Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów

Transkrypt

1 Czekajło Probl Hig A Epidemiol i wsp. Wpływ 2016, sprzężonych 97(3): dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów 207 Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów Effects of conjugated dienes of linoleic acid on risk of formation and progression of cancer Anna Czekajło 1/, Anna Andrysiak 2/, Dorota Różańska 1/ 1/ Zakład Dietetyki, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 2/ Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Dietetyki, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Skoniugowany kwas linolowy (CLA conjugated linoleic acid), to grupa izomerów pozycyjnych i geometrycznych kwasu linolowego. Głównym naturalnym źródłem CLA są produkty pochodzenia zwierzęcego: mleko i jego przetwory oraz mięso przeżuwaczy. Izomery należące do puli CLA różnią się pod względem pozycji i konfiguracji wiązań podwójnych. Najczęściej występującym w produktach naturalnych izomerem CLA jest cis-9,trans-11. W wielu badaniach wykazano pozytywny wpływ CLA na redukcję masy ciała u osób z nadwagą i otyłością. Od lat 90. XX w. pojawiają się także doniesienia na temat antynowotworowych właściwości CLA. Choroby nowotworowe stanowią coraz częstszą przyczynę śmierci, wyprzedzając w niektórych krajach śmiertelność z przyczyn sercowo-naczyniowych. Badania przeprowadzane w warunkach in vitro oraz z udziałem zwierząt doświadczalnych w znaczącej większości potwierdzają hamujący wpływ CLA zarówno na powstawanie, jak i wzrost masy nowotworowej. Niewiele było jednak prób z wykorzystaniem CLA pochodzącego z naturalnych źródeł. Wyniki badań przeprowadzonych z udziałem ludzi są niejednoznaczne, czego przyczyną może być niska podaż CLA z całodzienną racją pokarmową i trudności w oznaczeniu zawartości tego składnika w diecie. Konieczne jest przeprowadzenie dalszych badań w celu ustalenia, czy CLA znajdujący się w naturalnie występujących produktach spożywczych może przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka rozwoju choroby nowotworowej u ludzi. Coniugated linoleic acid (CLA) consists of a group of positional and geometrical isomers of linoleic acid. The main sources of CLA are animal products such as milk, dairy products and ruminant meat. The position and configuration of double bonds vary between different isomers of CLA. The cis-9, trans-11 isomer is the most common natural isomer of CLA found in food. In many studies it has been confirmed that CLA may reduce body weight in overweight and obese patients. Since 1990 s there have been reports about anti-cancerogenic attributes of CLA. Cancers are among the world s leading causes of deaths and in some countries cancer mortality is ahead of mortality of cardiovascular diseases. The effects of CLA on tumor formation and growth have been confirmed in many in vitro and in vivo animal studies. However, there have not been many studies using CLA derived from natural sources. The results of studies conducted among humans are inconclusive, which may be the reason of low CLA intake and difficulties in indicating its consumption in the diet. Therefore, other studies with natural CLA are needed in order to determine its effectiveness on reducing risk of cancer in people. Key words: conjugated linoleic acid, cancer, diet, anticancer therapy Słowa kluczowe: skoniugowany kwas linolowy, nowotwór, dieta, terapia antynowotworowa Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Dorota Różańska Zakład Dietetyki Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu ul. Parkowa 34, Wrocław tel , dorota.rozanska@umed.wroc.pl Wprowadzenie Sprzężone dieny kwasu linolowego CLA (conjugated linoleic acid) są grupą pozycyjnych i geometrycznych (cis-trans) stereoizomerów kwasu linolowego, które charakteryzują się obecnością w łańcuchu węglowym układu sprzężonych wiązań podwójnych. Występuje wiele izomerów CLA, spośród których największą aktywność biologiczną wykazują izomery: cis-9,trans-11 oraz trans-10,cis-12. Izomer CLA cis-9,trans-11 oktadienowy, potocznie