Krajobraz kulturowy 242

Transkrypt

1 Krajobraz kulturowy 242

2 fot. J. Matos da Costa 243

3 244 fot. D. Wołkowycki

4 14 Pradzieje i wczesne średniowiecze archeologia krajobrazu i krajobraz archeologiczny nad górną Narwią Maciej Karczewski Krajobraz w badaniach archeologicznych Archeologia posługuje się terminem krajobraz w dwóch znaczeniach. Archeologia krajobrazu zajmuje się odtwarzaniem fizjonomii wybranych wycinków przestrzeni w konkretnych momentach przeszłości (Karczewski 2011). Natomiast krajobraz archeologiczny należy rozumieć jako istnienie (funkcjonowanie) zabytków (stanowisk) archeologicznych we współczesnym krajobrazie, przede wszystkim zabytków o własnej formie terenowej. Główna problematyka tak ujętego krajobrazu archeologicznego koncentruje się na aspekcie ochrony i eksponowania tych form krajobrazowych, jako świadectw działalności człowieka w przeszłości i jego wpływu na kształtowanie cech kulturowych krajobrazu. Zabytek archeologiczny to każda materialna pozostałość działalności człowieka. Wśród zabytków archeologicznych wyróżnia się artefakty świadome wytwory materialne działalności ludzkiej (narzędzia, broń, ozdoby) oraz ekofakty szczątki organiczne, pozostałości roślin i zwierząt użytkowanych przez człowieka. Stanowisko archeologiczne: obszar (wycinek przestrzeni), na którym występują zabytki archeologiczne. Zabytki te mogą znajdować się zarówno na powierzchni gruntu, jak też w warstwach, które powstały w związku z działalnością człowieka, zwanych warstwami kulturowymi. Badania nad paleokrajobrazem zarówno w kontekście konkretnych stanowisk archeologicznych, jak i większych zasiedlanych obszarów, skoncentrowane są przede wszystkim na wskazaniu jego utylitarnych i symbolicznych cech, użytecznych z perspektywy człowieka oraz istniejących w nim elementów kulturowych. Cechy te to: ukształtowanie terenu, pokrywa glebowa i roślinna, hydrografia, klimat, układ sieci osadniczej i związane z nią inne elementy wprowadzone przez zasiedlanie (pola, łąki, obszary innej aktywności gospodarczej, miejsca kultu, w tym cmentarzyska; Karczewski 2011). Charakterystyka cech kulturowych krajobrazów w pradziejach i wczesnym średniowieczu musi przede wszystkim uwzględniać wyniki badań archeologicznych. Ich cennym uzupełnieniem są wyniki analiz paleośrodowiskowych wówczas, gdy dostarczają informacji o skutkach działalności człowieka dla środowiska naturalnego. Stan badań archeologicznych nad górną Narwią i źródła wiedzy o paleokrajobrazie Materialne ślady osadnictwa z różnych okresów pradziejów oraz wczesnego i późnego średniowiecza, odkrywane nad brzegami rzek i jezior, stały się podstawą jednej z najstarszej metody poszukiwań archeologicznych zabytków przeszłości. Jednym z jej prekursorów był Zygmunt Gloger ( ), do którego zbiorów trafiły eksponaty archeologiczne zbierane na wydmach nadnarwiańskich oraz nad brzegami innych rzek dawnej Rzeczpospolitej 245

