STATYSTYKA W ADMINISTRACJI

Transkrypt

1

2 STATYSTYKA W ADMINISTRACJI Andrzej Malinowski Warszawa 2015

3

4 Stan prawny na 12 listopada 2014 r. Wydawca: Izabella Małecka Redaktor prowadzący: Joanna Ośka Opracowanie redakcyjne: Joanna Ośka Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN (wersja drukowana) ISBN (epdf) Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 Spis treści Spis treści Wprowadzenie ROZDZIAŁ I. Zagadnienia wstępne Przedmiot statystyki Podstawowe pojęcia statystyczne Gromadzenie danych statystycznych Portale sprawozdawcze i systemy informatyczne jako instrumenty gromadzenia danych Podstawowe standardy jakości danych statystycznych ROZDZIAŁ II. Organizacja statystyki publicznej w Polsce Statystyka publiczna (oficjalna) Organizacja statystyki publicznej w Polsce Tajemnica statystyczna Europejski System Statystyczny i współpraca międzynarodowa Udostępnianie danych statystyki publicznej ROZDZIAŁ III. Badanie statystyczne Przygotowanie badania Etapy badania Pomiar statystyczny Prawdopodobieństwo ROZDZIAŁ IV. Opracowanie materiału statystycznego Szeregi rozdzielcze i ich prezentacja graficzna Rozkłady kumulacyjne i ich prezentacja graficzna Rozkłady częstości zmiennej jakościowej i ich prezentacja graficzna ROZDZIAŁ V. Miary tendencji centralnej Natura miar tendencji centralnej

6 6 Spis treści 2. Dominanta Centyle Średnia arytmetyczna Średnia harmoniczna i geometryczna Zależności między wartościami średnich ROZDZIAŁ VI. Miary rozproszenia Natura miar rozproszenia Pozycyjne miary rozproszenia Odchylenie przeciętne Odchylenie standardowe Współczynniki zmienności ROZDZIAŁ VII. Inne miary opisu statystycznego Miary asymetrii Miary pułapu Miary koncentracji ROZDZIAŁ VIII. Miary zależności Wprowadzenie Tablice korelacyjne Współczynnik korelacji liniowej r -Pearsona Współczynniki regresji prostoliniowej Współczynnik korelacji rang Spearmana Współczynniki korelacji dla cech dychotomicznych ROZDZIAŁ IX. Analiza szeregów dynamicznych Budowa szeregu dynamicznego Typologia zmian w czasie Metody wyznaczania trendu Wyznaczanie wahań okresowych ROZDZIAŁ X. Indeksy statystyczne Indeksy statystyczne Indywidualne indeksy dynamiki Agregatowe indeksy dynamiki Uwagi ogólne Indeksy agregatowe cen Indeksy kosztów utrzymania Indeksy agregatowe masy Indeksy agregatowe wydajności pracy Bibliografia

7 Wprowadzenie Wprowadzenie Z zestawieniami liczb Czytelnik spotyka się na każdym kroku gazety publikują dane o produkcji przemysłowej w kraju, długości trwania życia, zmianie kursów walut, podatkach, preferencjach wyborczych ludności i wiele, wiele innych. Dostępne są liczne publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, nie mówiąc już o olbrzymiej ilości danych statystycznych publikowanych na stronach internetowych przeróżnych instytucji krajowych i zagranicznych. Także każda instytucja dysponuje z reguły znaczną ilością danych statystycznych zgromadzonych w czasie swojego działania. Słowo statystyka po raz pierwszy zostało użyte w XVIII w. przez urodzonego w Elblągu Gottfrieda Achenwalla, który rozumiał je jako państwoznawstwo i do statystyki zaliczał wszystko, co wiązało się z wiedzą o państwie (warunkach fizjograficznych, ludności, ustroju społecznym, gospodarce itp.). Przedmiot zainteresowań statystyki jako nauki o państwie wyłonił się z potrzeb ówczesnej administracji państwowej, dla której gromadzono dane liczbowe. Obecnie znaczenie to uległo zmianie i statystyka pojmowana jest jako nauka zajmująca się metodami badania zbiorów danych liczbowych przedstawiających zjawiska masowe. Nie oznacza to, iż jej znaczenie dla administracji zmniejszyło się jest ona dalej nieodzownym narzędziem dla pracownika administracji. Metody statystyczne, niezależnie od dziedziny zastosowania, są dogodnym środkiem opisu i analizy badanego zjawiska, a także umożliwiają prognozowanie jego dalszego rozwoju. Metody te mają charakter uniwersalny i są wykorzystywane niemal we wszystkich dyscyplinach naukowych (administracji, psychologii, socjologii, demografii, historii, medycynie, politologii i naukach technicznych). Dostarczają państwu, samorządowi i organizacjom pozarządowym niezbędnych informacji pozwalających na prowadzenie odpowiedzialnej polityki, mającej na

