KrESY NAJPIEKNIEJSZE ZAKATKI

Transkrypt

1 ADAM DYLEWSKI KrESY, NAJPIEKNIEJSZE, ZAKATKI

2

3 Kresy NAJPIĘKNIEJSZE zak ątki Wstęp 4 Najdalej na północ 17 Województwo dorpackie 18 Dorpat 21 Województwo parnawskie 22 Parnawa 25 Województwo wendeńskie 26 Kieś (Wenden) 29 Ryga 30 Kurlandia i Semigalia 33 Mitawa 34 Inflanty Polskie 37 Dyneburg 38 Żmudź 41 Wornie 42 Połąga 45 Kiejdany 46 Województwo trockie 49 Troki 50 Kowno 55 Województwo wileńskie 56 Wilno 59 Grodno 62 Województwo połockie 65 Połock 66 Województwo witebskie 69 Letni krajobraz polskich Tatr CUDA NATURY polska Panorama Lwowa

4 Witebsk 70 Województwo smoleńskie 73 Smoleńsk 74 Najdalej na wschód 77 Województwo mścisławskie 78 Mścisław 81 Województwo mińskie 82 Mińsk 85 Województwo nowogródzkie 86 Nowogródek 89 Województwo brzesko-litewskie 90 Brześć 93 Województwo wołyńskie 94 Łuck 97 Województwo bełskie 98 Bełz 101 Województwo ruskie 102 Lwów 105 Województwo podolskie 108 Kamieniec Podolski 111 Najdalej na południe Jahorłyk 112 Winnica 115 Humań 116 Województwo kijowskie 119 Kijów 120 Żytomierz 123 Województwo czernihowskie 124 Czernihów 127 CUDA NATURY spis treści 4

5 Wstęp Przystępując do studiów na temat Kresów Wschodnich, choćby miałby to być tylko nieco pobieżny rzut z perspektywy krajoznawczej, łączącej pierwiastki historyczne i turystyczne, warto zdać sobie sprawę, jak bardzo niezwykły jest to temat. Po pierwsze i może najważniejsze, Kresy są pojęciem subiektywnym. Istnieją w obszarze tylko jednej kultury polskiej, podczas, gdy dla Litwina, Białorusina i Ukraińca ich idea nie tylko jest mało zrozumiała, ale też w zasadzie niedopuszczalna, bowiem zaburzałaby jego ogląd świata, w którego centrum znajdują się traktowane jako integralne całości Litwa (państwo), Białoruś oraz Ukraina. Po drugie, Kresy nie są jednorodne. Przynależą do nich zarówno ziemie, które jeszcze w XX w. wchodziły w skład Rzeczpospolitej (wileńskie, grodzieńskie, nowogródzkie, Polesie, Wołyń, Lwów, stanisławowskie, tarnopolskie), jak też takie, które kontakt z państwem polskim (choć nie z kulturą polską) straciły już w XVIII w. to tzw. Dalekie Kresy, obejmujące ziemie dzisiejszej Łotwy, Litwy, Rosji, Białorusi, Ukrainy oraz Mołdawii. Wreszcie, z najszerszego punktu widzenia, do Kresów należą także tereny nie tyle inkorporowane, a raczej podbite, do niegdysiejszego państwa polsko-litewskiego przynależne krótko, stanowiące w nim organizmy efemeryczne, o których ewentualnej polskości można mówić jedynie z perspektywy naszej i tylko naszej świadomości historycznej. Przykłady takich ziem stanowią tereny dzisiejszej południowej Estonii, Smoleńszczyzna w Rosji, Kijów, Zadnieprze, a nawet Oczaków na Ukranie. Po trzecie, Kresy są pojęciem bardzo, wręcz niespodzianie młodym. Choć słyszymy w piosenkach o rycerzach spod kresowych stanic, to w czasie istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów, które wyznacza nam dziś granicę tego terytorium, nikt o Kresach nie słyszał. Jak dowiódł w swych badaniach Jacek Kolbuszewski, po raz pierwszy pojęcie Kresów pojawiło w wydanym w 1854 r. poemacie Wincentego Pola Mohort. Rapsod rycerski Pola błyskawicznie stał się ogromnym sukcesem literackim i wydawniczym. Aż do lat 20. XX w. wznowienia szły w dziesiątki, w szkołach Galicji była Polsko-czechosłowacki słupek graniczny w Gorganach (Ukraina) Wincenty Pol (obraz Juliusza Kossaka, 1874 r.) 5 Kresy Najpiękniejsze zakątki

6 Relikwiarz św. Kazimierza w kaplicy katedry wileńskiej

7 Wilno, Ostra Brama

8 to lektura obowiązkowa, a co celniejszych fragmentów uczono się na pamięć. Szczególne nasilenie fascynacji zapomnianym dziś niemal poematem, ugruntowującym wyobrażenie o Rzeczpospolitej w granicach sprzed 1772 r., przypadło na lata , kiedy ukazało się aż jedenaście wydań. Nie sposób nie dostrzec związku pomiędzy wpływem Mohorta a wyobrażeniami o przyszłej Polsce, rekonstruowanej przez tych, którzy nieoczekiwanie otrzymali taką szansę od losu wskutek wybuchu pierwszej wojny światowej. Oczywiście, nie na samym Mohorcie opierała się świadomość Kresów na przełomie XIX i XX w., ale stanowi on dobitny przykład przejścia stworzonych przez literata wyobrażeń o niegdysiejszej tradycji rycersko-szlacheckiej, wyrażającej się także w cywilizacyjnym podboju ziem wschodnich, do sfery kultury masowej, objawiającej się w czynach i dążeniach. Obraz upamiętniający Unię w Krewie (1385 r.) pierwszą unię polsko-litewską Kresy Najpiękniejsze zakątki 8