5 (m.in. Gloger 1873, 1903). Bez przesady można zatem uznać go za pierwszego archeologa z obszaru dzisiejszej Polski północno-wschodniej, który zwrócił uwagę na związek źródeł archeologicznych z krajobrazem (por. nota na str. 284). Kultura archeologiczna jest to podstawowe pojęcie używane do określenia zbioru zabytków archeologicznych, charakterystycznych dla danego obszaru w konkretnym odcinku pradziejów. Dawniej kulturę archeologiczną kojarzono z konkretnymi grupami ludzkimi, a zastąpienie jednej kultury archeologicznej przez inną uważano za dowód migracji. Obecnie coraz częściej podkreśla się, że ze względu na niezwykle złożony charakter kultury ludzkiej oraz kształtujących ją praw i procesów, utożsamianie kultury archeologicznej z konkretnym ludem może być błędne. Zastąpienie jednej kultury archeologicznej przez drugą mogło równie dobrze nastąpić na drodze wymiany ludności, jak też w wyniku zastąpienia przez tę samą społeczność używanych wcześniej narzędzi, broni i ozdób nowymi. Zmianę tę mogła wywołać np. ewolucja warunków środowiska naturalnego, wymuszająca konieczność modyfikacji zajęć gospodarczych i sposobu zasiedlania terenu. Starożytności nadnarwiańskie stały się ponownie obiektem zainteresowań archeologów profesjonalnych i amatorów dopiero po upływie niemal czterech dekad od śmierci Zygmunta Glogera. Wyjątkowy pod tym względem był 1936 r. Wówczas Józef Jodkowski, archeolog z Grodna, rozpoczął wykopaliska na Górze Królowej Bony w Surażu (Śnieżko 2000). W rzeczywistości przeprowadził je rękoma miejscowego nauczyciela historii Aleksandra Stafińskiego, który wysyłał do Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Grodnie listy ze sprawozdaniami oraz odkopane zabytki (Stafiński 1937; Bieńkowska 1993). W tym samym roku Władysław Litwińczuk, mieszkaniec Suraża i późniejszy archeolog amator, odnalazł na uroczysku Zapopławskie koło Suraża eneolityczne zabytki kamienne i krzemienne, współcześnie wiązane z archeologicznymi kulturami amfor kulistych i ceramiki sznurowej (Ryc. 14.1). Za pośrednictwem Aleksandra Stafińskiego trafiły one do rąk Józefa Jodkowskiego. Wartość naukowa odkrycia była na tyle duża, że grodzieński archeolog i miejscowy nauczyciel historii jeszcze w tym samym roku osobiście wizytowali uroczysko Zapopławskie (Maciejczuk 1995). Archeolodzy prowadzący wykopaliska i inne badania archeologiczne, w tym powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski, posługują się własnymi terminami dotyczącymi interpretacji funkcji odkrywanych stanowisk archeologicznych. Do pojęć tych należą: ślad osadnictwa gdy na powierzchni stanowiska archeologicznego odkryte zostały jeden lub dwa zabytki związane z daną kulturą archeologiczną, okresem w pradziejach lub wczesnym średniowieczem, punkt osadniczy stanowisko archeologiczne o nieokreślonej funkcji z bardzo małą liczbą zabytków archeologicznych na powierzchni stanowiska; termin ten jest stosowany również przy opisie rozmieszczenia stanowisk archeologicznych w sieci osadniczej jakiegoś obszaru, obozowisko stanowisko archeologiczne zinterpretowane jako miejsce po dawnym obozowisku łowców, myśliwych, zbieraczy lub pasterzy; termin używany przede wszystkim w przypadku stanowisk paleolitycznych i mezolitycznych, osada stanowisko archeologiczne zawierające relikty dawnego stałego osiedla; osady mogą być pozostałościami osiedli otwartych typu wiejskiego i miejskiego oraz obronnych, grodzisko pozostałość wczesnośredniowiecznego grodu, cmentarzysko stanowisko archeologiczne kryjące pozostałości pradziejowego lub wczesnośredniowiecznego cmentarza; zróżnicowane sposoby grzebania zmarłych i oznaczania grobów w przeszłości powodują, że mówi się o cmentarzyskach ciałopalnych i szkieletowych oraz o cmentarzyskach płaskich, kurhanowych i w obudowach kamiennych; cmentarzyska ciałopalne skrywają szczątki zmarłego złożone do grobu po uprzednim spaleniu na stosie pogrzebowym; cmentarzyska szkieletowe są pozostałościami cmentarzy, na których do grobu składano niespalone ciało; na cmentarzyskach płaskich grób nie jest współcześnie w żaden sposób oznaczony na powierzchni gruntu, a na cmentarzyskach kurhanowych przykrywa go kopiec o kamiennej lub kamienno-ziemnej konstrukcji; na powierzchni gruntu widoczne są również obudowy kamienne grobów, tworzą je głazy ustawione na obrzeżach jamy grobowej. Od końca lat sześćdziesiątych XX w. Suraż i jego okolice często gościły archeologów. Równocześnie z wykopaliskami Jerzy Głosik prowadził w okolicach Suraża badania powierzchniowe, odkrywając pięć nowych stanowisk archeologicznych. Dwa z nich: stanowisko nr 8 Młynki i stanowisko nr 14 ul. Zabłudowska w Surażu, zbadał następnie wykopaliskowo (Jaskanis 1968; Głosik1969; 1971; Maciejczuk 1995) 1. W latach Krystyna Bieńkowska z Muzeum Okręgowego w Białymstoku przeprowadziła tu pierwsze wykopaliska na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku przy Górze Królowej Bony (Chilmon 1974; Bieńkowska 1995; 2005). Autorem dalszych poszukiwań powierzchniowych był Krzysztof Burek z Muzeum Okręgowego w Białymstoku, który w 1973 i 1974 r. między Surażem i Żółtkami odkrył szereg nowych stanowisk archeologicznych z różnych epok pradziejów i wczesnego średniowiecza. Następnie, w 1979 r., dwaj warszawscy archeolodzy W. Gumiński i A. Sieja odnaleźli nad górną Narwią kilkadziesiąt kolejnych stanowisk. Ponadto W. Gumiński przeprowadził tu wykopaliska na stanowisku 8, kryjącym relikty obozowiska z epoki kamienia (Maciejczuk 1995). Rok później, inny archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Ewa Gieysztor-Szymczak, zbadała pracownię obróbki krzemienia z paleolitu schyłkowego, odkrytą w Płonce Kozłach (stan. 1 Archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, teczki AZP i AZP

6 Ryc Władysław Litwińczuk wśród zgromadzonych przez siebie zabytków archeologicznych (fot. ze zbiorów Społecznego Muzeum Archeologiczno- Etnograficznego w Surażu) 1). Efektem jej zainteresowań tą częścią pradziejów nad górną Narwią były też wykopaliska przeprowadzone w 1988 r. pod wsią Płonka Strumianka. 2 w 1989 r. Katarzyna Rusin rozpoczęła wykopaliska na cmentarzysku kurhanowym kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich w Grochach Starych. Kontynuowała je w latach dziewięćdziesiątych XX w., odkrywając niezwykle bogatą nekropolię arystokracji plemiennej, identyfikowanej często z plemieniem germańskich Gotów (Rusin 1998, 1999). Począwszy od 1982 r. dolina górnej Narwi i jej otoczenie zostały objęte regularnymi badaniami powierzchniowymi w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), zrealizowanymi niemal w całości do 1990 r. Teren Narwiańskiego Parku Narodowego i jego otuliny obejmuje piętnaście obszarów AZP, z których obecnie znanych jest ponad 1143 stanowisk archeologicznych datowanych od epoki kamienia po czasy nowożytne. 3 Wyniki badań AZP stały się podstawą szeregu wykopalisk podjętych w latach dziewięćdziesiątych XX w. i w następnej dekadzie, przede wszystkim jako badania wyprzedzające wielkie inwestycje liniowe: budowę gazociągu jamalskiego i trasy S8. Towarzyszyły im, prowadzone na znacznie mniejszą skalę, wykopaliska podejmowane w celach naukowych lub naukowo-konserwatorskich i przy okazji mniejszych inwestycji. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. przez teren Podlasia, w tym obszar bezpośrednio na południe od Suraża, przebiegała budowa gazociągu jamalskiego. Ratownicze wykopaliska na jego trasie doprowadziły do odkrycia wczesnośredniowiecznego cmentarzyska i dwóch osad ze śladami zasiedlania z neolitu, okresu wpływów rzymskich, późnego średniowiecza i czasów nowożytnych w Daniłowie Małym (stanowiska nr 6 i 7) oraz dwóch osad z wczesnej epoki żelaza i okresu wpływów rzymskich w Surażu (stanowiska nr 37 i 108). Badania na cmentarzysku w Daniłowie Małym i w Surażu na stan. 37 były na- 2 Archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora zabytków, teczka AZP Dokumentacja z badań Archeologicznego Zdjęcia Polski w archiwach: Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków teczki AZP: 37 83, 37 84, 37 85, 38 83, 38 84, 38 85, 39 83, 39 84, 39 85, 40 83, 40 84, 40 85, 41 83, 41 84, oraz Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, Delegatura w Łomży teczki AZP: 38 83, Autorzy badań: A. Boguszewski [AZP (1984 r.), AZP (1984 r.)], E. Gieysztor-Szymczak, Z. Sulgostowska, A. Grochulska, J. Tomaszewski [AZP (1982 r.)], H. Karwowska [AZP (b.d.), AZP (1985 r.)], J. Korsak [AZP (część łomżyńska 1992 r.)], J. Maciejczuk [AZP (część białostocka 1988 r.), AZP (1987 r.), AZP (1990 r.), AZP (1987 r.)], J. Maciejczuk i L. Pawlata [AZP (1988 r.)], L. Pawlata [AZP ( r.), AZP (część białostocka 1985 r.), AZP (1987 r.), AZP (1988 r.), AZP (1989 r.)], K. Rusin, U. Stankieiwcz, H. Karwowska, I. Kryński [AZP (część łomżyńska 2001)]. 247