zwany kwasem żwaczowym, jest formą przeważającą i w naturalnych produktach jego zawartość stanowi ponad 80% całkowitej puli CLA. Syntetyzowany jest on przez zwierzęta przeżuwające podczas mikrobiologicznego biouwodornienia kwasu linolowego. CLA powstają w części żołądka tych zwierząt żwaczu, jako pośredni produkt na szlaku przemian kwasu linolowego do stearynowego. Główne znaczenie w tym procesie ma aktywność enzymu Δ 9 -desaturazy. Substratem dla tego enzymu jest kwas trans-11 oktadienowy, zwany kwasem wakcenowym, powstający podczas przemian kwasu linolowego oraz α-linolenowego. Izomer cis-9,trans-11 może

2 208 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): być bezpośrednio absorbowany albo uwodorniony do kwasu wakcenowego (kwas trans-11-oktadekanowy). Po wchłonięciu kwas wakcenowy może być następnie przekonwertowany przez Δ 9 -desaturazę z powrotem do cis-9,trans-11 CLA. Izomer trans-10,cis-12 występuje w żywności pochodzenia zwierzęcego jedynie w śladowych ilościach, natomiast w stosunku 1:1 razem z cis-9,trans-11, można go odnaleźć w gotowych preparatach, produkowanych na skalę przemysłową z olejów roślinnych. Celem chemicznej syntezy CLA jest otrzymanie związku o maksymalnej aktywności biologicznej. Zostały opracowane metody laboratoryjne pomocne przy konwersji kwasu linolowego do CLA. Niektóre preparaty CLA zawierają dodatkowe izomery z podwójnymi wiązaniami w pozycjach: 8, 10 lub 11, 13 [1-5]. CLA u przeżuwaczy są magazynowane w podskórnej tkance tłuszczowej i w warstwie tłuszczu wewnątrzmięśniowego oraz występują w tłuszczu mlecznym. Stwierdzono, iż CLA posiadają właściwości antykancerogenne, przeciwcukrzycowe i antyaterogenne oraz hamują adipogenezę. Mogą również modulować komórkową odpowiedź na czynnik martwicy nowotworu TNF-α. Przypuszcza się, iż CLA wpływają hamująco na rozwój i progresję nowotworów poprzez: bezpośrednie oddziaływanie na proces karcynogenezy, redukcję nadmiernego odkładania tkanki tłuszczowej w organizmie, która pośrednio może zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów, a także przez redukcję kacheksji, która związana jest z zaawansowanym stadium nowotworów oraz z metodami ich leczenia. Udokumentowane są efekty wpływu CLA na poprawę odpowiedzi immunologicznej w czasie, gdy maleje niekorzystny efekt katabolizmu, w którym pośredniczy układ immunologiczny. CLA pochodzące z diety również zwiększają produkcję immunoglobulin u szczurów, a także zmniejszają uwalnianie histaminy oraz PGE2 u świnek morskich. Trans-10,cis-12 CLA zwiększa proliferację limfocytów in vitro [3-5]. Istnieją różne doniesienia dotyczące dziennego średniego pobrania CLA z dietą przez ogólną populację krajów zachodnich i jest to zakres mg/ dzień. Wartości te są tak rozbieżne z powodu różnej zawartości CLA w produktach spożywczych, co z kolei wynikać może z różnic w sposobie karmienia zwierząt oraz różnic między rasami [1]. Celem pracy jest przegląd piśmiennictwa dotyczącego wpływu skoniugowanego kwasu linolowego pochodzącego z naturalnych produktów na powstawanie i wzrost masy nowotworowej w warunkach in vitro oraz w organizmach zwierząt i ludzi. Zawartość CLA w produktach pochodzenia zwierzęcego Głównym naturalnym źródłem CLA w diecie człowieka są produkty mleczne oraz mięso zwierząt przeżuwających, tj.: krów, owiec, kóz, saren, jeleni, a także walabii i kangurów. Zawartość CLA w mięsie zwierząt przeżuwających uzależniona jest od rodzaju stosowanej do ich karmienia paszy. Najwyższa jest zwykle latem, gdy zwierzęta żywią się trawą na pastwisku, dzięki czemu udział kwasu linolowego w ich diecie jest wysoki. W mięsie wołowym zawartość CLA wynosi od 1,2 do 10 mg na 1 g tłuszczu, w jagnięcinie natomiast 4,3-19 mg/g tłuszczu. Są to więc ważne źródła tego składnika. W porównaniu do przeżuwaczy, u zwierząt monogastrycznych zawartość CLA jest znacznie niższa (<1 mg/g tłuszczu), gdyż nie przebiega u nich proces biouwodornienia. Przeprowadzano próby suplementacji pasz trzody chlewnej preparatami CLA, by zwiększyć jego udział w mięsie wieprzowym. Wzrostowi