Uniwersytet Łódzki Fundacja Inkubator Zróżnicowanie przestrzenne procesów transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim

Transkrypt

1 Uniwersytet Łódzki Fundacja Inkubator Zróżnicowanie przestrzenne procesów transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim Redakcja naukowa Aleksandra Jewtuchowicz i Andrzej Suliborski Łódź 2006

2 2 Spis treści Wstęp... 5 I. Transformacja regionu a procesy globalizacji Globalne uwarunkowania rozwoju regionalnego (A. Jewtuchowicz) Strategie rozwoju i formy organizacji produkcji przedsiębiorstw ponadnarodowych (M. Sokołowicz), Środowiska przedsiębiorczości jako efekt dostosowania gospodarki regionu do działania w warunkach globalizacji (Z. Przygodzki) Ewolucja koncepcji terytorialnej organizacji przedsiębiorstw. Od dystryktów przemysłowych do klastrów (J. Chądzyński) Tożsamość jako czynnik rozwoju lokalnego i regionalnego (K. Rembowska) 63 II. Region łódzki w procesie transformacji Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego regionu łódzkiego (M. Wójcik) Przestrzenne zróżnicowanie kondycji finansowej gmin województwa łódzkiego (A. Nowakowska) Wykorzystanie technologii informatycznych w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego przykład miejskich serwisów internetowych w województwie łódzkim (W. Retkiewicz) Wykorzystanie instrumentów planowania przestrzennego w gminach województwa łódzkiego (A. Rzeńca, M. Feltynowski) III. Transformacja społeczeństwa, gospodarki i przestrzeni regionu łódzkiego - studium przypadków Zmiany w świadomości społeczeństwa regionu Przedsiębiorca jako uczestnik i twórca procesów transformacji. Przykład Łodzi (A. Suliborski, A. Kulawiak) Transformacja i jej społeczna percepcja. Przypadek Łowicza (K. Rembowska) Postrzeganie procesów transformacji przez mieszkańców wsi aglomeracji łódzkiej (M. Wójcik) Zachowania i strategie przedsiębiorstw Procesy terytorializacji przedsiębiorstw ponadnarodowych w Aglomeracji Łódzkiej studium przypadku (M. Sokołowicz) Lokalne środowiska przedsiębiorczości jako warunek terytorializacji przedsiębiorstw (Z. Przygodzki) Przemiany systemu osadniczego Przemiany gospodarcze miast na przykładzie Zduńskiej Woli i Łęczycy (D. Walkiewicz) Przemiany gospodarcze na obszarach wiejskich aglomeracji łódzkiej (przykład pięciu gmin) (M. Wójcik) IV. Procesy transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim (A. Jewtuchowicz, A. Suliborski) Informacje o autorach

3 3 Spatial diversity of social and economic transformation processes in the region of Łódź Editors: Aleksandra Jewtuchowicz i Andrzej Suliborski Table of contents Foreword... 5 I. Transformation of the region and globalization processes Global conditions of regional development (A. Jewtuchowicz) Strategies and forms of organization of production in transnational enterprises(m. Sokołowicz) Entrepreneurship milieu as an effect of adaptation of the region to the globalization processes (Z. Przygodzki) Evolution of concepts of territorial organization of enterprises. From industrial districts to clusters (J. Chądzyński)53 5. Identity as the factor of local and regional development (K. Rembowska) II. The region of Łódź in the transformation process Spatial diversity of social and economic development of the region of Łódź (M. Wójcik) Spatial diversity of financial situation of local self-governments in the region of Łódź (A. Nowakowska) Usage of information technologies in creating the information society the case of municipal internet services in the region of Łódź (W. Retkiewicz) The instruments of spatial planning in the communes of the region of Łódź (A. Rzeńca, M. Feltynowski) III. Transformation of society, economy and the space of the region of Łodź case studies The changes in the awareness of the regional society Entrepreneur as a participant and creator of transformation processes. The case of the city of Łódź (A. Suliborski, A. Kulawiak) Transformation and its social perception. The case of Łowicz town (K. Rembowska) The perception of transformation processes by the inhabitants of rural areas in the Agglomeration of Łódź (M. Wójcik) Behaviors and strategies of the enterprises Processes of territorialisation of transnational enterprises in the Agglomeration of Łódź case study (M. Sokołowicz) Local entrepreneurship milieu as the condition of the territorialisation of enterprises (Z. Przygodzki) Transformation of settling system Economic transformations of towns. Cases of Zduńska Wola and Łęczyca towns (D. Walkiewicz) Economic transformations of urban areas in the Agglomeration o Łódź (the case of five communes) (M. Wójcik) IV. Processes of social and economic transformation in the region of Łódź (A. Jewtuchowicz, A. Suliborski) Information about authors