7 stępnie kontynuowane do 2005 r. jako prace naukowo-konserwatorskie (Krasnodębski 2006; Krasnodębski, Kupryjanowicz 2006; Olczak 2009). 4 Z kolei pod koniec pierwszej i na początku drugiej dekady XXI w., w czasie budowy trasy S8 na odcinku z Jeżewa do Białegostoku, wykopaliska wyprzedzające realizacje inwestycji przeprowadzone zostały na stanowiskach nr: 2 w Jeronikach, 11 w Jeżewie Starym, 45 w Pajewie, 31 i 32 w Rzędzianach oraz 53 i 56 w Złotorii. Doszło wówczas do odkrycia szeregu reliktów osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego. Niestety, poza Jeronikami, wyniki tych wykopalisk nie ukazały się drukiem (Kittel i in. 2014). 5 w Jeronikach odkryto wówczas pozostałości osadnictwa z paleolitu schyłkowego, eneolitu, starszej epoki brązu, wczesnej epoki żelaza, okresu wpływów rzymskich, późnego średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych (Wawrusiewicz 2009, 2010; Rusin, Wawrusiewicz 2012). Chronologia pradziejów na obszarze ziem dzisiejszej Polski (Kaczanowski, Kozłowski 1998) 1. paleolit schyłkowy (ok lat p.n.e.) 2. mezolit (ok lat p.n.e.) 3. neolit (ok lat p.n.e.) 4. eneolit (ok. 3700/ /2100 lat p.n.e.) 5. epoka brązu (ok. 2200/2100 lat p.n.e. ok. połowy VIII w. p.n.e.) 6. wczesna epoka żelaza (ok. połowy VIII w. p.n.e. początek i w. n.e.) 7. okres wpływów rzymskich (początek i w. n.e. ok. 375 r. n.e.) 8. okres wędrówek ludów (ok. 375 r. n.e. 567/568 r. n.e. lub koniec VII w. n.e.) Doraźne badania ratownicze miały miejsce w 1992 r. w Surażu, gdzie na posesji Tadeusza Laskowskiego odkryty został ślad osadnictwa neolitycznej kultury niemeńskiej oraz relikt jamy o nieokreślonej funkcji, datowanej na VIII IX w. (Karczewski 1995). W 2002 r. niewielkie wykopaliska ratownicze przeprowadzono na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku przygrodowym w Surażu, rozkopanym po raz pierwszy na początku lat siedemdziesiątych XX w. Tym razem odkryto tu sześć grobów. Przy okazji natrafiono też na relikty osady z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza na suraskim rynku (Krasnodębski 2006). Ostatnich kilka lat przyniosło wznowienie badań nad najstarszym odcinkiem pradziejów. Rozpoznaniu osadnictwa schyłkowopaleolitycznego nad górną Narwią służyły badania przeprowadzone w okolicach Suraża na stanowiskach nr 14 i 97 (Jurzysta 2015). Cel naukowy miały też wykopaliska podjęte w dolnej części stoku wału Góry Królowej Bony w Surażu. Ujawniły one relikty późnośredniowiecznej przystani rzecznej (Krasnodębski 2006). W ciągu około 150 lat, od czasów pierwszych poszukiwań śladów najdawniejszej przeszłości przeprowadzonych 4 Pomimo upływu ponad dziesięciu lat od zakończenia wykopalisk, pełne opracowanie wyników tych badań nie zostało dotychczas opublikowane. 5 Archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, teczki: AZP 73 83, AZP 73 84, AZP przez Zygmunta Glogera, zgromadzona została zatem niezwykle obszerna ilościowo baza źródeł archeologicznych. Większość z nich pochodzi jednak z badań powierzchniowych prowadzonych metodą AZP, co w sposób zasadniczy ogranicza ich użyteczność w badaniach nad krajobrazami pradziejowymi i wczesnośredniowiecznymi. Przydatność w tym względzie wskazanych wyżej wykopalisk, ze względu na wyrywkowy, w przewadze ratowniczy charakter, jak też stan publikacji ich wyników jest również obarczona wieloma zastrzeżeniami. Zabytki zebrane z powierzchni stanowiska archeologicznego często nie reprezentują wszystkich reliktów osadnictwa, jakie kryje to stanowisko. Ujawniają je dopiero wykopaliska. Przykładowo, w Jeronikach na stanowisku 2, badania AZP doprowadziły do odkrycia tylko śladów osadnictwa z wczesnego i późnego średniowiecza oraz czasów nowożytnych, podczas gdy badania wykopaliskowe dostarczyły źródeł ze starszej i młodszej epoki kamienia, epoki brązu, epoki żelaza, okresu wpływów rzymskich oraz późnego średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych. Nie potwierdziły natomiast osadnictwa wczesnośredniowiecznego (Wawrusiewicz 2009, 2010; Rusin, Wawrusiewicz 2012). 6 Punktem wyjścia do badań nad każdym paleokrajobrazem jest krajobraz współczesny. Jednakże charakterystyka jego cech naturalnych i kulturowych jest użyteczna jedynie jako tło porównawcze krajobrazów w przeszłości. Cechy te bowiem ulegały i nadal ulegają ciągłym przemianom, co dobrze obrazują zmiany układu koryt rzecznych w dolinie Narwi. W przypadku cech naturalnych nieodzowne są wyniki analiz geomorfologicznych, paleopedologicznych, paleohydrograficznych, palinologicznych, paleoklimatycznych, paleo- i archeobotanicznych oraz paleo- i archeozoologicznych. Stan ich dotychczasowego zaawansowania ograniczony był głównie do badań stratygrafii osadów fluwialnych i biogenicznych oraz współczesnych zmian układu koryt rzecznych (Gradziński i in. 2000; Alexandrowicz, Żurek 2005; Tobiasz 2012). Analizy zwęglonych makroskopowych szczątków roślin, w tym węgli drzewnych oraz szczątków zwierzęcych, pochodzących z badań wykopaliskowych, przeprowadzone zostały jedynie dla pięciu stanowisk archeologicznych, zawierających relikty osadnictwa: neolitycznego (Daniłowo Małe stan. 7), z wczesnej epoki żelaza (Suraż stan. 37), okresu wpływów rzymskich (Suraż stan. 108, Daniłowo Małe stan. 6), późnego średniowiecza (Daniłowo Małe stan. 7), okresu nowożytnego (Daniłowo Małe stan. 6) (Krasnodębski, Kupryjanowicz 2006). Dalsze dwa stanowiska archeologiczne, na których badaniom wykopaliskowym towarzyszyły rozbudowane analizy paleośrodowiskowe położone są na północno-wschodnim skraju doliny górnej Narwi w Złotorii (stan. 53 i 56). Przeprowadzono tam badania geologiczno-geomorfologiczne związane z lokalizacją stanowisk w terenie oraz analizy: pyłkową, makroskopowych szczątków roślinnych i zwierzęcych, węgli drzewnych, fragmentów drewna oraz subfosylnych wioślarek (Kittel i in. 2014). Niestety, dotychczas nie zostały opublikowane wyniki samych badań wykopaliskowych, co uniemożliwia pełne porównanie źródeł archeologicznych z wynikami 6 Dokumentacja z badań AZP teczka AZP w archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 248