8 8 Wprowadzenie celu zaspokajanie potrzeb społecznych na dostępnym poziomie. Znajomości metod statystycznych wymaga też współczesna gospodarka, np. statystyczne badania rynkowe pozwalają poznać zapotrzebowanie konsumentów i dostosować do niego produkcję (z sezonowymi zmianami zapotrzebowania włącznie), w warunkach zaś masowej produkcji tylko statystyka umożliwia skontrolowanie jakości wyrobów. Im szersza skala działalności gospodarczej, tym większe zapotrzebowanie na analizy statystyczne. W ramach swojej pracy administratywista gromadzi dane liczbowe, związane z wykonywaniem funkcji państwowych, samorządowych lub gospodarczych przez zatrudniającą go instytucję, działaniami kontrolnymi, planowaniem rozwoju (strategie lokalne, centralne), działaniami marketingowymi administracji, oceną społecznego odbioru działań swojej instytucji, sprawozdawczością itp. Administratywista musi dysponować umiejętnością analizy tych danych liczbowych oraz umiejętnością identyfikacji poprawnych i niewłaściwych praktyk statystycznych, co jest niezbędne dla skutecznego wypełniania przezeń zadań związanych z misją zatrudniającej go instytucji. Nie może on skutecznie wypełniać swoich funkcji bez znajomości statystyki. Statystyka stanowi podstawowy instrument, który pozwala administratywiście zrozumieć i ocenić rzeczywistość, ocenić zasoby i koszty, okreś lić priorytety, wyznaczyć ryzyka realizacji projektów i decyzji. Bez analizy statystycznej niemożliwe jest podejmowanie przez niego trafnych decyzji, efektywne planowanie działalności, określanie skutków i kosztów realizowanych programów. Korzystanie z metod statystycznych w codziennej pracy administratywisty staje się naturalną koniecznością. Opracowanie i interpretacja danych liczbowych wymagają zrozumienia istoty badania statystycznego. Uzyskanie poprawnych wyników badania danych liczbowych jest możliwe tylko wtedy, gdy zostaną użyte odpowiednie metody statystyczne i gdy będą one zastosowane do danych właściwie zebranych, z uwzględnieniem specyfiki badanego zjawiska. Wartość statystyki zawiera się w poprawnych i właściwie dobranych metodach interpretacji, pozwalających na wykrycie prawidłowości rządzących badanymi zjawiskami. Statystyka bowiem nie jest wyłącznie nauką w pewnym stopniu jest również sztuką interpretacji. Wielu ludzi traktuje statystykę jako żmudną i nudną dyscyplinę (a nawet tylko umiejętność) sprowadzającą się do budowania dużych

9 Wprowadzenie 9 zestawień liczbowych i pracochłonnego obliczania miar i wskaźników. Rzeczywistość znacznie odbiega od takiego obrazu. Samo obliczanie miar statystycznych jest dzisiaj nieporównywalnie łatwiejsze w stosunku do stanu sprzed kilku czy kilkunastu lat. Dysponujemy dzisiaj środkami technicznymi, które odrywają nas od uciążliwego procesu obliczeń, dając nam niemal niezwłocznie po wprowadzeniu danych gotowe, obliczone automatycznie miary statystyczne. Środków technicznych tego typu jest wiele: poczynając od bardziej rozbudowanych kalkulatorów obliczających średnie i odchylenia standardowe, po zastosowanie w obliczeniach statystycznych arkuszy kalkulacyjnych, np. Excel Microsoftu, EViews (Econometric Views), Statmetrics, a przede wszystkim bardzo rozbudowanych specjalnych programów statystycznych, np. STATISTICA PL (firmy Statsoft) czy pakiet SPSS PL for Windows. Stosując tego typu programy, użytkownik ogranicza się w zasadzie do wprowadzenia danych liczbowych i do wskazania pożądanych wyników: program uporządkuje dane, sporządzi odpowiednie wykresy i obliczy potrzebne miary statystyczne. Nie wymaga to zatem od nas wykonywania żmudnych obliczeń, musimy jednak mieć odpowiednią wiedzę, po to by zebrać właściwe dane i wskazać miary dostosowane do warunków i celu badania. Konieczna jest znajomość warunków stosowania poszczególnych miar statystycznych, umiejętność samodzielnego ich obliczenia (nawet wtedy, gdy obliczenia wykona program statystyczny), a także umiejętność interpretacji otrzymanych wyników, gdyż tylko wtedy możemy sensownie zaplanować i przeprowadzić badanie statystyczne. Należy jednak stwierdzić, że przy małych, doraźnych badaniach nic nie zastąpi własnego, odręcznego obliczenia i analizy statystycznej. Podręcznik jest przeznaczony dla Czytelników będących studentami studiów administracyjnych, a także dla wykonujących zawód administratywisty lub prawnika. Zaprezentowano w nim metody i standardy gromadzenia danych statystycznych oraz podstawowe miary opisu statystycznego, dotyczące zarówno statycznego ujęcia badanych zjawisk, jak i opisu oraz analizy ich dynamiki. Przedstawiono zasady opracowania materiału statystycznego, budowę tablic i wykresów, a przede wszystkim sposoby obliczania i interpretacji poszczególnych miar statystycznych. Omówiono także organizację i funkcjonowanie polskiej statystyki publicznej (oficjalnej) i jej powiązania ze statystyką międzynarodową.

10 10 Wprowadzenie Podręcznik ma na celu zapoznanie Czytelnika z warunkami umożliwiającymi stosowanie poszczególnych miar opisu statystycznego i sposobami obliczania tych miar. Przedstawia zasady interpretacji prezentowanych miar statystycznych. Poza przekazaniem umiejętności doboru, obliczania i interpretacji wybranych miar statystycznych umożliwia Czytelnikowi lepsze zrozumienie celu i zakresu stosowalności statystyki, w szczególności w zastosowaniach administracyjnych. Opanowanie tych umiejętności wymaga znajomości matematyki na poziomie podstawowym (szkoła średnia). To krótkie wprowadzenie w tematykę podręcznika zakończymy cytatem z Johna Hopkinsona 1, który stwierdził, że (...) nie możemy z młyna matematycznego wydobyć więcej, niż do niego włożyliśmy, chociaż to, co włożyliśmy, możemy wydobyć w postaci nieskończenie lepiej nadającej się do naszych celów. Metodą wydobywania potrzebnych nam informacji zawartych w zbiorowościach statystycznych są właśnie przedstawione w niniejszym opracowaniu metody gromadzenia, opisu i analizy danych liczbowych. 1 J. Hopkinson, James Forrest Lecture, 1894.