rozwój wykorzystania biomasy ma wpływa rozwijająca się na terenie województwa działalność zakładów zajmujących się produkcją pelletów - granulatu ze sprasowanych pod wysokim ciśnieniem trocin, wiórów i innych odpadów drzewnych. Energetyka wykorzystująca biogaz Na terenie województwa lubelskiego biogaz z biomasy pozyskuje się w trzech rodzajach instalacji: w oczyszczalniach ścieków, na składowiskach odpadów, w biogazowniach rolniczych (bioelektrowniach rolniczych). Według danych URE w województwie koncesje na wytwarzanie energii cieplnej i elektrycznej z biogazu z wyżej wymienionych źródeł posiada 10 instalacji o łącznej mocy nieprzekraczającej 7,5 MW. Biogaz w oczyszczalniach ścieków stanowi produkt uboczny procesu fermentacji osadów ściekowych i wykorzystywany jest głównie na potrzeby własne do produkcji ciepła niezbędnego w procesie fermentacji oraz do ogrzewania pomieszczeń użytkowych oczyszczalni. Część biogazu wykorzystywana jest do produkcji energii elektrycznej, w większości wykorzystywanej na potrzeby własne oczyszczalni, natomiast nadwyżki energii sprzedawane są na zewnątrz. W strefie lubelskiej pozyskują i użytkują biogaz oczyszczalnie w: Puławach, Zamościu i Białej Podlaskiej. Wszystkie te instalacje posiadają także koncesję na wytwarzanie energii elektrycznej. Łączna ich moc to 1,310 MW (z instalacją w Lublinie). W znacznie mniejszym stopniu wykorzystywany jest biogaz powstający na składowiskach odpadów. W województwie lubelskim w 2012 r. instalacje odgazowującą posiadało 40 z 58 składowisk odpadów komunalnych. W 38 składowiskach biogaz wypuszczany był do atmosfery, a w pozostałych dwóch biogaz w całości lub częściowo spalany był w pochodni zbiorczej. Tylko na jednym składowisku zlokalizowanym w Rokitnie (gm. Lubartów) część pozyskanego biogazu wykorzystywana była za pomocą generatorów o mocy 0,5 MW do produkcji energii elektrycznej, w której według 45 S t r o n a

46 szacunkowych danych w 2009 r. wyprodukowano 1599,1 MWh. W 2011 r. rozpoczęły produkcję biogazu dwie pierwsze w województwie bioeletrownie rolnicze: w Uhninie (gm. Dębowa Kłoda) oraz Siedliszczkach (gm. Piaski). Jako główny substrat procesu fermentacji w biogazowni w Uhninie o mocy 1,2 MW wykorzystywane są: kiszonki z kukurydzy, żyta i traw oraz wywary gorzelniane i pulpa ziemniaczana. Druga biogazownia, w miejscowości Siedliszczki, o mocy 1 MW funkcjonuje w oparciu o współpracę ze spółdzielnią mleczarską, z której pobierane są odpady produkcyjne w postaci serwatki, stanowiące dodatek do wsadu roślinnego i do której dostarczane jest wyprodukowane z biogazu ciepło. Na przełomie 2012 i 2013 roku działalność rozpoczęły dwie kolejne biogazownie rolnicze: w miejscowościach Koczergi (gm. Parczew) oraz Zaścianki (gm. Międzyrzec Podlaski) o mocach po 1,2 MW. Bliska rozpoczęcia produkcji biogazu jest instalacja w Orchówku (gm. Włodawa) o mocy 1,1 MW. Kolejna instalacja realizowana jest w Parczewie. Ponad 10 inwestycji znajduje się w fazie projektowej i uzgodnień. Energetyka wodna Według danych Urzędu Regulacji Energii na dzień r. w województwie koncesje posiadało 21 elektrowni wodnych o łącznej mocy 1,490 MW. Największa z nich (o mocy 0,37 MW) zlokalizowana jest na zaporze czołowej zbiornika retencyjnego Nielisz. Wśród pozostałych obiektów dominują elektrownie o mocy nieprzekraczającej 0,05 MW. Pompy ciepła Brak jest dokładnych danych dotyczących wykorzystania pomp ciepła na obszarze województwa. W województwie lubelskim pompy stosowane są zarówno w budynkach użyteczności publicznej (m.in. dom parafialny w Sosnowicy, szkoła w Dębowej Kłodzie, Dom Pomocy Społecznej w Tyszowcach, szkoła w Woli Uhruskiej), jak i w prywatnych budynkach mieszkalnych. Tabela 5 Zestawienie koncesji na wytwarzanie energii elektrycznej z OZE w strefie lubelskiej (stan na r.) Powiat Ilość instalacji Moc [MW] bialski 1 1,2 m. Biała Podlaska 1 0,16 biłgorajski 4 2,802 chełmski 1 0,75 hrubieszowski 1 b.d. krasnostawski 4 0,287 lubartowski 1 0,5 lubelski 1 0,5 opolski 33 0,098 parczewski 3 2,422 puławski 2 0,375 radzyński 1 0,037 rycki 2 0,19 świdnicki 1 0,999 tomaszowski 2 0,667 włodawski 1 1,063 zamojski 7 0,693 m. Zamość 1 0,19 Źródło: Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego 46 S t r o n a

47 Rysunek 3 Obiekty OZE posiadające koncesje na wytwarzanie energii elektrycznej Źródło: Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego Szata roślinna Roślinność posiada zdolność zatrzymywania zanieczyszczeń gazowych oraz cząstek stałych, w tym pyłu i metali ciężkich unoszących się w powietrzu. Pasy zieleni o zwartej, wielowarstwowej strukturze zlokalizowane wzdłuż ciągów komunikacyjnych pozwalają na znaczne ograniczenie zanieczyszczenia pyłem i zawartymi w nim benzo(a)pirenem oraz metalami ciężkimi ołowiem, kadmem i cynkiem. Podobny pozytywny wpływ obserwowany jest w zakresie tłumienia hałasu. Fakt zatrzymywania zanieczyszczeń nie pozostaje jednak obojętny dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania roślin. Szczególne znaczenie dla środowiska i człowieka ma zieleń w terenach zurbanizowanych. Do najczęściej spotykanych w środowisku zurbanizowanym form roślinności zaliczyć można: lasy komunalne, formy o dużej powierzchni: parki, tereny sportowe i rekreacyjne, cmentarze, tereny uprawne, ogródki działkowe, przyszpitalne, kościelne, dydaktyczne, formy o małej powierzchni takie jak zieleńce przydomowe i osiedlowe, tereny zabaw dla dzieci, skwery i rabaty reprezentacyjne, zieleń towarzysząca szlakom komunikacyjnym, promenadom, alejom, bulwarom oraz zieleń krajobrazu otwartego. Podstawowym zadaniem zieleni na terenie miast jest łagodzenie niekorzystnych warunków życia wynikających z nadmiernej presji człowieka na środowisko naturalne. Do najważniejszych funkcji zieleni miejskiej, ale również tej znajdującej się poza 47 S t r o n a