8 analiz paleośrodowiskowych. Brak szerokiego zakresu analiz paleośrodowiskowych w dolinie górnej Narwi w istotny sposób utrudnia zatem badania nad krajobrazami tego obszaru w przeszłości. Podstawą analizy rozmieszczenia elementów kulturowych w paleokrajobrazach są mapy archeologiczno-osadnicze. Pokazują one obszary atrakcyjne pod względem warunków środowiska naturalnego, zasiedlane przez ludzi w poszczególnych odcinkach pradziejów i we wczesnym średniowieczu. Aby obraz ten był jak najbardziej precyzyjny na mapach tych zaznaczone zostały jedynie te spośród stanowisk archeologicznych, których datowanie odpowiada poszczególnym epokom i okresom pradziejów oraz wczesnemu średniowieczu (Ryc ). 7 Krajobraz kulturowy nad górną Narwią w pradziejach i we wczesnym średniowieczu Przez całe pradzieje i wczesne średniowiecze warunki środowiska naturalnego wywierały decydujący wpływ na wszystkie aspekty życia człowieka. Tereny nad górną Narwią były atrakcyjne dla osadnictwa i gospodarki. Rzeźba terenu z łagodnymi formami staroglacjalnymi i wydmami (Kondracki 1972, 1988) stwarzała dogodne warunki do zasiedlania już od epoki kamienia. Dominującym elementem paleokrajobrazu była bez wątpienia rzeka. Wyniki badań osadów biogenicznych i fluwialnych w przekroju przez dolinę Narwi między Kurowem i Śliwnem wykazały, że osady te zaczęły powstawać w ósmym tysiącleciu przed nasza erą, zaś zasadnicza część osadów organicznych powstała pomiędzy przełomem i i II tysiąclecia przed naszą erą i końcem i tysiąclecia naszej ery (Gradziński i in. 2000; Alexandrowicz, Żurek 2005). W periodyzacji pradziejów początek wypełniania dna doliny Narwi przypadł zatem na starszy odcinek mezolitu, natomiast większość osadów powstała tu pomiędzy młodszą epoką brązu i wczesną fazą wczesnego średniowiecza. W związku z tym, że akumulacja osadów neoholoceńskich związana była głównie z działalnością anastomozującej rzeki, można przyjąć, że jej wielokorytowy układ prawdopodobnie za- 7 Reprezentatywność wyników badań AZP dla rzeczywistej sytuacji osadniczej i kulturowej w pradziejach i wczesnym średniowieczu zależy od wielu zmiennych, a określenie ich wpływu na ostateczny wynik jest najczęściej trudne do jednoznacznego oszacowania. Materiały z badań powierzchniowych, często mocno zniszczone w wyniku długotrwałego zalegania na powierzchni gruntu lub będące mało charakterystycznymi odpadkami i półproduktami wyrobów krzemiennych, stwarzają duże trudności w precyzyjnym datowaniu i klasyfikacji kulturowej. Wyniki jednorazowego przejścia terenu są też znacznie mniej efektywne od wielokrotnych, często prowadzonych latami poszukiwań. Stwierdzenie to dobrze ilustruje przykład Suraża i okolic, skąd znana jest największa liczba stanowisk archeologicznych nad całą górną Narwią. Zresztą nawet wielokrotne badania nie zapewniają pełnego poznania dziedzictwa archeologicznego danego obszaru. Przykład odkrycia w 2015 i 2016 r. koło Złotorii skarbu 230 wczesnośredniowiecznych srebrnych monet jest tego najlepszym dowodem. czął powstawać dopiero około przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Wcześniej co najmniej od mezolitu Narew była rzeką meandrującą (Alexandrowicz, Żurek 2005). 8 Natomiast u schyłku plejstocenu, czyli w paleolicie schyłkowym, współczesna dolina Narwi znajdowała się w strefie odpływu wód glacjofluwialnych (roztopowych) w obniżeniu dolinnym Narwi (Alexandrowicz, Żurek 2005; Banaszuk, Micun 2009). Zmiany położenia koryta rzeki i przekształcenie w rzekę anastomozującą, wywierały zapewne istotny wpływ na zmiany układu sieci osadniczej w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Niestety, jak dotąd, brak jest wystarczających podstaw do szczegółowej analizy tych zależności. Podobnie, za niewystarczający należy uznać zakres analiz palinologicznych, w tym nierozpoznanie na podstawie zapisu pyłkowego przemian cech lokalnych zbiorowisk roślinnych w przeszłości, wywołanych czynnikami naturalnymi i działalnością człowieka. Brakuje również informacji o wpływie gospodarki i osadnictwa na zmiany w rzeźbie terenu i pokrywie glebowej. Dlatego nie jest możliwe przedstawienie szczegółowych relacji człowiek środowisko w pradziejach i wczesnym średniowieczu na obszarze nad górną Narwią oraz ich wpływu na tutejsze paleokrajobrazy. Dzieje człowieka nad górną Narwią zaczęły się około 12 tysięcy lat temu, u schyłku epoki lodowcowej, w okresie klimatycznym zwanym allerodem. Obniżeniem doliny Narwi nie płynęła jeszcze rzeka. Spływały tędy wody z topniejącego lądolodu (Alexandrowicz, Żurek 2005). W starszej części tego okresu dominującym elementem roślinnym w krajobrazie były parkowe lasy brzozowe, z zaroślami brzóz krzewiastych i pojedynczymi sosnami. Późnej w drzewostanie zwiększyła się liczba sosen oraz pojawiła się osika. Roślinność zielna była zróżnicowana w zależności od rodzaju siedliska. Oziębienie, jakie nastąpiło po allerodzie, w okresie zwanym dryas III, spowodowało istotne zmiany w krajobrazie, w tym przede wszystkim mocne prześwietlenie i skurczenie się areału drzewostanu. Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami fauny allerodzkiej były renifer i łoś, natomiast w lasotundrze dryasu III żyły przede wszystkim renifery (Sulgostowska 1989). Cały powyższy okres odpowiadał w dziejach ludzkości paleolitowi schyłkowemu. Gospodarka oparta była wówczas na łowiectwie i zbieractwie. Nie wprowadzała zatem żadnych trwałych zmian w środowisku naturalnym i krajobrazie. Do polowań używano łuków i strzał zakończonych krzemiennym grotem zaopatrzonym w charakterystyczny trzonek służący do osadzenia w drewnianym promieniu. Groty te określane są mianem ostrzy trzoneczkowatych, zaś kultura materialna używających je łowców nazywana jest kulturą świderską lub cyklem mazowszańskim (Ryc. 14.9). Ze względu na cykliczne, związane z porami roku, wędrówki reniferów z południa na północ i z powrotem, również ich łowcy prowadzili wędrowny tryb życia, przemieszczając się w układzie południkowym na przestrzeni do 200 km i nie zakładając stałych osiedli (Sulgostowska 2005). Ślady ich niewielkich, najpewniej krót- 8 Inni autorzy przyjmują, że zabagnienie doliny górnej Narwi na odcinku między Surażem i Żółtkami nastąpiło już na przełomie okresu atlantyckiego i subborealnego, czyli około lat p.n.e. (Wołkowycki, Banaszuk 2010 i cyt. tam wcześniejsza literatura). 249