zawartości sprzężonych dienów kwasu linolowego, towarzyszył procentowy wzrost udziału nasyconych kwasów tłuszczowych przy jednoczesnym obniżeniu kwasów jednonienasyconych [2, 6-8]. Na zawartość sprzężonego kwasu linolowego w przetworach mlecznych wpływa wiele czynników, a do najistotniejszych należą: jakość mleka, które zostało użyte jako surowiec, rodzaj bakterii, którymi zaszczepione zostało mleko, długość okresu dojrzewania i warunki, w których ono zachodzi oraz czynniki technologiczne. W mleku krowim zawartość CLA jest różna i waha się od 2 do nawet 37 mg/g tłuszczu i zależy m.in. od: rasy krów (ma ona większy wpływ niż okres laktacji), pory roku i sposobu żywienia zwierząt. Dodatek do paszy dla krów olejów roślinnych (słonecznikowego, lnianego, sojowego) oraz oleju rybnego wpływa na wzrost zawartości CLA w mleku. Kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA), zawarte w oleju rybnym hamują redukcję kwasu wakcenowego do stearynowego, co skutkuje zwiększonym poziomem kwasu wakcenowego w żwaczu. Mleko owcze, w porównaniu do mleka krowiego, zawiera 2-krotnie więcej sprzężonych dienów kwasu linolowego, natomiast w mleku klaczy zawartość CLA jest 4-krotnie niższa niż w mleku krowim [6, 9-12]. Mleko przeżuwaczy w porównaniu do mleka człowieka i różnych gatunków zwierząt zawiera znacznie więcej kwasu żwaczowego. Mleko kobiece jednakże jest bogatsze w kwas żwaczowy w porównaniu do mleka zwierząt innych niż przeżuwacze, co związane jest ze spożyciem przez ludzi mleka i produktów mlecznych [13]. W maśle zawartość kwasu żwaczowego wynosi średnio 124 mg na 100 g produktu (1,51 mg na 1 g tłuszczu) w sezonie zimowym oraz ok. 212 mg/100 g (2,65 mg/g tłuszczu) latem. Wahania sezonowe najpewniej wynikają z różnej podaży kwasów linolowego i α-linolenowego, ponieważ wiosną i latem zwierzęta mogą spożywać świeżą trawę, a wypasanie ich na pastwiskach pobudza aktywność Δ 9 -desaturazy, natomiast jesienią i zimą otrzymują one suchą paszę [14].

3 Czekajło A i wsp. Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów 209 W grupie serów najwięcej izomeru cis-9,trans-11 CLA jest w serze żółtym 65±36 mg/100 g produktu (2,4±1,4 mg/g tłuszczu), w serach z białą pleśnią ok. 63±12 mg/100 g produktu (2,38±0,46 mg/g tłuszczu), w serach kozich 62±16 mg/100 g produktu (2,26±0,23 mg/g tłuszczu). Oscypek, jako przedstawiciel serów owczych, zawiera najmniej CLA 50±4 mg/100 g produktu (1,68±0,1 mg/g tłuszczu). Ciekawym jest fakt, że ser Zamojski nie zawiera izomeru cis-9,trans-11 nawet w niewielkiej ilości, a pod względem organoleptycznym nie różni się on od innych serów żółtych [15]. W przypadku jogurtów greckich z różnych regionów geograficznych zawartość CLA wynosi: w jogurtach z mleka krowiego 0,128-1,501 g/100 g tłuszczu, z mleka owczego 0,405-1,250 g/100 g tłuszczu, z mleka koziego 0,433-0,976 g/100 g tłuszczu [16]. W niewielkich ilościach CLA występuje również w olejach roślinnych (do 0,7 mg/g tłuszczu). Powstaje on w procesie rafinacji, przede wszystkim podczas dezodoryzacji. W margarynach jest znikoma zawartość CLA od 0,1 do 0,5 mg/g tłuszczu, która wynika z obecności w nich oleju oraz powstawania tych związków podczas procesu uwodornienia [17]. Badania na hodowlach komórkowych Niewielki odsetek badań oceniających antynowotworowe właściwości skoniugowanego kwasu linolowego in vivo i in vitro dotyczy CLA pochodzącego z naturalnych produktów. O Shea i wsp. [18] przeprowadzili badania dotyczące wpływu mlekowego i syntetycznego CLA na komórki raka piersi linii MCF-7. Badacze zaobserwowali, że mleko krowie wzbogacone w CLA wykazywało działanie cytotoksyczne. Mleko wzbogacone w skoniugowany kwas linolowy otrzymano od krów karmionych paszą suplementowaną olejem rzepakowym i sojowym. Inkubacja komórek MCF-7 z mlekiem wzbogaconym w CLA w ilości 16,9-22,6 ppm spowodowała zmniejszenie ich liczby o 90% w porównaniu z grupą komórek inkubowanych bez dodatku skoniugowanego kwasu linolowego. W próbach z mieszaniną syntetycznych izomerów CLA, izomerem cis-9,trans-11 CLA oraz izomerem trans-10,cis-12 