48 miastami zalicza się funkcję ekologiczną, polegającą głównie na poprawie stanu środowiska przyrodniczego miasta i wsi, między innymi poprzez poprawę jakości powietrza, tłumienie hałasu, regulację stosunków wodnych, ochronę gleb itd. Tereny zielone, zwłaszcza duże tereny otwarte zlokalizowane na obrzeżach miasta, pełniące funkcje klinów napowietrzających, odgrywają ważną rolę w wymianie powietrza. Przestrzenie zielone w centralnych częściach miasta poprawiają warunki wilgotnościowe i sanitarne powietrza. Ważna jest funkcja społeczna polegająca na współuczestniczeniu w wytwarzaniu przestrzeni publicznej miast. Zieleń posiada również funkcję estetyczną. Następuje to poprzez uczestniczenie w kształtowaniu krajobrazu miejskiego i ładu przestrzennego wywołującego w świadomości człowieka wrażenie porządku, harmonii i przejrzystości struktury miejskiej. Duży udział zieleni w obrębie danej części miasta wpływa bezpośrednio na jej lepszą ocenę w oczach mieszkańców i odgrywa ważną rolę w postrzeganiu dzielnicy jako przyjaznej dla mieszkańców. Specyficzne położenie fizjograficzne oraz geobotaniczne powoduje duże zróżnicowanie krajobrazu oraz bogactwo świata roślin i zwierząt. Województwo lubelskie charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem fizjograficznym. Na Lubelszczyźnie występują zarówno tereny nizinne (pojezierze, Polesie) oraz tereny wyżynne (Roztocze), poprzecinane dolinami rzecznymi (Bug i Wisła), które jako nieliczne nie zostały poddane zabiegom regulacyjnym. Lasy są niezwykle istotnym elementem kształtującym strukturę przyrodniczą regionu i jego krajobraz. Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. lubelskim lasy obejmowały powierzchnię 580,1 tys. ha, co stanowiło 23,1% jego powierzchni. 12,0 tys. ha lasów znajdowało się w obrębie parków narodowych. Największe kompleksy leśne zachowały się na piaszczystych i podmokłych równinach Kotliny Sandomierskiej oraz na silnie urzeźbionym Roztoczu. Wylesiona jest natomiast bardzo urodzajna Wyżyna Lubelska, gdzie w wielu gminach lesistość nie przekracza nawet 10%. Duże kompleksy leśne: Lasy Janowskie i Puszcza Solska tworzące zwarty ciąg w południowej części regionu, Lasy Sobiborskie, Włodawskie i Parczewskie na wschodzie oraz Lasy Kozłowieckie i Łukowskie na północ od Lublina. Mają tu granice zasięgów takie gatunki drzew jak np.: buk pospolity, jodła pospolita, dąb bezszypułkowy. Wśród powiatów największą lesistością cechują się powiaty: janowski (40,5%), włodawski (39,2%), biłgorajski (38,9%), bialski (26,4%) i parczewski (26%). Najmniejsza lesistość występuje w gminach: m. Terespol (3,9%), m. Radzyń Podlaski (4,4%), m. Rejowiec Fabryczny (1,3%), Hrubieszów (2,4%), m. Zamość (1,8%) oraz m. Lubartów (0,4%) Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata z perspektywą do roku S t r o n a

49 Rysunek 4 Użytkowanie terenu w strefie lubelskiej Niekonwencjonalnym zasobem przyrody jest przestrzeń krajobrazowa, pozbawiona zabudowy, względnie zagospodarowana, ale w sposób harmonijny i oszczędny. Województwo lubelskie posiada duże tego rodzaju zasoby (tereny zurbanizowane i zabudowane, w tym użytki rolne zabudowane, stanowią 5,8% powierzchni województwa, podczas gdy średnia dla kraju wynosi 6,5%). Najwyższą wartość posiadają krajobrazy zbliżone do naturalnych, które zachowały się na zabagnionych i w związku z tym trudno dostępnych terenach Polesia Zachodniego, Kotliny Sandomierskiej i Polesia Wołyńskiego. Wg danych Urzędu Statystycznego w Lublinie użytki rolne stanowią 70,8% ogólnej powierzchni województwa lubelskiego, a w nich 75,1% zajmują grunty orne oraz trwałe użytki zielone (18,6%). Działania naprawcze, w postaci zmiany sposobu ogrzewania i termomodernizacji zabudowy będą realizowane wyłącznie w miastach strefy lubelskiej, stąd należy zwrócić szczególną uwagę na rolę zieleni miejskiej w ich zagospodarowaniu przestrzennym oraz w kształtowaniu jakości klimatu miejskiego. 49 S t r o n a

50 3.3. Obszary prawnie chronione na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Łączna powierzchnia obszarów objętych ochroną prawną na terenie województwa lubelskiego wynosi ponad 570 tys. ha (GUS, 2014 r.), co stanowi ok. 22,8% powierzchni strefy. Obszary prawnie chronione rozmieszczone są równomiernie na terenie województwa. Najuboższe pod tym względem są północne i południowo-wschodnie części województwa (powiaty: bialski, radzyński, parczewski, rycki, tomaszowski). W strefie lubelskiej występują następujące formy ochrony przyrody: Parki narodowe Obejmują obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej oraz walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody, a także odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów. Na terenie województwa lubelskiego znajdują się dwa parki narodowe o łącznej powierzchni ,11 ha: Poleski Park Narodowy, Roztoczański Park Narodowy. Parki krajobrazowe Parki krajobrazowe obejmują obszary chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Na terenie strefy zlokalizowanych jest 17 parków krajobrazowych, o łącznej powierzchni ,0 ha: Chełmski Park Krajobrazowy, Kazimierski Park Krajobrazowy, Kozłowiecki Park Krajobrazowy, Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Krzczonowski Park Krajobrazowy, Nadwieprzański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu, Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej, Poleski Park Krajobrazowy, Południoworoztoczański Park Krajobrazowy, Skierbieszowski Park Krajobrazowy, Sobiborski Park Krajobrazowy, Strzelecki Park Krajobrazowy, Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy, 50 S t r o n a

51 Wrzelowiecki Park Krajobrazowy. Obszary Chronionego Krajobrazu Obszary chronionego krajobrazu są to tereny wyróżniające się krajobrazowo o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe w szczególności ze względu na możliwości zaspokajania potrzeb związanych z masową turystyką lub ze względu na istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne. W granicach strefy wyznaczonych jest 17 obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni ,8 ha. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu, Chodelski Obszar Chronionego Krajobrazu, Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu, Kraśnicki Obszar Chronionego Krajobrazu, Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Obszar Chronionego Krajobrazu Annówka, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Ciemięgi, Obszar Chronionego Krajobrazu Kozi Bór, Obszar Chronionego Krajobrazu Pradolina Wieprza, Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu, Radzyński Obszar Chronionego Krajobrazu, Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu (woj. lubelskie). Rezerwaty przyrody Tą formą ochrony obejmuje się obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na terenie strefy występuje 85 rezerwatów przyrody. Zajmują one łączną powierzchnię ,7 ha. Pozostałe formy ochrony przyrody na obszarze strefy lubelskiej: pomników przyrody, 8 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych o łącznej powierzchni 768,0 ha, 165 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 7025,84 ha, 3 stanowiska dokumentacyjne (11,3 ha). Największą ilość wśród pomników przyrody stanowią pojedyncze drzewa oraz grupy drzew. Liczne występują także aleje przydrożne i głazy narzutowe. 51 S t r o n a