4 4 Wstęp Upadek systemu realnego socjalizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej pociągnął za sobą rozwój wielu procesów społecznych, politycznych, gospodarczych, przestrzennych, nazywanych transformacją systemową. Kontekst systemowy tej transformacji odnosi się zarówno do zmian społeczno-politycznych (decentralizacji, pluralizacji i demokratyzacji życia społecznego) jak i do przekształceń gospodarczych, utożsamianych generalnie z kształtowaniem się gospodarki rynkowej. Transformacja systemowa, w tym jej aspekty społeczno-gospodarcze stanowią niepowtarzalną szansę badania różnego typu przeobrażeń i ich naukowego opis in statu nascendi. W Polsce ostatnich lat transformacja systemowa zbiega się również z przystosowaniem się naszego kraju do wymogów Unii Europejskiej oraz rozwojem procesów globalizacyjnych. Procesy te w znaczący sposób wpływają na sposób, metody i możliwości przekształceń tak gospodarki jak i społeczeństwa. Globalizacja nadaje regionom i mniejszym jednostkom terytorialnym nowe znaczenie. To ona w znacznej mierze przyczynia się do nowego rozmieszczenia działalności w przestrzeni. Nie jest to zjawisko całkowicie nowe. W okresach kryzysu zawsze pojawiały się nowe strefy rozwoju. To co jest dzisiaj istotne to rozmiar zachodzących zmian i fakt, że prowadzą one nie tylko do nowego podziału działalności między krajami i regionami, ale również wewnątrz każdego z nich. Od lat struktura sektorowa działalności gospodarczych według regionów w krajach rozwiniętych, bardzo się upodobniła. Różnice między nimi stają się mniej ostre i jednoznaczne. Natomiast nierówności w skali lokalnej, w skali mikro bywają bardzo duże, gdzie często ekstremalne bogactwo sąsiaduje z krańcowym ubóstwem. P. Veltz 1 zwraca uwagę na fakt, że terytorium społeczne i ekonomiczne staje się jednocześnie bardziej jednolite w szerszej skali i coraz bardziej zróżnicowane w skali mniejszej. Autorzy postawili sobie jako cel nadrzędny identyfikację podstawowych czynników warunkujących proces transformacji w regionie oraz różnicujących jego wewnętrzną strukturę i powodujących, że jedne obszary są bardziej atrakcyjne i rozwijają się szybciej od innych. Przeprowadzone studia mają charakter badań zjawisk i procesów w trakcie ich dziania się, a więc opisują stan lub proces w stosunkowo krótkiej perspektywie, wobec czasu historycznego potrzebnego do ukształtowania się wyrazistego regionu. Efekty przeprowadzonych badań mogą mieć również 1 P. Veltz, Mondialisation, villes et territoires. L économie d Archipel, PUF, Paris