CLA (po 20 ppm w każdej grupie badanej), stwierdzono spadek liczby żywych komórek nowotworowych po inkubacji odpowiednio o 60, 60 i 15%. Nie stwierdzono istotnych różnic w hamowaniu wzrostu guza oraz stopniu peroksydacji lipidów między próbami z mlekiem krowim, mieszaniną syntetycznych izomerów CLA i syntetycznym kwasem linolowym (LA) o podobnych stężeniach skoniugowanego kwasu linolowego. Wykazano natomiast wzrost proliferacji komórek nowotworowych o 25% przy ich inkubacji z LA. Stwierdzono także, że CLA pochodzący z mleka kumulował się w błonach komórkowych lepiej, niż syntetyczny izomer cis-9,trans-11 CLA [18]. Miller i wsp. [19] zbadali wpływ mleka o różnej zawartości CLA na ludzkie komórki nowotworowe linii MCF-7 i SW480. Próbki mleka pochodzące od krów suplementowanych olejem rzepakowym i sojowym zawierały odpowiednio 2,26 i 1,83 g cis-9,trans-11 CLA/100 g estrów metylowych kwasów tłuszczowych, podczas gdy mleko pochodzące od krów niesuplementowanych zawierało 1,69 g cis-9,trans-11 CLA/100 g estrów metylowych kwasów tłuszczowych. Liczba komórek MCF-7 i SW480 po 4-dniowej inkubacji z udziałem tłuszczu mlecznego zawierającego CLA w ilości 60,2-80,6 μm/100 g zmalała odpowiednio o 61 i 58% przy najwyższym stężeniu CLA. Spadek liczby komórek nowotworowych był proporcjonalny do zawartości CLA w próbie. Syntetyczny izomer CLA cis-9,trans-11 również znacząco zmniejszył ilość komórek nowotworowych po inkubacji, jednak jego działanie było mniejsze niż CLA zawartych w mleku (spadek liczby komórek przy zawartości CLA 80,6 μm/100 g odpowiednio o 49 i 50%). W badaniach z wykorzystaniem tłuszczu mlecznego o stałej zawartości CLA 71,3 μm/100 g tłuszczu w poszczególnych próbach nie wykazano znaczących statystycznie zależności pomiędzy wzrostem komórek linii MCF-7 i SW480, a typem tłuszczu użytego do suplementacji. Ogólna liczba komórek nowotworowych po inkubacji była jednak wyraźnie niższa w próbach z dodatkiem CLA (71,3 μm/100 g) w porównaniu z próbą kontrolną [19]. Badanie to potwierdza wcześniejsze przypuszczenia Ipa i wsp. [20], że CLA jest jedynym kwasem tłuszczowym, którego właściwości antynowotworowe nie zależą od obecności i ilości innych kwasów tłuszczowych w diecie. Lipkowski i wsp. [21] przeprowadzili badanie, w którym w warunkach in vitro zbadali antyproliferacyjne właściwości kwasów tłuszczowych wyizolowanych z mleka owczego (FA-1), zawierającego 2% cis-9,trans-11 CLA, preparatów wzbogaconych CLA, zawierających do 9,2% cis-9,trans-11 (FA-2) oraz komercyjnego preparatu CLA (CP), zawierającego ok. 80% cis-9,trans-11, przeciwko komórkom raka szyjki macicy (KB) oraz białaczki (HL-60). Dawka ID-50 (dawka powodująca zahamowanie proliferacji komórek nowotworowych w 50%) była niższa w przypadku FA-2 niż po zastosowaniu CP. Test SRB wykazał inhibicję proliferacji komórek KB w większym stopniu w przypadku FA-2 aniżeli w CP przy użyciu takiej samej dawki obu preparatów. Podobnie w teście MTT doszło do zahamowania proliferacji komórek HL-60 w większym stopniu przez FA-2 niż przez CP. FA-1 przejawiało natomiast jedynie niewielką aktywność przeciwko komórkom obu linii nowotworowych inhibicja na poziomie ok. 10% [21]. Celem badań De La Torre a i wsp. [22] było sprawdzenie wpływu izomerów skoniugowanego kwasu linolowego pochodzącego z wołowiny na wzrost komórek nowotworowych. Badania przeprowadzono in vitro na

4 210 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): ludzkich komórkach raka piersi, płuc, jelita grubego, czerniaka i jajnika. Do badania zostały użyte ekstrakty lipidów pochodzących z wołowiny o zróżnicowanej zawartości CLA oraz odpowiadające im pod względem ilościowym oczyszczone frakcje CLA i syntetyczne mieszaniny skoniugowanego kwasu linolowego. Komórki poddano 48-godzinnemu działaniu kwasów tłuszczowych, a następnie oszacowano liczbę pozostałych żywych komórek nowotworowych. W porównaniu z grupą kontrolną (nie poddaną działaniu kwasów tłuszczowych), liczba komórek rakowych w grupach badanych zmniejszyła się o 25 67%, w zależności od typu linii komórkowej