52 Rysunek 5 Obszary chronione w województwie lubelskim Źródło: Na terenie województwa lubelskiego znajdują się również obszary o dużych walorach przyrodniczych, które nie mają statusu prawnego. Są to obszary ECONET i ostoje przyrody CORINE. Ostoje przyrody, posiadają różny status ochrony, lecz charakteryzują się trwałym nagromadzeniem gatunków zagrożonych i szczególnym znaczeniem dla zachowania różnorodności biologicznej. Powiązane są one strukturami pasmowymi, tzw. korytarzami ekologicznymi, stanowiącymi obszary przemieszczania się gatunków roślin i zwierząt. Wśród nich, ze względu na charakter powiązania oraz rodzaj gatunków migrujących, wyróżnia się korytarze leśne, dolinne, rzeczne i kserotermiczne. Przez obszar województwa lubelskiego przebiegają korytarze ekologiczne o istotnym znaczeniu dla krajowych i europejskich powiązań przyrodniczych. Należą do nich korytarze: leśne (Północno-Centralny, Południowo-Centralny, Wschodni, Południowy), dolinne (Doliny Wisły, Doliny Bugu, Doliny Wieprza, Doliny Krzny) i rzeczne (Wisły, Bugu, Dolnej Tanwi, Dolnej Krzny). Europejska Sieć Ekologiczna ECONET powstała w celu ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej terenów połączonych między sobą korytarzami. W Polsce powstała krajowa sieć ECONET-POLSKA. Na terenie województwa lubelskiego do sieci ECONET zaliczonych zostało: 5 obszarów węzłowych o znaczeniu międzynarodowym, 4 obszary węzłowe o znaczeniu krajowym, 52 S t r o n a

53 3 korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, 4 korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym. Program CORINE jest to program, którego celem jest wyznaczenie oraz gromadzenie informacji o ostojach przyrodniczych o znaczeniu europejskim. W województwie lubelskim jest 46 takich ostoi 12 oraz rezerwat biosfery Polesie Zachodnie i projekt Roztocze. Rezerwat biosfery UNESCO o nazwie Polesie Zachodnie, w 2012 r. wszedł w skład trójpaństwowego Transgranicznego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie. Planuje się również utworzenie Transgranicznego Rezerwatu Biosfery Roztocze, którego granice są obecnie przedmiotem weryfikacji Obszary chronione Natura 2000 Natura 2000 to spójna Europejska Siec Ekologiczna obejmująca: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy "Siedliskowej" (Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), dla siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I oraz gatunków roślin i zwierząt wymienionych w załączniku II do Dyrektywy, a także obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone w ramach Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków dla ochrony siedlisk ptaków), połączone w miarę możliwości fragmentami krajobrazu zagospodarowanymi w sposób umożliwiający migracje, rozprzestrzenianie i wymianę genetyczną gatunków. Na terenie strefy lubelskiej znajdują się 124 obszary NATURA Są to 23 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), ustanowione rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133 ze zm.) oraz 102 obszary mających znaczenie dla Wspólnoty specjalne obszary ochrony siedlisk, zatwierdzone przez Komisję Europejską decyzjami z 13 listopada 2007 r., 12 grudnia 2008 r. i 10 stycznia 2011 r. 12 Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata z perspektywą do roku S t r o n a

54 Rysunek 6 Obszary Natura 2000 w województwie lubelskim Kolor niebieski obszary ptasie Kolor czerwony obszary siedliskowe Źródło: Tabela 6 Obszary Natura 2000 w strefie lubelskiej w 2014 r. Lp. Kod obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] Obszary specjalnej ochrony ptaków 1. PLB Bagno Bubnów 2 187, ,6 2. PLB PLB PLB Chełmskie Torfowiska Węglanowe 4 309, ,42 Dolina Dolnego Bugu *** , ,97 Dolina Górnej Łabuńki Gmina Sawin, Wierzbica, Hańsk, Urszulin Chełm, Dorohusk, Kamień, Ruda- Huta Janów Podlaski, Konstantynów, Rokitno, Terespol 1 906, ,98 Łabunie, Zamość 5. PLB Dolina Sołokiji , ,76 Bełżec, Jarczów, Lubycza Królewska, Tomaszów Lubelski 54 S t r o n a

55 Lp. Kod obszaru 6. PLB Nazwa obszaru Dolina Środkowego Bugu Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] , ,55 Gmina Kodeń, Sławatycze, Terespol, Dorohusk, Dubienka, Ruda-Huta, Hrubieszów, Dołhobyczów, Horodło, Mircze, Włodawa, Hanna 7. PLB Dolina Środkowej Wisły** , ,99 Puławy, Dęblin, Stężyca 8. PLB Dolina Szyszły 2 557, ,21 Jarczów, Lubycza Królewska, Ulhówek Firlej, Kock, Ostrów Lubelski, Ostrówek, Parczew, Siemień, 9. PLB Dolina Tyśmienicy 7 363,66 Borki, Czemierniki, Radzyń 7 363,66 Podlaski, Wohyń, Gaworzyce, Przemków, Radwanice, Niegosławice Biłgoraj, Frampol, Dzwola, 10. PLB Lasy Janowskie* , , 25 Janów Lubelski, Modliborzyce, Potok Wielki, Annopol, Gościeradów 11. PLB Lasy Łukowskie** , , 88 Łuków, Stanin, Stoczek Łukowski 12. PLB Lasy Parczewskie , ,3 Ostrów Lubelski, Uścimów, Dębowa Kłoda, Parczew, Sosnowica 13. PLB Lasy Strzeleckie 8 749, ,48 Białopole, Dubienka, Horodło, Hrubieszów 14. PLB Annopol, Józefów n/wisłą, Małopolski 6 972, ,37 Łaziska, Wilków, Janowiec, Przełom Wisły**** Kazimierz Dolny 15. PLB Ostoja Nieliska 3 135, ,26 Nielisz, Radecznica, Sułów 16. PLB Polesie , ,91 Cyców, Ludwin, Puchaczów, Sosnowica, Stary Brus, Urszulin 17. PLB Puszcza Solska* , ,56 Aleksandrów, Biłgoraj, Frampol, Józefów, Księżpol, Łukowa, Obsza, Tereszpol, Susiec, Radecznica 18. PLB Roztocze* , ,80 Adamów, Bełżec, Józefów, Krasnobród, Lubycza Królewska, Susiec, Szczebrzeszyn, Tarnawatka, Tereszpol, Tomaszów Lubelski, Zamość, Zwierzyniec 19. PLB Staw Boćków 326,2 326,2 Zakrzew 20. PLB Uroczysko Mosty- Zahajki 5 061, ,74 Sosnówka, Podedwórze, Wyryki 21. PLB Zbiornik Podedwórze 283,71 283,71 Wisznice, Jabłoń, Podedwórze 22. PLB Zlewnia Górnej Jarczów, Łaszczów, Rachanie, 6 504, ,6 Huczwy Telatyn, Tyszowce, Ulhówek 23. PLB Ostoja Komarów-Osada, Mircze, , ,41 Tyszowiecka Tyszowice, Werbkowice Specjalne obszary ochrony siedlisk 1. PLH Adelina 483,73 483,73 Mircze, Tyszowce 55 S t r o n a