9 Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych schyłkowopaleolitycznej kultury świderskiej w otoczeniu Narwiańskiego Parku Narodowego (oryg.) Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych z mezolitu w Narwiańskim Parku Narodowym i w jego otoczeniu. Kolory: czerwony punkt osadniczy nieokreślony pod względem kulturowym, niebieski punkt osadniczy kultury kundajskiej, żółty punkt osadniczy kultury janisławickiej (oryg.) 250

10 Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych z neolitu i eneolitu w Narwiańskim Parku Narodowym i w jego otoczeniu. Kolory: czerwony punkt osadniczy nieokreślony pod względem kulturowym, zielony punkt osadniczy kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej, brązowy punkt osadniczy kultury niemeńskiej, fioletowy punkt osadniczy kultury pucharów lejkowatych, żółty punkt osadniczy kultura amfor kulistych, niebieski punkt osadniczy kultury ceramiki sznurowej (oryg.) Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych z epoki brązu i epoki brązu wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka). Kolory: czerwony punkt osadniczy nieokreślony pod względem kulturowym, zielony punkt osadniczy kultury trzcinieckiej, niebieski punkt osadniczy kultury łużyckiej (oryg.) 251

11 Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych z wczesnej epoki żelaza. Kolory: czerwony punkt osadniczy nieokreślony pod względem kulturowym, zielony punkt osadniczy kultury bałtyjskiej, niebieski punkt osadniczy z ceramiką o kreskowanych powierzchniach (oryg.) Ryc Rozmieszczenie punktów osadniczych z okresu wpływów rzymskich. Kolory: czerwony punkt osadniczy nieokreślony pod względem kulturowym, zielony punkt osadniczy kultury przeworskiej, niebieski punkt osadniczy kultury wielbarskiej (oryg.) 252

12 Ryc Rozmieszczenie wczesnośredniowiecznych punktów osadniczych. Kolory: czerwony punkt osadniczy datowany ogólnie na wczesne średniowiecze, w tym na późną fazę wczesnego średniowiecza, niebieski punkt osadniczy z wczesnej fazy wczesnego średniowiecze (VIII IX w.) (oryg.) Ryc Narzędzia krzemienne schyłkowopaleolitycznych i mezolitycznych łowców myśliwych (w zbiorach Społecznego Muzeum Archeologiczno- Etnograficznego w Surażu) 253