9 Unia Lubelska (Jan Matejko) Pamiętając o tych wszystkich odniesieniach, załóżmy jednak, że Kresy istniały jako obiektywna całość historyczna i nakreślmy pokrótce ich dzieje, przyjmując, iż jest to generalnie obszar położony pomiędzy wschodnimi granicami Polski z 1772 i 1945 r. Pierwsze zakusy na Ruś można dostrzec już u pierwszych Piastów, czy to w dość tajemniczej sprawie Grodów Czerwieńskich, odbitych w 981 r. jakimś Lachom przez księcia kijowskiego, czy to w wyprawie kijowskiej Bolesława Chrobrego. Ale wyraźny, brzemienny w następstwa ruch na wschód był dziełem dopiero ostatniego Piasta, Kazimierza Wielkiego, który podbił Ruś Halicko-Włodzimierską. Zasadniczy przełom przyniosło oczywiście zawiązanie unii z Litwą. Uwieńczenie tego wieloetapowego procesu, w którym związek personalny przekształcił się w federację dwóch państw, stanowiło zawarcie w 1569 r. unii lubelskiej. Odtąd można mówić o mającej zasadnicze znaczenie przy wyróżnianiu Kresów Rzeczpospolitej Obojga Narodów, wewnątrz której podział na Wielkie Księstwo i Koronę poskutkował też z czasem rozdziałem na Białoruś i Ukrainę. Maksymalny zasięg terytorialny Rzeczpospolita osiągnęła w 1618 r., i właśnie do tego stanu rzeczy odnosi się przede wszystkim ta książka. Późniejsze zdarzenia to już tylko umniejszanie się Pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie 9 Kresy Najpiękniejsze zakątki

10 Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P (Jan Matejko)

11 Konstytucja 3 Maja 1791 roku (Jan Matejko)

12 Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 r. (Bernardo Bellotto) powierzchni państwa, stanowiące ilustrację do wszechogarniającego kryzysu, jaki ogarnął unię polsko-litewską w połowie XVII w. Szczególne znaczenie miał w tej mierze rozejm andruszowski z 1667 r. Przyniósł on rezygnację Rzeczpospolitej z aktywnej polityki na wschodzie, a także utratę województw smoleńskiego, czernihowskiego i połowy ogromnego kijowskiego, obejmującego Zadnieprze, a także de facto sam Kijów. Rosja zastrzegła sobie także opiekę nad prawosławnymi w Rzeczypospolitej, czego potem skutecznie nadużywała, dążąc do osłabienia suwerenności sąsiada. Postanowienia z Andruszowa, zatwierdzone przez traktat Grzymułtowskiego z 1686 r., utrzymały się w mocy aż do I rozbioru w 1772 r. Pierwszy zabór rosyjski objął Inflanty Polskie oraz ziemie na wschód od Dniepru, Druci i Dźwiny zatem województwa: mścisławskie, witebskie, połockie, część mińskiego i część inflanckiego. Na obszar zaliczany dziś do Kresów wdarła się także Austria, włączając do Galicji Ruś Czerwoną i zachodnią część Podola. W drugim rozbiorze Rzeczpospolita utraciła na wschodzie ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja Pińsk Zbrucz, czyli województwa: kijowskie, bracławskie, mińskie, południowo-wschodnią część podolskiego, wschodnie części wołyńskiego i brzesko-litewskiego oraz część wileńskiego. Reszta obszaru nazywanego dziś Kresami, m.in. z Wilnem, Nowogródkiem, Grodnem, Brześciem, Łuckiem i Równem, przypadła Rosji w ramach trzeciego rozbioru. Kresy Najpiękniejsze zakątki 12

13 Wieczorna zimowa panorama Grodna (Białoruś) Powrót na ziemie wschodnie nastąpił w dobie odrodzenia państwowości w XX w. Realizując postulaty wynikające z dominujących wówczas postaw (ukształtowanych m.in. w oparciu o wspomnianego Mohorta), ale także idąc za wiele szerszymi koncepcjami politycznymi (m.in. idea federalistycznej Rzeczpospolitej Piłsudskiego), w latach Polska objęła szereg ziem na wschód od dzisiejszych granic, tworząc z nich województwa wileńskie, część białostockiego (z Grodnem), nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, część lwowskiego, stanisławowskie i tarnopolskie. Ich utrata nastąpiła we wrześniu 1939 r., ale może donioślejsze znaczenie miały wielkie odgórnie sterowane migracje ludności, zwane eufemistycznie repatriacjami, jakie przypadły na lata oraz W ich efekcie byłe już Kresy Wschodnie utraciły zasadniczą część ludności polskiej, w tym całą inteligencję, mającą zasadnicze znaczenie dla rozwoju dalszej obecności polskiej na tych obszarach. Wyprawiając się na Kresy, trzeba zatem być dziś przygotowanym, że z wielu powodów wędrówka ta odbiegnie od oczekiwań. Widziana z bliska Żmudź okaże się litewska, Podole ukraińskie, a Białoruś zrusyfikowana. Warstewka polskości obejmie co najwyżej kościół, niewielkie skupiska Polaków (często dopiero potomków dziewiętnastowiecznej emigracji zarobkowej), miejsca utrwalone historycznie, napisy na cmentarzach. Wyprawa na Kresy to bowiem równorzędnie a może nawet ważniejsze niż turystyczne przemierzanie terytorium podróż do wnętrza rodzimej kultury, próba spenetrowania podstaw własnej tożsamości. Pomnik na wileńskim cmentarzu Na Rossie (Litwa) 13 Kresy Najpiękniejsze zakątki