56 Lp. Kod obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] 2. PLH Bachus 84,24 84,24 Sawin Gmina 3. PLH Borowa Góra 3,3 3,3 Tomaszów Lubelski 4. PLH Bródek 208,72 208,72 Łabunie, Sitno 5. PLH Brzeziczno 97,97 97,97 Ludwin 6. PLH Bystrzyca Jakubowicka 456,18 456,18 Wólka 7. PLH Chmiel 25,77 25,77 Jabłonna 8. PLH Czarny Las 19,85 19,85 Milanów 9. PLH Dąbrowy Seroczyńskie** 552,56 4,81 Stoczek Łukowski 10. PLH Debry 179,46 179,46 Adamów 11. PLH Dobromyśl 636,82 636,82 Siedliszcze, Cyców 12. PLH Dobużek 199,3 199,3 Tyszowce, Łaszczów 13. PLH Dobryń 87,78 87,78 Zalesie 14. PLH Dolina Dolnej Aleksandrów, Biłgoraj, Biszcza, 8 518, ,70 Tanwi* Księżpol, Łukowa, Obsza 15. PLH Dolina Górnej Siniochy 596,96 596,96 Miączyn, Sitno 16. PLH Dolina Krzny 202,99 202,99 Zalesie 17. PLH Doliny Łabuńki i Topornicy 2 054, ,72 Łabunie, Zamość 18. PLH Dolina Łętowni 1 134, ,99 Turobin, Rudnik, Żółkiewka, Nielisz, Sułów 19. PLH Dolina Sieniochy 2 693, ,09 Komarów-Osada, Tyszowce 20. PLH Dolina Środkowego Wieprza 1 523, ,34 Łęczna, Milejów, Puchaczów 21. PLH Dolina Wolicy 938,28 938,28 Grabowiec, Miączyn, Skierbieszów Firlej, Jeziorzany, Kock, 22. PLH Dolny Wieprz 8 182, ,3 Michów, Baranów, Puławy, Żyrzyn, Ryki, Ułęż 23. PLH Drewniki 65,49 65,49 Kraśniczyn 24. PLH Dzierzkowice 247,08 247,08 Dzierzkowice, Urzędów 25. PLH Gliniska 16,59 16,59 Uchanie 26. PLH Gościeradów 1 752, ,64 Annopol, Dzierzkowice, Gościeradów 27. PLH Guzówka 741,46 741,46 Turobin, Wysokie 28. PLH Horodysko 2,89 2,89 Skierbieszów 29. PLH Horodyszcze 25,43 25,43 Wisznice 30. PLH Hubale 34,4 34,4 Zamość 31. PLH Izbicki Przełom Wieprza 1 778, ,06 Izbica, Krasnystaw 32. PLH Jata 1 188, , PLH Jelino 8,37 8,37 Ludwin Jeziora Cyców, Ludwin, Puchaczów, 34. PLH , ,57 Uściwierskie Urszulin 35. PLH Kamień 97,98 97,98 Kamień 56 S t r o n a

57 Lp. Kod obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] 36. PLH Kąty 23,98 23,98 Zamość 37. PLH Kazimierówka 165,45 165,45 Miączyn Gmina 38. PLH Komaszyce 127,82 127,82 Chodel, Opole Lubelskie 39. PLH Kornelówka 28,58 28,58 Sitno 40. PLH Krowie Bagno 535,24 535,24 Hańsk, Stary Brus, Urszulin 41. PLH Kumów Majoracki 137,19 137,19 Leśniowice 42. PLH Łąki nad Szyszłą 981,05 981, PLH Las Orłowski 367,25 367,25 Izbica, Skierbieszów 44. PLH Lasy Dołhobyczowskie 472,88 472,88 Dołhobyczów, Mircze 45. PLH Lasy Mirczańskie 153,04 153,04 Mircze 46. PLH Lasy Sobiborskie 9 709, ,35 Sawin, Hańsk, Włodawa, Wola Uhruska 47. PLH Las Żaliński 784,08 784,08 Dorohusk, Ruda-Huta 48. PLH Łabunie 311,41 311,41 Komarów-Osada, Łabunie 49. PLH Łopiennik 157,71 157,71 Łopiennik Górny 50. PLH Maśluchy 91,57 91,57 Uścimów 51. PLH Minokąt* 177,92 36,08 Bełżec 52. PLH Niedzieliska 17,86 17,86 Szczebrzeszyn 53. PLH Niedzieliski Las 267,24 267,24 Zamość 54. PLH Nowosiółki (Julianów) 33,48 33,48 Chełm 55. PLH Obuwik w Uroczysku Świdów 36,55 36,55 Drelów 56. PLH Olszanka 10,97 10,97 Jabłonna 57. PLH Opole Lubelskie 2 724, ,43 Opole Lubelskie, Poniatowa 58. PLH Ostoja Janów Podlaski, Konstantynów, , ,41 Nadbużańska*** Rokitno, Terespol 59. PLH Ostoja Parczewska 3 591, ,53 Ostrów Lubelski, Uścimów, Dębowa Kłoda, Parczew 60. PLH Ostoja Poleska , ,15 Wierzbica, Ludwin, Sosnowica, Hańsk, Stary Brus, Urszulin 61. Pastwiska nad PLH Huczwą 149,51 149,51 Tyszowce 62. PLH Pawłów 870,95 870,95 Rejowiec Fabryczny, Siedliszcze 63. PLH Płaskowyż Puławy, Kazimierz Dolny, 1 080, ,69 Nałęczowski Końskowola 64. PLH Podebłocie** 1 275,78 527, 26 Stężyca 65. PLH Podpakule 10,69 10,69 Sawin Kodeń, Sławatycze, Dorohusk, Poleska Dolina 66. PLH , ,24 Dubienka, Ruda-Huta, Horodło, Bugu Hanna, Wola, Uhruska 67. PLH Polichna 368,4 368,4 Kraśnik, Trzydnik Duży 68. PLH Popówka 55,7 55,7 Miączyn 69. PLH Posadów 3,15 3,15 Telatyn Przełom Wisły w Annopol, Józefów n/wisłą, 70. PLH , , 17 Małopolsce**** Łaziska, Wilków, Puławy, 57 S t r o n a