użytej do badania oraz źródła i zawartości CLA. Stwierdzono, że hamowanie wzrostu guzów było skuteczniejsze w grupie badanej z ekstraktem lipidów pochodzących z wołowiny niż z samym oczyszczonym CLA. Wyniki badania mogą wskazywać na istnienie w mięsie wołowym innych składników tłuszczowych o działaniu antynowotworowym niż CLA lub na istnienie komplementarnego oddziaływania niesprzężonych kwasów tłuszczowych pochodzących z wołowiny i skoniugowanego kwasu linolowego [22]. Koronowicz i wsp. [23] zbadali wpływ lipidów żółtka jaja kurzego naturalnie wzbogaconego w izomery CLA na proliferację komórek czerniaka ludzkiego. Żółtko jaja zostało wzbogacone w skoniugowany kwas linolowy poprzez dodatek do paszy kur izomerów cis-9,trans-11 i trans-10,cis-12 CLA. Udział izomeru cis-9,trans-11 CLA we wzbogaconym żółtku wynosił 2,3%, a trans-10,cis-12 0,9%, podczas gdy żółtko nie wzbogacone w CLA nie zawierało w ogóle tego kwasu. Po inkubacji komórek czerniaka z hydrolizatem lipidów żółtka stwierdzono zahamowanie ich proliferacji, które było zależne od czasu działania i stężenia CLA. Autorzy badania dostrzegają potencjalną możliwość zastosowania żywności wzbogaconej w CLA w leczeniu nowotworów [23]. Badania z udziałem zwierząt doświadczalnych Już w 1999 r. Ip i wsp. [24] przeprowadzili badania z udziałem zwierząt doświadczalnych na temat właściwości CLA występującego naturalnie w pożywieniu. Celem pracy badaczy było sprawdzenie potencjału antynowotworowego izomerów CLA tłuszczu mlecznego (głównie w postaci izomeru cis-9,trans-11) in vivo. Wcześniejsze badania tego typu prowadzone były z zastosowaniem preparatów będących mieszaniną izomerów cis-9,trans-11, cis-10,trans-12 i cis-11,trans-13 CLA. Brak było danych, czy CLA zawarty w produktach spożywczych pod postacią trójglicerydów ma taką samą aktywność biologiczną jak preparaty handlowe, w których CLA występuje w formie niezwiązanej. Masło o wysokiej zawartości CLA otrzymano od krów, których dieta zawierała 5,3% dodatek oleju słonecznikowego. Stwierdzono, że gromadzenie CLA w gruczole sutkowym i innych tkankach szczurów karmionych masłem bogatym w skoniugowany kwas linolowy (0,8 g/100 g) było wyższe, niż w grupie spożywającej niezwiązany CLA (0,8 g/100 g). Ponadto zwierzęta otrzymujące dietę bogatą w CLA miały o 50% niższe ryzyko rozwoju raka gruczołu sutkowego niż szczury spożywające zwyczajną dietę [24]. CLA może działać prewencyjnie nie tylko w stosunku do nowotworu sutka, ale także jelita grubego. Szczury rasy Sprague-Dawley były karmione bogatymi w CLA skoniugowanymi kwasami tłuszczowymi pochodzącymi z oleju krokoszowego w ilości 0,01; 0,05; 0,1; 1 lub 2% wartości energetycznej diety. W celu indukcji nowotworzenia zwierzętom podawano 1,2-dimetylohydrazynę (DMH) oraz 7,12-dimetylobenzoantracen (DMBA). Po 36 tygodniach przeanalizowano liczbę powstałych nowotworów sutka, wskaźniki proliferacji nowotworu sutka i nabłonka okrężnicy oraz liczbę nieprawidłowych ognisk krypt w jelicie grubym. Stwierdzono znaczącą zależność pomiędzy zawartością skoniugowanych kwasów tłuszczowych pochodzących z oleju krokoszowego w diecie zwierząt, a proliferacją komórek nowotworowych. Najlepsze wyniki w odniesieniu do obu typów nowotworów zanotowano przy podaży tych kwasów wynoszącej 1% wartości energetycznej diety [25]. Udowodniono, że poszczególne kwasy tłuszczowe wykazują zróżnicowany wpływ na karcinogenezę. W badaniu przeprowadzonym przez Hubbard i wsp. [26] szczury doświadczalne zostały podzielone na 12 grup otrzymujących diety o takim samym udziale energii z tłuszczów (40%), ale różniących się składem kwasów tłuszczowych. U zwierząt karmionych dietą, w której łój wołowy zastąpił połowę mieszaniny olejów roślinnych, występowanie przerzutów było znacznie zmniejszone w porównaniu do zwierząt spożywających mieszaninę olejów roślinnych. Zawartość CLA w diecie konieczna do znaczącego zahamowania metastazy zmalała z 0,1 do 0,05%. Mieszanina olejów roślinnych została w badaniu uznana za odpowiednik typowej diety zachodniej. W badaniu in vitro stwierdzono, że kwas linolowy (będący głównym składnikiem olejów roślinnych) zmniejszał toksyczność skoniugowanego kwasu linolowego względem komórek nowotworowych sutka, podczas gdy kwasy: oleinowy, stearynowy i palmitynowy (znajdujące się w dużych ilościach w łoju wołowym) wykazywały działanie przeciwne. Łój wołowy wydaje się zwiększać skuteczność CLA w hamowaniu procesu kancerogenezy [26]. Badania z udziałem ludzi W niektórych badaniach prowadzonych z udziałem ludzi wykazano protekcyjny wpływ spożycia mleka i produktów mlecznych na występowanie nowotworów piersi [27] i odbytnicy [28]. Autorzy