13 kotrwałych, sezonowych obozowisk nad górną Narwią znane są przede wszystkim z okolic Bokin, Starej Łupianki i Suraża (Ryc. 14.2). Nad górną Narwią ludność ta nie tylko polowała. Badania archeologiczne dowiodły, że w okolicy Nowej Łupianki eksploatowała ona krzemień, występujący tu w pokładach kredy i na miejscu przerabiała go na narzędzia i broń (Gieysztor-Szymczak 2001). Koniec późnego glacjału nastąpił około lat temu, dając jednocześnie początek nowej, trwającej do dziś epoce klimatycznej holocenowi. Szybkie ocieplenie klimatu spowodowało ponowny rozwój lasów i zintensyfikowało procesy glebotwórcze. W drzewostanach z pierwszego tysiąclecia holocenu, w okresie preborealnym, dominowały brzoza i sosna z domieszką osiki, jarzębiny i wierzby. Zajmowana stopniowo przez lasy otwarta przestrzeń sprzyjała rozwojowi drzew światłolubnych. W kolejnym tysiącleciu, w okresie borealnym, 9 8 tys. lat temu, skład gatunkowy drzewostanu uległ przebudowie. Nadal dominowała w nim sosna, a w zwartym podszycie występowała leszczyna. Z wolna pojawiły się nowe gatunki drzew liściastych: lipa, dąb, jesion i olsza. Zmienił się też świat zwierzęcy. W lasach żyły już jelenie, sarny i dziki (Ralska-Jasiewiczowa 1991). W tym okresie w dnie doliny górnej Narwi zaczęła się akumulacja osadów biogenicznych (Gradziński i in. 2000; Alexandrowicz, Żurek 2005). Następne trzy tysiące lat holocenu nazywane są okresem atlantyckim (od ok. 8 tys. do ok. 5 tys. lat temu). W ciągu tego okresu skład gatunkowy lasów uległ ustaleniu i stabilizacji. Na obszarze niżu były to lasy mieszane z dominującymi lipami, wiązami, dębami i jesionami, których proporcje zależały od lokalnych warunków siedliskowych. Na terenie północnej Polski stabilizacja ta nastąpiła późno, bo dopiero pomiędzy 6,5 a 6 tys. lat temu (Ralska-Jasiewiczowa 1991). Holocen zapoczątkował w dziejach ludzkości nowy etap rozwoju, który w strefie niżu europejskiego określany jest mezolitem (ok. 10 ok. 5 tys. lat temu). Zmiany jakie zaszły wówczas w kulturze ludzkiej były odpowiedzią na konieczność dostosowania się do życia w zmienionych warunkach środowiska naturalnego. Człowiek nadal czerpał ze środowiska wszystkie niezbędne mu zasoby, nie powodując w nim jeszcze większych trwałych zmian. Ale nowe lasy, z bogatym podszytem i runem oraz terytorialną zwierzyną, a także rzeki i jeziora bogate w ryby, spowodowały istotne zmiany adaptacyjne w gospodarce i osadnictwie. Obok myślistwa, ważną rolę zaczęło odgrywać zbieractwo, w tym orzechów leszczyny oraz rybołówstwo. Osadnictwo stało się bardziej stabilne, na co wpłynęła terytorialność zwierzyny. Pojawiła się też konieczność wykorzystywania lokalnego surowca krzemiennego do produkcji narzędzi (Ryc. 14.9) (Kaczanowski, Kozłowski 1998). Działalność człowieka w mezolicie mogła wpływać na zmiany w krajobrazie. Osadnictwo zajmujące tereny piaszczyste sprzyjało rozwojowi procesów wydmotwórczych. Intensywne zbieractwo powodowało lokalne prześwietlenia lasów i zmiany w składzie gatunkowym szaty roślinnej (Ralska-Jasiewiczowa 1991). Nad górną Narwią najbardziej atrakcyjne warunki naturalne dla osadnictwa mezolitycznego występowały, podobnie jak w paleolicie schyłkowym, w okolicach Bokin i Starej Łupianki (Ryc. 14.3). Myśliwi-zbieracze zakładali tu swoje obozowiska już nie tylko na stoku doliny. Ich ślady odkryte zostały również na niewielkich piaszczystych wyniesieniach w dnie doliny, na północ od Wólki Waniewskiej i Bokin. Innym miejscem, gdzie archeolodzy potwierdzili obecność ludności mezolitycznej jest obszar na prawym brzegu Narwi, na północ od Uhowa i w samym Uhowie oraz na północ od Suraża. Narzędzia krzemienne i powstałe przy ich wytwarzaniu odpady, będące jedynym świadectwem osadnictwa mezolitycznego, najczęściej nie dają podstaw do precyzyjnego stwierdzenia ich klasyfikacji kulturowej. Dlatego większość stanowisk archeologicznych z tego okresu określana jest ogólnie jako stanowiska mezolityczne, bez wskazania, czy należą one do starszej, datowanej na okres preborealny i borealny kultury kundajskiej, czy też młodszej, rozwijającej się w okresie atlantyckim, kultury janisławickiej (Maciejczuk 1995; Sulgostowska 2005). Do wyjątków należą odkryte w Surażu i Uhowie pozostałości obozowisk kultury janisławickiej (Ryc. 14.3). Wyjątkowym w skali ogólnopolskiej zabytkiem wskazującym na złożone relacje jego twórców ze środowiskiem naturalnym jest bogato zdobiony fragment poroża jelenia (Ryc ). Odkryty przypadkowo, jeszcze w połowie lat czterdziestych XX w., w kopalni kredy pod wsią Nowa Łupianka, jest najprawdopodobniej kalendarzem solarno-lunarnym. Za pomocą nacięć zapisano na nim informacje o ruchu słońca i księżyca. Co prawda brak jest podstaw do precyzyjnego datowania tego znaleziska, ale szereg podobieństw do innych tego typu przedmiotów znanych z Europy wskazuje dość jednoznacznie, że wykonano go w mezolicie (Gieysztor-Szymczak 2001). W czasach, gdy na niżu europejskim rozpoczął się mezolit, we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, gdzie zasoby środowiska uniemożliwiały kontynuację ło- Ryc Najstarszy na ziemiach polskich, najprawdopodobniej mezolityczny, kalendarz wycięty na fragmencie poroża jelenia (za: Gieysztor-Szymczak 2001) 254