58 Lp. Kod obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] 71. PLH Puławy 1 156, ,97 Puławy 72. PLH Putnowice 50,57 50,57 Wojsławice Gmina Janowiec, Kazimierz Dolny 73. PLH Rogów 12,0 12,0 Grabowiec 74. PLH Roztocze Środkowe 8 472, ,8 Józefów, Adamów, Zamość, Zwierzyniec 75. PLH Sawin 7,17 7,17 Sawin, Wierzbica 76. PLH Serniawy 38,03 38,03 Sawin 77. PLH Siennica Różana 133,73 133,73 Chełm, Siennica Różana 78. PLH Stawska Góra 4,98 4,98 Chełm 79. PLH Suśle Wzgórza 27,23 27,23 Dołhobyczów 80. PLH Świdnik 122,83 122,83 Wólka, Świdnik 81. PLH Świeciechów 130,09 130,09 Annopol 82. PLH Święty Roch 202,36 202,36 Krasnobród 83. PLH Szczecyn* 932,52 679, 03 Gościeradów 84. PLH Sztolnie w Senderkach 80,6 80,6 Krasnobród 85. PLH Tarnoszyn 368,09 368,09 Ulhówek 86. PLH Terespol 24,93 24,93 Terespol 87. PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH Torfowiska Chełmskie Torfowisko Sobowice Uroczyska Lasów Adamowskich Uroczyska Lasów Janowskich* Uroczyska Lasów Strzeleckich Uroczyska Puszczy Solskiej* Uroczyska Roztocza Wschodniego* 2 124, ,17 175,42 175,42 Chełm Chełm, Dorohusk, Kamień, Ruda- Huta 1 100, ,77 Adamów, Zamość , , , , , ,22 Biłgoraj, Dzwola, Frampol, Janów Lubelski, Modliborzyce, Potok Wielki Białopole, Dubienka, Horodło, Hrubieszów Aleksandrów Biłgoraj, Frampol, Józefów, Księżpol, Łukowa, Obsza, Tereszpol, Susiec, Radecznica 5 809, ,47 Lubycza Królewska 94. PLH Wierzchowiska 4,15 4,15 Bełżyce 95. PLH Wodny Dół 188,35 188,35 Krasnystaw 96. PLH Wrzosowisko w Orzechowie 18,84 18,84 Sosnowica 97. PLH Wygon Grabowiecki 8,37 8,37 Grabowiec 98. PLH Zachodniowołyńska Dołhobyczów, Hrubieszów, 1 556, ,11 Dolina Bugu Mircze 99. PLH Zarośle 391,83 391,83 Susiec, Tomaszów Lubelski 100. PLH Żmudź 44,13 44,13 Żmudź 58 S t r o n a

59 Lp. Kod obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia całkowita obszaru [ha] Powierzchnia obszaru w województwie [ha] Gmina 101. PLH Żurawce 35,76 35,76 Jarczów, Lubycza Królewska *częściowo w województwie podkarpackim **częściowo w województwie mazowieckim *** częściowo w województwie mazowieckim i podlaskim **** częściowo w województwie mazowieckim i świętokrzyskim Źródło: Lokalne warunki klimatyczne Na stan zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze wpływają czynniki klimatyczne makroskalowe, modyfikowane przez regionalne i lokalne warunki fizycznogeograficzne, w tym mezoklimat i klimat lokalny. Istotne są, poza wielkością emisji, czynniki wpływające na przemieszczanie się zanieczyszczeń w przestrzeni, w tym na duże odległości, oraz umożliwiające kumulację zanieczyszczeń w warstwie przyziemnej (do wysokości około 100 metrów od powierzchni Ziemi), a także stany i warunki słabej wymiany poziomej i pionowej zanieczyszczonego powietrza oraz warunków mieszania. Wpływ warunków meteorologicznych na wielkość emisji ujawnia się przede wszystkim jako: Wpływ warunków termicznych, które oddziałują na długość, terminy rozpoczęcia i zakończenia oraz intensywność sezonu grzewczego, wpływają również na dobowe i sezonowe cykle natężenia ruchu samochodowego itd. Sterowanie dotyczy także kierunków przemieszczania się zanieczyszczonych mas powietrza, poprzez związek z ciśnieniem atmosferycznym. Ruch powietrza odbywa się od obszarów o wyższym ciśnieniu ku obszarom o niższym ciśnieniu. Jakość powietrza w obszarach (województwach, strefach itp.) wiąże się z wielkością ładunku i depozytu zanieczyszczeń z napływu transgranicznego (spoza kraju) oraz z łącznego napływu z uwzględnieniem wszystkich źródeł spoza strefy. Kształtowanie warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w atmosferze. O zróżnicowaniu stężenia zanieczyszczeń wokół źródła emisji w bardzo dużej mierze decydują warunki meteorologiczne, przede wszystkim prędkość i kierunek wiatru. Odpowiadają one za tempo i drogę przemieszczania emitowanych zanieczyszczeń. Sytuacje synoptyczne, można ogólnie podzielić na korzystne lub niekorzystne dla rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Dotyczy to warunków przemieszczania w poziomie, wynoszenia i mieszania pionowego powietrza ( Projekt Krajowego planu działań na rzecz wyeliminowania przekroczeń poziomów dopuszczalnych pyłu PM10 (w tym PM2.5) ze szczególnym uwzględnieniem niskiej emisji, Warszawa 2009). Szczególnie niekorzystne dla rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń są sytuacje ciszy (prędkość wiatru poniżej 0,5 m/s) lub bardzo słabych wiatrów, występowania niskich inwersji temperatury, występowania mgły. Z innych czynników fizyczno-geograficznych ważne są ukształtowanie i pokrycie terenu. Gęsta zabudowa, położenie emitorów 59 S t r o n a