5 Czekajło A i wsp. Wpływ sprzężonych dienów kwasu linolowego na ryzyko powstawania i progresji nowotworów 211 przypuszczają, że może mieć to związek z zawartą w tych produktach znaczną ilością CLA. Jednakże wyniki innych badań nie zawsze potwierdzają tę hipotezę, a nawet wykazują negatywny wpływ CLA na występowanie nowotworów. Najwięcej badań przeprowadzonych z udziałem ludzi na temat związku pomiędzy spożyciem skoniugowanego kwasu linolowego a występowaniem nowotworów dotyczyło nowotworu sutka [29-34]. W Finlandii w latach przebadano ponad 400 kobiet pod względem pobrania CLA z dietą i jego zawartości w surowicy. Grupę badaną stanowiły kobiety z rakiem piersi (68 osób w okresie przedmenopauzalnym i 127 w okresie pomenopauzalnym), natomiast próba kontrolna składała się z 75 zdrowych kobiet przed menopauzą i 133 po menopauzie, dobranych pod względem wieku i obszaru zamieszkania. Stwierdzono, że u kobiet po menopauzie zarówno spożycie skoniugowanego kwasu linolowego z dietą, jak i jego stężenie w surowicy były znacząco niższe w grupie badanej niż w grupie kontrolnej. Iloraz szans zachorowania na raka piersi pomiędzy najwyższym i najniższym kwartylem spożycia CLA wynosił 0,4. Niższe ryzyko zachorowania na raka piersi stwierdzono również w przypadku wyższej zawartości w surowicy kwasu trans-wakcenowego i kwasu mirystynowego [29]. Zawartość CLA w tkance tłuszczowej piersi 297 kobiet została oznaczona jako marker pobrania tego składnika z dietą. Grupę badaną stanowiły kobiety leczone z powodu inwazyjnego nowotworu, a grupę kontrolną kobiety z łagodnymi zmianami w piersi. Zawartość CLA w tkance tłuszczowej piersi wyrażona jako udział procentowy wszystkich kwasów tłuszczowych była podobna w grupie badanej i kontrolnej (odpowiednio 0,44 i 0,43%). Nie stwierdzono zależności pomiędzy zawartością CLA w tkance, a ryzykiem rozwoju nowotworu piersi ani też wiekiem kobiet w momencie diagnozy. Zaobserwowano jednak odwrotną korelację pomiędzy zawartością CLA w tkance tłuszczowej piersi, a wartością wskaźnika BMI pacjentek [30]. Chajes i wsp. [31] zbadali również poziom CLA w tkance tłuszczowej pobranej operacyjnie od 209 pacjentek z pierwotnym rakiem piersi w momencie diagnozy. Zawartość skoniugowanego kwasu linolowego mieściła się w przedziale 0,19-0,85% wszystkich kwasów tłuszczowych, wynosząc średnio 0,44%. Po 7,5 roku u 45 pacjentek pojawiły się przerzuty. Nie stwierdzono związku pomiędzy zawartością CLA w tkance, a czynnikami ryzyka rozwoju nowotworu (wielkością, stopniem histopatologicznym, itp.), ryzykiem przerzutów czy śmiercią z powodu nowotworu. Według autorów badania brak zależności może być spowodowany niskimi stężeniami CLA w tkance i zbyt małymi różnicami jego zawartości w tkankach poszczególnych pacjentów [31]. W innym badaniu na temat antykancerogennych właściwości CLA wzięło udział 1122 kobiet z potwierdzonym histologicznie pierwotnym rakiem sutka (grupa badana) oraz 2036 kobiet zdrowych (grupa kontrolna). Do oceny podaży CLA z dietą zastosowano kwestionariusz częstotliwościowy, obejmujący 104 produkty spożywcze. Nie stwierdzono zależności pomiędzy zawartością w diecie CLA ogółem ani izomeru cis-9,trans-11 CLA, a ryzykiem przed- i pomenopauzalnego nowotworu sutka. Słaba, choć istotna statystycznie zależność wystąpiła natomiast pomiędzy większą podażą cis-9,trans-11 CLA, a niższym ryzykiem wystąpienia hormono-niezależnego nowotworu sutka u kobiet przed menopauzą [32]. Nie we wszystkich