14 wiectwa i zbieractwa, doszło do wynalezienia nowych sposobów zdobywana pożywienia, opartych na uprawie ziemi i hodowli. Towarzyszyła temu umiejętność lepienia glinianych naczyń i gładzenia kamiennych narzędzi. Pierwsi rolnicy dotarli zza Karpat na teren dzisiejszej południowej Polski około połowy szóstego tysiąclecia p.n.e. Bytujący na niżu mezolityczni myśliwi-zbieracze, korzystający z dogodnych warunków środowiska naturalnego, aż do połowy czwartego tysiąclecia p.n.e. nie byli skłonni do przejęcia żadnego elementu z nowego typu gospodarki. Dopiero wówczas włączyli do swojej kultury materialnej gliniane naczynia (Kaczanowski, Kozłowski 1998). Od tego czasu, ich fragmenty, obok wyrobów krzemiennych, stały się głównymi materialnymi śladami bytności człowieka w eneolicie, epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Nad górną Narwią ślady bytności myśliwych-zbieraczy, posługujących się glinianymi naczyniami o charakterystycznych spiczastych dnach, tzw. naczyniami ostrodennymi, zaliczane są do dwóch kultur archeologicznych: kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej i kultury niemeńskiej (Maciejczuk 1995; Wawrusiewicz 2011). Punkty osadnicze pierwszej z nich znane są z terenów położonych na północ od Suraża, drugiej z okolic wsi Izbiszcze i Topilec oraz Suraża (Ryc. 14.4). Ich niewielka liczba z pewnością nie ukazuje rzeczywistego obrazu osadnictwa ludności utożsamianej z wymienionymi kulturami, które określa się również mianem kultur subneolitycznych lub kultur neolitu strefy leśnej. Pierwsi prawdziwi rolnicy pojawili się nad górną Narwią w eneolicie, około 5,5 tys. temu. Relikty ich kultury materialnej klasyfikowane są przez archeologów jako kultura pucharów lejkowatych (Wawrusiewicz 2011). W historii roślinności i krajobrazu ich pojawienie się przypadło na koniec okresu atlantyckiego i początek okresu subborealnego (od ok do ok lat temu). Był to czas kolejnej istotnej przebudowy składu gatunkowego lasów na niżu. Proces ten wiązał się znowu ze zmianami klimatycznymi. Początkowy wzrost wilgotności, a następnie spadek temperatury, spowodowały prześwietlenie lasów związane ze zmniejszeniem się udziału drzew relatywnie ciepłolubnych: wiązu, jesionu i lipy. Ich miejsce zajmowały dąb, leszczyna, grab. Zmiany te wywołane zostały nie tylko czynnikami naturalnymi. Dużą rolę odegrała w nich również gospodarka rolnicza niszcząca przede wszystkim lasy na najżyźniejszych siedliskach (Ralska-Jasiewiczowa 1991). Ludność kultury pucharów lejkowatych utrzymywała się z uprawy ziemi i hodowli zwierząt, uzupełnianych myślistwem i zbieractwem. Aby ten model gospodarczy był efektywny w pogarszających się warunkach klimatycznych i na mniej żyznych glebach konieczne było rozwinięcie uprawy żyta, bardziej odpornego od innych zbóż oraz wprowadzenie do hodowli rosłego bydła pochodzącego od tura. Pogarszające się warunki środowiskowe spowodowały, że na początku trzeciego tysiąclecia p.n.e. dominujące miejsce w gospodarce i osadnictwie zajęło półosiadłe, następnie zaś nomadyczne pasterstwo. Taki tryb życia w ciągu trzeciego tysiąclecia p.n.e. charakterystyczny był dla ludności, która pozostawiła po sobie dwie kultury archeologiczne: kulturę amfor kulistych i nieco młodszą kulturę ceramiki sznurowej (Kaczanowski, Kozłowski 1998). Z interesującego nas obszaru nad górną Narwią znane są zaledwie pojedyncze punkty osadnicze kultur eneolitycznych. Ślady osadnictwa kultury pucharów lejkowatych odkryte zostały tylko pod Jeronikami. Materialne relikty związane z kulturą amfor kulistych znane są z okolic Suraża i Baciut, a pozostałości osadnictwa kultury ceramiki sznurowej odnaleziono pod Jeronikami, Grochami Starymi i w samym Surażu (Ryc. 14.4) (Maciejczuk 1995; Wawrusiewicz 2011). Większość znalezisk z neolitu i eneolitu nie została sklasyfikowana kulturowo. Niemniej, na podstawie ich rozprzestrzenienia można stwierdzić, że ówczesne osadnictwo trzymało się nie tylko brzegów doliny Narwi, ale również jej dopływów (Ryc. 14.4). W krajobrazie, nadal zdominowanym przez lasy charakterystyczne dla okresu subborealnego, widoczne już były wpływy działalności człowieka. Trwałe i półtrwałe osady, zapewne niewielkie, otaczane były przez pola i łąki-pastwiska. Leśny wypas zwierząt musiał też powodować zmiany w naturalnym składzie drzewostanu. Narew mogła już w tym czasie płynąc wieloma korytami (Wołkowycki, Banaszuk 2010). Potomkowie subneolitycznych myśliwych-zbieraczy oraz ludności związanej z kulturą ceramiki sznurowej mieszkali nad górną Narwią jeszcze u schyłku trzeciego tysiąclecia p.n.e., w początkach nowej epoki epoki brązu. Pod koniec pierwszej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. weszli oni w skład społeczności, które pozostawiły po sobie archeologiczną kulturę trzciniecką (Dąbrowski 1997; Kaczanowski, Kozłowski 1998; Wawrusiewicz 2011). Jej pojedyncze ślady znane są całego obszaru nad górną Narwią (Ryc. 14.5). Osadnictwo z tego okresu trzymało się zarówno doliny Narwi, jak i jej mniejszych i większych dopływów. O wielkości, rozplanowaniu i zabudowie osiedli kultury trzcinieckiej na tych obszarach wiemy bardzo niewiele. Jedynie na podstawie wykopalisk w Jeronikach (stan. 2) można stwierdzić, że domy miały najprawdopodobniej formę półziemianek i że w ich pobliżu znajdowały się jamy zasobowe (Wawrusiewicz 2011). W sąsiedztwie osad musiały znajdować się pola uprawne oraz łąki-pastwiska (Kaczanowski, Kozłowski 1998). Około 1300 lat p.n.e. mieszkańcy terenów nad górną Narwią przyjęli system wierzeń charakterystyczny dla archeologicznej kultury łużyckiej, który nakazywał spalanie zmarłych na stosach pogrzebowych i grzebanie ich szczątków w glinianych popielnicach na rozległych, płaskich cmentarzyskach. Co prawda, jak dotąd, cmentarzyska takie znad górnej Narwi nie są znane, ale za to odkryto tu szereg innych punktów osadniczych tej kultury (Ryc. 14.5) (Dąbrowski 1997). Ich rozmieszczenie pokazuje, że, podobnie jak w przypadku kultury trzcinieckiej, również osadnictwo kultury łużyckiej zajmowało zarówno tereny położone nad samą Narwią, jak i jej dopływami. Wstępowanie śladów osadnictwa obu kultur niekiedy na tych samych stanowiskach archeologicznych sugeruje nie tylko zbieżność w wykorzystywaniu tych samych obszarów, ale także analogiczne preferencje dotyczące wyboru miejsc pod osady i eksploatowanych gospodarczo stref krajobrazowych. Podstawą zajęć gospodarczych była, tak jak wcześniej, uprawa ziemi i hodowla. O ważnej roli myślistwa i rybołówstwa jako źródła pożywienia ludności kultury łużyckiej nad górną Narwią świadczą przedmioty odkryte 255