60 w obniżeniach terenu, bariery architektoniczne lub naturalne zasłaniające napływ powietrza sprzyjają kumulowaniu się zanieczyszczeń. Lokalne stosunki klimatyczne większych miast, kształtowane są nie tylko w wyniku frontów atmosferycznych, ale również w wyniku wielu innych czynników, do których zalicza się między innymi: dopływ do atmosfery sztucznie wytwarzanego ciepła, dopływ zanieczyszczeń czy zmiany charakteru podłoża. W wyniku tego w mieście częściej niż na obszarach pozamiejskich obserwuje się wyższe sumy opadów, częstsze występowanie mgieł, zmniejszenie siły wiatrów oraz występowanie silnych turbulencji powietrza. Warunki pogodowe na danym obszarze bardzo silnie wpływają na kumulację bądź rozpraszanie zanieczyszczeń. Niskie temperatury, a zwłaszcza jej spadek poniżej 0 C, z czym wiąże się większa emisja na skutek wzmożonego zapotrzebowania na ciepło, okresy bezwietrzne lub o małych prędkościach wiatrów (brak przewietrzania miasta), dni z mgłą, wskazujące często na przyziemną inwersję temperatury, hamującą dyspersję zanieczyszczeń (występujące najczęściej w okresie jesienno-zimowym), okresy następujących po sobie kilku, a nawet kilkunastu dni bez opadów (brak wymywania zanieczyszczeń) są warunkami sprzyjającymi kumulowaniu się zanieczyszczeń. Natomiast warunki pogodowe, które sprzyjają rozpraszaniu zanieczyszczeń, to: duże prędkości wiatrów (lepsze przewietrzanie), opad, który zapewnia wymywanie zanieczyszczeń, dni ciepłe, słoneczne, sprzyjające powstawaniu pionowych prądów powietrza (konwekcja), zapewniając wynoszenie zanieczyszczeń. Według regionalizacji Wośa 13 w województwie lubelskim można wyróżnić trzy regiony klimatyczne: 1. Region Podlasko-Poleski (R-XIX) obejmujący obszar Polesia Lubelskiego, część Niziny Podlaskiej oraz Wysoczyzny Siedleckiej. 2. Region Wschodniomałopolski obejmujący zachodni fragment Wyżyny Lubelskiej. 3. Region Zamojsko-Przemyski (R-XXVIII) obejmujący wschodnią część Wyżyny Lubelskiej, Roztocze, Płaskowyż Tarnogradzki. Klimat strefy lubelskiej ma charakter kontynentalny (Woś, 1999) typowe są znaczne wahania temperatur rocznych, gorące lata i mroźne zimy. Charakterystyczne są częste przymrozki na przełomie kwietnia i maja. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7-7,5 o C i jest typowa dla większości omawianego obszaru. Niższe temperatury występują na Wyniosłości Giełczewskiej i Roztoczu oraz w nizinnej, północno-wschodniej części obszaru Lubelszczyzny. Temperatury wyższe niż 7,5 o C stwierdza się w dolinach Wisły i Sanu. Na całym obszarze najcieplejszy jest lipiec i sierpień. Najzimniejszym miesiącem jest luty, a zima zaczyna się najwcześniej w północno-wschodniej części regionu (koniec listopada), i trwa tam najdłużej. Najkrótsza zima jest na Płaskowyżu Nałęczowskim, w dolinie Wisły i na Padole Zamojskim. Pokrywa śnieżna utrzymuje się najdłużej na Roztoczu (90 dni), które odznacza się również najmniejszym w Polsce zachmurzeniem. Najdłuższe lato jest we wschodniej części Lubelszczyzny i trwa np.: w Chełmie 97 dni, we Włodawie 96 dni. Na ten okres przypada też minimum zachmurzenia. Okres dużego usłonecznienia strefy lubelskiej, w stosunku do reszty kraju, wydłuża się do wczesnej jesieni. W pasie nadwiślańskim najkrócej zalega pokrywa śnieżna (około 60 dni). Okres wegetacyjny, kiedy liczba dni, w których średnia dobowa temperatura powietrza wynosi co najmniej 5 o C, trwa zwykle od 208 do 218 dni, a jedynie na obszarze zachodnim i południowozachodnim utrzymuje się przez 220 dni (Nowak, Nowak 1996). Pod względem 13 Klimat Polski, Alojzy Woś, Warszawa, 1999 r. 60 S t r o n a

61 termicznym strefa lubelska ma korzystniejsze warunki dla rolnictwa niż północnowschodnia Polska, ale gorsze niż Polska południowo-zachodnia. Najwięcej opadów ( mm) stwierdza się na Roztoczu i w południowej część wyżyny. Suma opadów maleje w regionie lubelskim w kierunku północnym do 550 mm. Na najcieplejsze miesiące letnie przypada maksimum opadów (lipiec - ok. 100 mm), natomiast wiosną suma opadów jest niższa (50-70 mm). Kontynentalizm klimatyczny omawianego obszaru, przejawiający się m.in. większymi opadami w zimie, ale rzadszym występowaniem odwilży śródzimowych, sprzyja raczej spływowi wód do rzek, niż ich wsiąkaniu do gleby. Najlepszy pod względem agroklimatu jest obszar nadwiślański i Kotliny Sandomierskiej, a najmniej korzystny Polesia Lubelskiego i Niziny Południowopodlaskiej. Dobre nasłonecznienie wschodniej części województwa stwarza dogodne warunki do rozwoju rekreacji i lecznictwa uzdrowiskowego. Osobliwy zespół klimatu lokalnego (łagodny, o małej przewiewności) występuje w rejonie Nałęczowa i Krasnobrodu. Roczna suma opadów w województwie wynosi mm, a okres wegetacji dni Stan środowiska gruntowo-wodnego Województwo lubelskie charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem fizjograficznym. Na Lubelszczyźnie występują zarówno tereny nizinne (pojezierze, Polesie) oraz tereny wyżynne (Roztocze), poprzecinane dolinami rzecznymi (Bug i Wisła). Obejmuje obszar Niziny Południowopodlaskiej, Polesia Wołyńskiego, Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Wołyńskiej i Kotliny Sandomierskiej. Pod względem geomorfologicznym strefa lubelska, stanowiąca część województwa lubelskiego, zajmuje części czterech jednostek najwyższego rzędu regionalizacji fizycznogeograficznej Europy. Większa jego część należy do megaregionu Pozaalpejskiej Europy Środkowej. Są to: makroregion Nizina Południowopodlaska (318.9), znajdujący się w granicach prowincji Niż Środkowoeuropejski oraz Wyżyna Lubelska (343.1) i Roztocze (343.2) makroregiony prowincji Wyżyny Polskie. Polesie Zachodnie (845.1) i Polesie Wołyńskie (845.3) są makroregionami prowincji Polesie należącej do megaregionu Niżu Wschodnioeuropejskiego. Kotlina Sandomierska ( ) jest częścią megaregionu karpackiego. Krainy geograficzne województwa lubelskiego należą do trzech pasów rzeźby powierzchni Polski: niziny staroglacjalne zajmują północną połowę województwa część północna i zachodnia pasa: Nizina Południowopodlaska, w części wschodniej: Polesie Zachodnie; wyżyny wapienne i lessowe stanowią środkowy i południowy pas województwa część zachodnia i środkowa pasa: Wyżyna Lubelska, część wschodnia: Wyżyna Wołyńska, Polesie Wołyńskie, w części południowo-wschodniej: Roztocze; kotliny podkarpackie Kotlina Sandomierska nizina staroglacjalna, której część znajduje się na południowym skraju województwa. Spośród wymienionych makroregionów największą powierzchnię województwa zajmują: Wyżyna Lubelska, Nizina Południowopodlaska i Polesie Zachodnie. 14 Raport o Stanie Środowiska Województwa Lubelskiego w 2014 roku 61 S t r o n a