5 5 wymiar praktyczny, tzn. stanowić podstawę do określenia odpowiedniej strategii i polityki rozwoju regionalnego, prowadzącej w możliwie krótkim czasie do powstania rzeczywistego, spójnego regionu społeczno-ekonomicznego, silnego partnera zdolnego do konkurowania i współpracy z regionami polskimi i europejskimi. Zamieszczone w książce opracowania autorskie zajmują się jedynie wybranymi zagadnieniami związanymi z procesami transformacji regionu i nie wyczerpują, tego jakże trudnego w swojej złożoności, problemu. Jesteśmy przekonani, że stanowią one pewien istotny krok badawczy w kierunku poznania uwarunkowań i mechanizmów tego procesu. Praca składa się z czterech rozdziałów, z których pierwszy zatytułowany Transformacja regionu a procesy globalizacji zawiera pięć opracowań o charakterze teoretycznym stanowiących punkt wyjścia i bazę do badań empirycznych. Rozdział otwierają rozważania A. Jewtuchowicz na temat globalnych uwarunkowań rozwoju regionów. Globalizacja oznacza według autorki jakościowe zmiany, które są przyczyną pojawienia się nowego paradygmatu rozwoju. Pojawia się nowy układ: rozumowanie w kategoriach narodowy-międzynarodowy zastępowane jest przez analizę związków globalny-lokalny. Chodzi tu o rozwój przebiegający według logiki sieci wielowymiarowej, kompleksowej, twórczej, jednocześnie bardzo terytorialnej i bardzo światowej. Pokazuje ona, że globalizacja ma także wymiar lokalny, który znajduje swój wyraz w takich procesach jak glokalizacja czy terytorializacja firm. Pozostając w problematyce globalizacji M. Sokołowicz analizuje strategie lokalizacyjne dużych, międzynarodowych firm. Przyjmując założenie M. Portera, że konkurencja jest globalna a konkurencyjność buduje się lokalnie autor bada motywy lokalizacji i strategie rozwoju firm międzynarodowych. Autorzy dwóch kolejnych opracowań koncentrują się na problemie tworzenia się środowisk przedsiębiorczości i ich form terytorialnych. Z. Przygodzki traktując środowiska te jako efekt dostosowania gospodarki regionu do działania w warunkach globalizacji analizuje warunki i mechanizmy ich powstawania. Chodzi zarówno o rolę dużych firm w kształtowaniu tej struktury jak i zbiorów małych przedsiębiorstw pojmowanych jako swoista organizacja. J. Chądzyński pokazuje jak ewoluowały ich przestrzenne formy, których wyrazem są dystrykty, technopole, klastery, lokalne systemy produkcyjne, itp. Rozdział kończą rozważania K. Rembowskiej na temat tożsamości jako czynnika rozwoju lokalnego i regionalnego. Autorka w społecznościach lokalnych widzi alternatywą dla rozległego, 5

6 6 zglobalizowanego społeczeństwa. Grupy wspólnotowe w coraz większym stopniu krystalizują się wokół tożsamości terytorialnej. Nie wspólnoty związkowe czy partyjne, ale komunalne i quasikomunalne coraz częściej staja się istotnymi formami świata globalnego. Rozdział drugi pod tytułem Region łódzki w procesie transformacji składa się z czterech opracowań, których ogólnym celem jest zaprezentowanie specyfiki łódzkiej transformacji, jej bezpośrednich mechanizmów sprawczych oraz jej zróżnicowań przestrzennych. Badania przeprowadzone przez M. Wójcik pozwoliły na stworzenie przestrzennej typologii gmin wskazującej na znaczne między nimi różnice ze względu na ich poziom rozwoju społecznego i gospodarczego. Autor wskazuje, że w wyniku zachodzących procesów wykształcił się, historyczny układ, który można rozpatrywać w kategoriach centrum-peryferie, gdzie centrum (Łódź) góruje potencjałem społeczno-gospodarczym nad obszarami sąsiednimi (peryferie). Wraz z otaczającymi ją mniejszymi miastami Łódź tworzy aglomerację, traktowaną jako odrębny, wyróżniający się subregion, w którym procesy transformacji są najintensywniejsze. A. Nowakowska uzupełnia obraz zróżnicowań w przebiegu i dynamice procesów transformacji analizując kondycję finansową gmin. Gminy południowej i centralnej części województwa, które są bardziej zurbanizowane i uprzemysłowione są znacznie zamożniejsze w stosunku do gmin północnozachodniej strony regionu. Widać tu wyraźną polaryzację rozwoju oraz powstawanie w regionie pasów biedy i zamożności, gdzie istotnym czynnikiem różnicującym było położenie danej jednostki terytorialnej w stosunku do Łodzi. W tym kontekście niezwykle ważnym problemem stają się strategie i aktywność władz publicznych, a mówiąc ogólniej, jakość rządzenia rozumianego jako usprawnienie administracji publicznej i umiejętność wykorzystywania przez nią odpowiednich technik zarządzania. O tych problemach traktują dwa kolejne opracowania. W. Retkiewicz pokazuje sposób wykorzystania nowoczesnych technik informatycznych oraz możliwości, jakie one stwarzają dla organizowania społeczności lokalnych i zwiększania konkurencyjności danego obszaru nie tylko w skali regionu, ale także w skali europejskiej i globalnej. Spółka autorska A. Rzeńca, M. Feltynowski zajęła się z kolei efektywnością planowania przestrzennego. Z ich badań wyłania się niezbyt optymistyczny obraz braku ciągłości procesu planistycznego i jego incydentalność, co pozwala im stwierdzić, że plany miejscowe nie są przez władze publiczne wykorzystywane jako efektywny i optymalny instrument kształtowania przestrzeni. 6