badaniach zaobserwowano antynowotworowe właściwości skoniugowanego kwasu linolowego. Voorips i wsp. [33] zbadali wpływ podaży CLA z dietą na występowanie nowotworów sutka w badaniu Netherlands Cohort Study. W ciągu 6,3 lat stwierdzono 941 przypadków tego nowotworu. Pobranie CLA z dietą oszacowano przy użyciu kwestionariusza częstotliwości spożycia 150 produktów spożywczych i zaobserwowano słabą pozytywną zależność pomiędzy spożyciem CLA a występowaniem nowotworu sutka [33]. W badaniu Swedish Mammography Cohort przeprowadzonym w latach wzięło udział kobiet zdrowych, wśród których po 17,4 latach stwierdzono 2952 przypadków nowotworu sutka. Żadna zależność pomiędzy podażą z dietą CLA i wystąpieniem nowotworu nie została stwierdzona [34]. Podsumowanie W dużej ilości badań, prowadzonych zarówno in vitro, jak i z udziałem zwierząt, stwierdzono pozytywny wpływ CLA na hamowanie karcinogenezy. Z powodu niskiej podaży skoniugowanego kwasu linolowego z dietą, a także niewysokich jego stężeń w tkankach, badania z udziałem ludzi nie pozwalają jednak na jednoznaczne udowodnienie antynowotworowych właściwości CLA. W celu zwiększenia zawartości tego składnika w całodziennej racji pokarmowej, należałoby wzbogacić dietę w produkty będące naturalnym źródłem CLA, takie jak: mleko, masło, sery i mięso zwierząt przeżuwających. Duże spożycie tych produktów uznawane jest jednak za przyczynę chorób sercowo-naczyniowych. Autorzy niektórych badań dotyczących antykancerogennych właściwości CLA wskazują na potencjalną możliwość wzbogacania żywności w skoniugowany kwas linolowy. Konieczne są jednak dalsze badania aby stwierdzić, czy sprzężone dieny kwasu linolowego pochodzące z naturalnych źródeł charakteryzują się większą aktywnością w hamowaniu wzrostu nowotworów niż CLA syntetyczny i czy mogą mieć one zastosowanie w prewencji i leczeniu nowotworów u ludzi.

6 212 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): Piśmiennictwo / References 1. Amarù DL, Biondo PD, Field CJ. The role of conjugated linoleic acid in breast cancer growth and development. Open Nutraceuticals J 2010, 3: Białek A, Tokarz A. Sprzężone dieny kwasu linolowego jako potencjalny czynnik prewencyjny w profilaktyce nowotworów piersi. Post Hig Med Dosw 2013, 67: Wang LS, Huang YW, Sugimoto Y, et al. Conjugated linoleic acid (CLA) up-regulates the estrogen-regulated cancer suppressor gene, protein tyrosine phosphatase γ (PTP γ), in human breast cells. Anticancer Res 2006, 26(1A): Pariza MW, Park Y, Cook ME. Conjugated linoleic acid and the control of cancer and obesity. Toxicol Sci 1999, 52(2 suppl): Pariza MW, Park Y, Cook ME. The biologically active isomers of conjugated linoleic acid. Prog Lipid Res 2001, 40(4): Kowalska M, Cichosz G. Produkty mleczarskie najlepsze źródła CLA. Bromat Chem Toksykol 2013, 46(1): Piotrowska A, Świąder K, Waszkiewicz-Robak B, Świderski F. Ocena możliwości zwiększenia zawartości sprzężonych dienów kwasu linolowego (CLA) w mięsie i przetworach mięsnych. Rocz PZH 2012, 63(3): Schmid A, Collomb M, Sieber R, Bee G. Conjugated linoleic acid in meat and meat products: a review. Meat Sci 2006, 73: Białek A, Tokarz A. Źródła pokarmowe oraz efekty prozdrowotne sprzężonych dienów kwasy linolowego (CLA). Biul Wydz Farm WUM 2009, 1: Kelly ML, Berry JR, Dwyer DA, et al. Dietary fatty acid sources affect conjugated linoleic acid concentrations in milk from lactating dairy cows. J Nutr 1998, 128(5): Collomb M, Schmid A, Sieber R, Ryhänen E. Conjugated linoleic acids in milk fat: variation and physiological effects. Inter Dairy J 2006, 16(11): Janeczek W, Kupczyński R. Czynniki decydujące o zawartości sprzężonego kwasu linolowego (CLA) w tłuszczu mleka krów. Acta Sci Pol Med Veterinaria 2006, 5: Jahreis G, Fritsche J, Möckel P, et al. The potential anticarcinogenic conjugated linoleic acid, cis-9, trans-11 C18:2, in milk of ditterent species: cow, goat, ewe, sow, mare, woman. Nutr Res 1999, 19(10): Tokarz A, Białek A, Stawarska A, Gołębiowska L. Porównanie zawartości sprzężonych dienów kwasu linolowego CLA w masłach dostępnych na rynku warszawskim w 2006 roku. Żyw Człow Metab 2007, 36: Tokarz A, Białek A, Krasowska M. Ocena zawartości kwasu żwaczowego (cis-9, trans-11 CLA) w wybranych gatunkach serów. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3): Serafeimidou A, Zlatanos S, Laskaridis K, et al. Chemical characteristics, fatty acid composition and conjugated linoleic acid (CLA) content of traditional Greek yogurts. Food Chem 2012, 134(4): Gnädig S, Xue YB, Berdeaux O, et al. Conjugated linoleic acid (CLA) as a functional ingredient. [in] Functional Dairy Products. Mattila-Sandholm T, Saarela M (ed). Woodhead Publishing, USA 2003: O Shea M, Devery R, Lawless F, et al. Milk fat conjugated linoleic acid (CLA) inhibits growth of human mammary MCF-7 cancer cells. Anticancer Res 2000, 20(5B): Miller A, Stanton C, Murphy J, Devery R. Conjugated linoleic acid (CLA)-enriched milk fat inhibits growth and modulates CLA-responsive biomarkers in MCF-7 and SW480 human cancer cell lines. Br J Nutr 2003, 90(5): Ip C, Briggs SP, Haegele AD, et al. The efficacy of conjugated linoleic acid in mammary cancer prevention in independent of the level or type of fat in the diet. Carcinogenesis 1996, 17(5): Lipkowski AW, Walisiewicz-Niedbalska W, Patkowska- Sokoła B, et al. In vitro anti-cancer properties of natural vs synthetic conjugated linoleic acid. Anim Sci Pap Rep 2003, (21)1: De La Torre A, Debiton E, Juanéda P, et al. Beef conjugated linoleic acid isomers reduce human cancer cell growth even when associated with other beef fatty acids. Br J Nutr 2006, 95(2): Koronowicz A, Żwawa K, Szymczyk B i wsp. Wpływ lipidów żółtka jaja kurzego naturalnie wzbogaconego w izomery sprzężonego kwasu linolowego na proliferację komórek czerniaka ludzkiego. Bromat Chem Toksykol 2009, 3: Ip C, Banni S, Angioni E, et al. Conjugated linoleic acidenriched butter fat alters mammary gland morphogenesis and reduces cancer risk in rats. J Nutr 1999, 129(12): Cheng JL, Futakuchi M, Ogawa K, et al. Dose response study of conjugated fatty acid derived from safflower oil on mammary and colon carcinogenesis pretreated with 7,12-dimethylbenz[a]anthracene (DMBA) and 1,2-dimethylhydrazine (DMH) in female Sprague-Dawley rats. Cancer Lett 2003, 196(2): Hubbard NE, Lim D, Erickson KL. Beef tallow increases the potency of conjugated linoleic acid in the reduction of mouse mammary tumor metastasis. J Nutr 2006, 136(1): Knekt P, Järvinen R, Seppänen R, et al. Intake of dairy products and the risk of breast cancer. Br J Cancer 1996, 73(5): Kesse E, Boutron-Ruault MC, Norat T, et al. Dietary calcium, phosphorus, vitamin D, dairy products and the risk of colorectal adenoma and cancer among French women of the E3N-EPIC prospective study. Int J Cancer 2005, 117(1): Aro A, Männistö S, Salminen I, et al. Inverse association between dietary and serum conjugated linoleic acid and risk of breast cancer in postmenopausal women. Nutr Cancer 2000, 38(2): Chajes V, Lavillonnière F, Ferrari P, et al. Conjugated linoleic acid content in breast adipose tissue is not associated with the relative risk of breast cancer in a population of french patients. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2002, 11(7): Chajes V, Lavillonnière F, Maillard V, et al. Conjugated linoleic acid content in breast adipose tissue of breast cancer patients and the risk of metastasis. Nutr Cancer 2003, 45(1): McCann SE, Ip C, Ip MM, et al. Dietary intake of conjugated linoleic acids and risk of premenopausal and postmenopausal breast cancer, Western New York Exposures and Breast Cancer Study (WEB Study). Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2004, 13(9): Voorips L, Brants HA, Kardinaal AF, et al. Intake of conjugated linoleic acid, fat, and other fatty acids in relation to postmenopausal breast cancer: the Netherlands Cohort Study on Diet and Cancer. Am J Clin Nutr 2002, 76(4): Larsson SC, Bergkvist L, Wolk A. Conjugated linoleic acid intake and breast cancer risk in a prospective cohort of Swedish women. Am J Clin Nutr 2009, 90(3):