62 Z rzeźbą oraz litologią terenu ściśle wiąże się charakter pokrywy glebowej. Warunki glebowe są zróżnicowane: na nizinach przeważają słabe gleby piaskowe i torfowe, w pasie wyżyn urodzajne gleby wykształcone z lessów i rędziny, sprzyjające gospodarce rolnej. Gleby wytworzone z lessu na Wyżynie Lubelskiej zajmują około 30% powierzchni i zaliczane są do najbardziej przydatnych do produkcji rolniczej. Gleby pokryw lessowych należą do bardzo podatnych na erozję. Pod wpływem erozji dochodzi do przekształcenia gleb, które polega na spłyceniu budowy profilu glebowego lub jego nadbudowie materiałem depozycyjnym. Skutkiem tego są zmiany właściwości gleby warunkujące jej żyzność. Rysunek 7 Ukształtowanie terenu i wody w strefie lubelskiej Sieć hydrograficzną województwa lubelskiego tworzy km rzek i kanałów, w tym km to łączna długość rzek uregulowanych. Całe województwo znajduje się w dorzeczu Wisły. Rzeka główna i jej małe bezpośrednie dopływy odprowadzają wody z zachodniej części terytorium. Środkowa część województwa znajduje się w dorzeczu (drugiego stopnia) Wieprza, wschodnia Bugu (Narwi), na południu usytuowana jest zlewnia Sanu a najmniejszy teren należy do bezpośredniej zlewni Wisły. Największą 62 S t r o n a

63 rzeką w lubelskiej części dorzecza Bugu jest Krzna. Na Lubelszczyźnie po południowej stronie Roztocza największą rzeką jest Tanew. Granicę wschodnią i zachodnią Lubelszczyzny wyznaczają doliny dwóch dużych rzek: Wisły i Bugu. W południowej części Polesia Zachodniego znajduje się zespół jezior krasowych. Wody powierzchniowe województwa: stawy, zbiorniki wodne, rzeki i jeziora zajmują ok ha. Na Pojezierzu Łęczyńsko Włodawskim znajduje się 67 jezior. Grunty pod stawami stanowią 12,85% ich powierzchni w kraju, co pomimo przeciętnych w porównaniu do kraju warunków hydrograficznych, plasuje lubelskie na drugim miejscu. Największe powierzchnie stawów znajdują się w powiatach: parczewskim, zamojskim, lubartowskim, ryckim, tomaszowskim i opolskim. Na terenie województwa występują także urządzenia małej retencji wodnej w postaci sztucznych zbiorników wodnych, stawów rybnych oraz budowli piętrzących na ciekach i rowach. Podstawowymi zadaniami takich urządzeń jest magazynowanie i rozprowadzenie wody dla nawodnienia użytków rolnych. Powierzchnia nawodnień w województwie wynosi ha. Głównym obiektem systemu ochrony przeciwpowodziowej w województwie lubelskim jest zbiornik retencyjny w Nieliszu (powiat zamojski) na rzece Wieprz. Ustawa Prawo wodne wprowadza podział wód powierzchniowych na jednolite części. Zgodnie z ustawą (art. 9 ust. 1 pkt 4c) przez jednolitą część wód powierzchniowych (JCWP) rozumie się oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych, taki jak: jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, sztuczny zbiornik wodny, struga, strumień, potok, rzeka, kanał lub ich części, morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub wody przybrzeżne. Na terenie województwa lubelskiego znajdują się w całości lub częściowo 374 jcwp. Na potrzeby opracowania planów gospodarowania wodami w dorzeczach, zatwierdzonych ostatecznie decyzją Rady Ministrów 22 lutego 2011r., jednolite części wód powierzchniowych zostały połączone w tzw. scalone części wód powierzchniowych (SCWP). Teren województwa lubelskiego obejmuje (w całości lub częściowo) około 140 scalonych części wód powierzchniowych z tego około 125 w należących do regionu wodnego Środkowej Wisły i 16 należących do regionu wodnego Górnej Wisły. WIOŚ w Lublinie prowadzi badania monitoringowe jednolitych części wód powierzchniowych. celem monitoringu wód powierzchniowych, zgodnie z art. 155a ustawy Prawo wodne, jest pozyskanie informacji o stanie wód w dorzeczach dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania celów środowiskowych. Zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną (RDW), badania prowadzi się w 6-letnich cyklach Planów Gospodarowania Wodami (PGW). Badania prowadzono zgodnie z Programem państwowego monitoringu środowiska województwa lubelskiego na lata , którego realizacja stanowiła podstawę oceny stanu wód. W 2014 r. ocena stanu bądź potencjału ekologicznego jednolitych części wód położonych na obszarach ochrony siedlisk lub gatunków obejmowała 13 jcwp. Żadna z nich nie osiągnęła stanu co najmniej dobrego, zatem nie zostały spełnione wymagania dla żadnego z monitorowanych obszarów. Na podstawie klasyfikacji elementów: biologicznych, hydromorfologicznych i fizykochemicznych, po uwzględnieniu wymagań dla obszarów chronionych, przeprowadzono klasyfikację stanu ekologicznego dla 33 naturalnych jcwp oraz potencjału ekologicznego dla 17 silnie zmienionych jcwp rzecznych. Najwięcej, bo 23 jcwp, osiągnęło stan lub potencjał umiarkowany, ich ilość stanowiła 46% ogółu. Stan 63 S t r o n a

64 dobry charakteryzował zaledwie 12% jcwp, podczas gdy aż 16% jcwp osiągnęło zły stan ekologiczny. W każdym przypadku o złym stanie zadecydowały niekorzystne wskaźniki charakteryzujące ichtiofaunę. Rysunek 8 Ocena stanu/potencjału ekologicznego jcwp województwa lubelskiego badanych w 2014 roku Źródło: Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2014 roku W roku 2014, zgodnie z założeniami PPMŚ województwa lubelskiego na lata , WIOŚ w Lublinie objął badaniami monitoringowymi 5 jezior. Badania monitoringu diagnostycznego prowadzono na jeziorach: Piaseczno, Rogóźno i Sumin. Szczególnym rodzajem monitoringu diagnostycznego, tj. monitoringiem reperowym, zostało objęte jezioro Białe Włodawskie, Jezioro Krasne zostało objęte monitoringiem operacyjnym ze względu na zagrożenie nie osiągnięcia stanu dobrego, natomiast jezioro Sumin monitoringiem obszarów chronionych przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Trzy z nich: Białe Włodawskie, Rogóźno i Sumin spełniły wymagania RDW i charakteryzowały się dobrym stanem ekologicznym, jezioro Piaseczno uzyskało umiarkowany stan ekologiczny, a jednemu - Krasne przypisano zły stan ekologiczny. 64 S t r o n a