7 7 Rozdział trzeci nosi tytuł Transformacja społeczeństwa, gospodarki i przestrzeni regionu łódzkiego - studium przypadków i jest obszernym opracowaniem prezentującym rezultaty przeprowadzonych przez zespół badań empirycznych. Został on podzielony na trzy grupy problemowe odzwierciedlające logikę badań i obejmujących analizę procesów transformacji w trzech płaszczyznach: społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Podrozdział Zmiany świadomości społeczeństwa regionu zawiera trzy opracowania poświęcone zagadnieniom społecznym i opiera się na założeniu, że w dobie gospodarki rynkowej opartej na konkurencji, czynnik ludzki jest kluczową determinantą zachodzących przemian. A. Suliborski i A. Kulawiak poddali analizie kondycje i zachowania przedsiębiorców jako głównych aktorów zachodzących przemian, od których zależy kierunek, tempo i charakter zachodzących zmian. Charakterystykę przedsiębiorców przeprowadzono badając cechy demograficzne, psychoosobowe oraz motywy ich działania. W dwóch kolejnych opracowaniach autorzy badają sposób postrzegania i percepcję zmian przez społeczności zamieszkujące miasta (K. Rembowska) i obszary wiejskie (M. Wójcik). W podrozdziale drugim zatytułowanym Zachowania i strategie przedsiębiorstw autorzy analizują transformację regionu z punktu widzenia strategii i zmian w organizacji przedsiębiorstw wywołanych procesami globalizacji i integracji europejskiej. M. Sokołowicz poddał szczegółowej analizie zachowania i motywy działania dużych firm ponadnarodowych zlokalizowanych w aglomeracji łódzkiej i ich wpływ na rozwój i konkurencyjność badanego obszaru. Przedmiotem jego szczególnego zainteresowania są procesy terytorializacji rozumiane jako zaangażowanie firm globalnych w tworzenie lokalnych, specyficznych zasobów podnoszących konkurencyjność regionu. Procesy terytorializacji mogą nastąpić wtedy, gdy aktywne będzie lokalne środowisko przedsiębiorczości. Proces formułowania się środowisk przedsiębiorczości w regionie łódzkim oraz mechanizmy przyśpieszające lub hamujące ten proces jest przedmiotem badań Z. Przygodzkiego. Trzecia część badań empirycznych dotyczyła transformacji przestrzeni województwa, gdzie główny akcent położony został na przemiany systemu osadniczego. Problemy te zaprezentowane zostały w dwóch ostatnich opracowaniach D. Walkiewicz i M. Wójcika. Potwierdają one ogólne spostrzeżenia, że rozwój i związana z nim transformacja systemów nie rozkładają się równomiernie w przestrzeni. Generalnie procesy te przebiegają szybciej i są bardziej zaawansowane w miastach niż na terenach wiejskich, ale również w ramach każdej z tych dwóch kategorii obserwujemy znaczne różnice zarówno w poziomie rozwoju jak i w dynamice i zakresie zmian. 7

8 8 Badania szczegółowe przeprowadzone przez poszczególnych autorów tomu stanowią podstawę do wniosków i uwag generalnych, które zawiera ostatni, czwarty rozdział pracy pt. Procesy transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim (Aleksandra Jewtuchowicz, Andzej Suliborski). Nie stanowi on jednoznacznego i wyczerpującego podsumowania przeprowadzonych badań, ponieważ nie może nim być z uwagi na ich wieloaspektowość i odmienność podstaw metodologicznych. Rozdział jest pewnym ogólnym spojrzeniem na Województwo Łódzkie jako całość z punktu widzenia takiej jego transformacji, powinna mu umożliwić wejście w konkurencję światową, zakładając przy tym, że konkurencja ulega globalizacji, natomiast konkurencyjność jest sprawą lokalną. Książka ta powstała w wyniku realizacji grantu KBN pod tytułem Zróżnicowanie przestrzenne procesów transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim" (KBN: Projekt Badawczy nr 1 H02C ). Aleksandra Jewtuchowicz Andrzej Suliborski 8