65 Województwo lubelskie jest jednym z bardziej zasobnych w wody podziemne regionów w kraju. Decyduje o tym przede wszystkim położenie w obrębie niecki lubelskiej południowo-wschodniego odcinka synklinorium brzeżnego zbudowanego z wodonośnych osadów mezozoicznych o korzystnych parametrach hydrogeologicznych i stosunkowo łatwej dostępności. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych województwa lubelskiego w roku 2010 wynosiły ,60 m3/h, (ok ,5 hm 3 /rok) co stanowiło ok. 6,9% zasobów w skali kraju. Z zasobów tych, 73,8% stanowiły zasoby w warstwach kredowych, 16,3% zasoby warstw czwartorzędowych, 9,3% warstw trzeciorzędowych i 0,6% warstw starszych od kredowych. Zgodnie z systematyką jednostek hydrogeologicznych ( Hydrogeologia regionalna Polski Państwowy Instytut Geologiczny, 2007) województwo lubelskie znajduje się w obrębie trzech regionów należących do prowincji Wisły, w tym pięciu subregionów, które uwzględnia systematyka w oparciu o kryteria geograficzno-hydrogeologiczne. Południowo-zachodnia część województwa położona jest w obrębie subregionu zapadliska przedkarpackiego należącego do regionu górnej Wisły. Część zachodnia i południowo-środkowa należą do subregionu wyżynnego środkowej Wisły (część wschodnia). Część północno-środkowa i północno-zachodnia leży w obrębie subregionu nizinnego środkowej Wisły. Całą część wschodnią województwa obejmuje region Bugu, a w jego obrębie subregion Bugu wyżynny w części południowo-wschodniej i subregion Bugu nizinny w części północnowschodniej. Podstawowy poziom systematyki hydrogeologicznej stanowią jednolite części wód podziemnych (JCWPd) tj. określona objętość wód podziemnych występująca w obrębie warstwy wodonośnej lub zespołu warstw wodonośnych. Województwo lubelskie leży w zasięgu następujących jednolitych części wód podziemnych: JCWPd 54 (niewielki północny skraj województwa), JCWPd 83 (fragment północno-zachodni), JCWPd 84 (w całości, część północno-zachodnia), JCWPd 85 (część północna i północno-wschodnia), JCWPd 86 (w całości, część północno-wschodnia), JCWPd 87 (w całości, część środkowa i środkowo-północna), JCWPd 102 (niewielki skraj środkowo-zachodni), JCWPd 106 (w całości, część środkowo-zachodnia), JCWPd 107 (w całości, część środkowa i środkowo-południowa), JCWPd 108 (w całości część środkowo-wschodnia), JCWPd 109 (część południowo-wschodnia), JCWPd 127 (część południowo-zachodnia). Na obszarze województwa lubelskiego znajduje się częściowo lub w całości osiem Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP), z których pięć należy do prowincji nizinnej a pozostałe trzy do prowincji górsko-wyżynnej. GZWP obejmują swym zasięgiem przeważającą część województwa lubelskiego. Są to następujące zbiorniki: GZWP Nr 224 Podlasie znajduje się prawie w całości na terenie województwa, w jego części północnej, GZWP Nr 215 Subniecka Warszawska obejmuje północno-zachodnią część województwa, GZWP Nr 215A Subniecka Warszawska (część centralna) na terenie województwa lubelskiego na krańcach północno-zachodnich znajduje się niewielki fragment zbiornika, 65 S t r o n a

66 GZWP Nr 406 Niecka Lubelska (Lublin) obejmuje środkowo-zachodnią część województwa, na zachód od doliny Wieprza, GZWP Nr 407 Niecka Lubelska (Chełm-Zamość) położony jest w zachodniej i południowozachodniej części województwa, na wschód od doliny Wieprza, GZWP Nr 428 Dolina Kopalna Biłgoraj-Lubaczów znajduje się częściowo na terenie województwa w jego południowych rejonach, GZWP Nr 222 Dolina rzeki środkowa Wisła (Warszawa-Puławy) niewielki fragment zbiornika znajduje się w zachodniej części województwa, GZWP Nr 405 Niecka Radomska niewielki fragment zbiornika znajduje się w zachodniej części województwa. Podstawowym ośrodkiem wodonośnym na terenie województwa lubelskiego są utwory kredowe. Budują one główny poziom użytkowy w obrębie zlewni Wieprza, Bugu i Wisły, a zarazem dwa główne zbiorniki wchodzące w skład Niecki Lubelskiej GZWP Nr 406 i GZWP Nr 407, a także GZWP Nr 405 Niecka Radomska. Formacje kredowe tworzą ośrodki wodonośne o charakterze szczelinowo-porowym. Obejmują one przeważającą cześć województwa, w tym jego tereny centralne zachodnie i wschodnie. Młodsze osady mają znaczenie użytkowe w południowych i północnych rejonach województwa, gdzie występują czwartorzędowe i trzeciorzędowe użytkowe poziomy wodonośne oraz wydzielone w ich obrębie zbiorniki GZWP Nr 428 i GZWP Nr 222 (czwartorzędowe) oraz GZWP 215 i GZWP 224 (trzeciorzędowe). Są to struktury o porowym charakterze ośrodka skalnego. Znikome znaczenie mają warstwy wodonośne wieku jurajskiego. Główne zbiorniki wód podziemnych na terenie województwa lubelskiego generalnie charakteryzują się brakiem naturalnych warstw izolujących piętra wodonośne od powierzchni terenu, a tym samym niskim stopniem odporności na zanieczyszczenia z powierzchni terenu. Z punktu widzenia gospodarczego, a także turystycznego istotną rolę odgrywa eksploatacja wód leczniczych w uzdrowisku Nałęczów w powiecie puławskim. Zasoby eksploatacyjne ujęć wynoszą 26,0 m 3 /h 15. W 2014 r. na terenie województwa lubelskiego badania wód podziemnych wykonał Państwowy Instytut Geologiczny na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Sieć pomiarowa obejmowała 13 punktów pomiarowych na obszarach JCWPd nr 85, 86, 87 i 108 znajdujących się na terenach powiatów: chełmskiego, parczewskiego, bialskiego, włodawskiego, łukowskiego, radzyńskiego oraz na terenie miasta Chełm i Biała Podlaska. Większość badanych wód podziemnych osiągnęła II i III klasę jakości. 15 Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata z perspektywą do roku S t r o n a

67 Rysunek 9 Ocena jakości wód podziemnych na podstawie monitoringu operacyjnego w 2014 roku wg badań PIG PIB w Warszawie Źródło: Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2014 roku 3.7. Podsumowanie uwarunkowań przyrodniczych W zakresie uwarunkowań przyrodniczych nie istnieją żadne przesłanki za tym, aby nie realizować działań naprawczych zaproponowanych w Programie ochrony powietrza. Działania związane ze zmianą sposobu ogrzewania oraz z pracami termomodernizacyjnymi będą odbywały się w zabudowanej, zurbanizowanej części miast strefy. Żaden z elementów środowiska nie koliduje z tymi działaniami, a wręcz przeciwnie działania te są niezbędne dla poprawy jakości powietrza, a co za tym idzie jakości życia mieszkańców województwa lubelskiego. Jakość powietrza jest także ważnym czynnikiem w turystyce, co dla województwa licznie odwiedzanego przez turystów jest niezwykle ważnym aspektem. 67 S t r o n a