15 w Surażu, wykonane z kości zwierzęcych: dwa harpuny, ostrze oraz zawleczka do wyrobu sieci (Głosik 1969). Rozwój kultury łużyckiej przypadał na młodszą i późną epokę brązu oraz początek epoki żelaza, co w historii klimatu odpowiadało późnemu okresowi subborealnemu i początkom trwającego do dzisiaj okresu subatlantyckiego. Na przełomie tych okresów nastąpiło ochłodzenie i zwilgotnienie klimatu (Dąbrowski 1997). W tym czasie płynąca już wieloma korytami górna Narew intensywnie wypełniała swoją dolinę torfem (Alexandrowicz, Żurek 2005). Skutki osadniczej i gospodarczej działalności człowieka były dobrze widoczne w krajobrazie, w którym coraz większą rolę odgrywały pola uprawne, łąki i pastwiska oraz osiedla. Skład gatunkowy lasów ulegał dalszej przebudowie (Wasylikowa 1983; Dąbrowski 1997). Do karczunku drzew ludność kultury łużyckiej mogła używać zarówno siekier wykonanych z brązu, jak też toporów kamiennych, podobnych do tych z neolitu (Ryc ). i chociaż nie wiadomo jaki areał miały ówczesne pola, to na duże znaczenie uprawy zboża wskazują pośrednio odkrywane nad górną Narwią nieckowate żarna kamienne (Ryc ) (Bieńkowska, Karcowska 2004). Od początku epoki żelaza aż po połowę V w. n.e. tereny nad górną Narwią były obszarem zasiedlanym przez różne Ryc Władysław Litwińczuk przy dwóch kamiennych żarnach nieckowatych z jego kolekcji archeologicznej (fot. ze zbiorów Społecznego Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego w Surażu) Ryc Topór kamienny. Uwagę zwraca półkolisty rowek tuż za otworem służącym do osadzania styliska. Ślad ten pozostał jako dowód, że wytwórca topora zmienił zdanie co do miejsca i wielkości umieszczonego w nim otworu (zabytek ze zbiorów Społecznego Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego w Surażu) społeczności migrujące ze strefy leśnej Europy Wschodniej na Pojezierze Mazurskie i z powrotem, oraz ze Skandynawii, przez Pomorze Nadwiślańskie nad Morze Czarne. Z pojedynczych stanowisk archeologicznych znad górnej Narwi, datowanych na wczesną epokę żelaza i okres wpływów rzymskich, znane są fragmenty naczyń o powierzchniach zewnętrznych pokrytych kreskowaniem (Ryc. 14.6) (Karczewska 2009; Olczak 2009). Przypominają one naczynia charakterystyczne dla tzw. kultury ceramiki kreskowanej z terenu dzisiejszej Białorusi i wschodniej Litwy (Egorejčenko 2009). Najprawdopodobniej ceramika ta jest świadectwem, słabo jeszcze poznanej i nie zdefiniowanej przez archeologów, migracji grup ludzkich z obszaru tzw. wspólnoty językowej bałto-słowiańskiej ku północnemu wschodowi. Dzięki analizie makroskopowych szczątków roślinnych z jam gospodarczych odkrytych pod Surażem, w obrębie reliktów osady datowanej na i w. p.n.e. i w. n.e., można stwierdzić, że jednym z zajęć gospodarczych tej ludności była uprawa zbóż. Areał pól nie jest możliwy do określenia. Wiadomo natomiast, że uprawiano na nich pszenicę, jęczmień i proso zwyczajne, i że uprawy te były zachwaszczone (Krasnodębski, Kupryjanowicz 2006). W pierwszych wiekach naszej ery, w okresie wpływów rzymskich, poza ludnością, która nad górną Narwią pozostawiła po sobie fragmenty glinianych naczyń o kreskowanych powierzchniach, mieszkały tu również społeczności wiązane z kulturami archeologicznymi: przeworską i wielbarską. Wcześniej, już w pierwszym wieku n.e., pojawiło się tu osadnictwo kultury przeworskiej. Jej ludność utożsamiana jest często przez archeologów ze znanymi z antycznych źródeł pisanych germańskimi Lugiami i Wandalami. Około połowy II w. kultura przeworska wycofała się z terenów nadnarwiańskich ustępując miejsca społecznościom kultury wielbarskiej, wśród których znajdowali się germańscy Goci, wędrujący ze Skandynawii nad Morze Czarne (Kaczanowski, Kozłowski 1998). Stanowiska archeologiczne z okresu wpływów rzymskich odkryte dotychczas nad górną Narwią nie zostały w większości sklasyfikowane pod względem kulturowym (Ryc. 14.7). Z kulturą przeworską związane są pojedyncze punkty osadnicze w Jeronikach, Surażu i na południe od Łap. Wykopaliska na stanowisku 2 w Jeronikach wykazały, że osiedle to miało wyraźną organizację przestrzenną, z podziałem na strefy mieszkalną i gospodarczo-magazynową (Rusin, Wawrusiewicz 2012). Niewiele wiadomo również o osadnictwie kultury wielbarskiej na tych terenach. Jej stanowiska archeologiczne znane są jedynie z Uhowa i okolic Grochów Starych. Niemniej, pomimo niewielkiej liczebności, źródła archeologiczne pozwalają na wskazanie nowego elementu, jaki pojawił się w tym czasie 256

16 w krajobrazie kulturowym nad górną Narwią. Zidentyfikowane zostały w nim dwie nekropole wyznaczające strefy krajobrazu sakralnego. Pierwsza z nich płaskie cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej, położone było w miejscu dzisiejszego suraskiego Rynku Kościelnego, w pobliżu kościoła. Jego śladem jest wykonana z brązu zapinka, tzw. oczkowata oraz zaopatrzony w zadziory żelazny grot oszczepu, przechowywany w zbiorach Społecznego Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego w Surażu (Jaskanis 1968). Bogate, kurhanowe cmentarzysko kultury wielbarskiej znajdowało się natomiast na polach na wschód od Grochów Starych (Rusin 1998; 1999). Jego duże, kamienno-ziemne kopce musiały w pierwszych wiekach n.e. stanowić znaczącą dominantę krajobrazową. Klimat, który w ostatnich stuleciach p.n.e. uległ nieznacznemu ociepleniu i osuszeniu, około przełomu er stał się ponownie chłodniejszy i bardziej wilgotny. Niemniej, aż do około V w. był on bardziej dogodny dla rozwoju osadnictwa niż w czasach historycznych (Godłowski 1983). Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych związanych z osadnictwem z okresu wpływów rzymskich nie wykazuje wyraźnego związku z doliną górnej Narwi. Większość z nich położona jest na stokach i krawędziach dolin mniejszych cieków wodnych. Prawidłowość ta ukazuje zapewne wpływ warunków środowiska naturalnego na osadnictwo z pierwszych wieków naszej ery. Inną dobrze widoczną cechą jest położenie punktów osadniczych nieco wyżej w stosunku do dna doliny Narwi i jej dopływów, niż miało to miejsce we wcześniejszych odcinkach pradziejów. Prawdopodobnie była to reakcja na wyższy wówczas stan wód. W okresie wpływów rzymskich krajobraz nad górną Narwią musiał już nosić wyraźne piętno człowieka. Co prawda, stan dotychczasowych badań archeologicznych nie pozwala na oszacowanie skali tego zjawiska, ale pewne wyobrażenie, niestety bardzo mgliste, dają o nim wyniki analizy makroskopowych szczątków organicznych odkrytych w pozostałości paleniska na stanowisku 108 w Surażu. Znaleziono tam pozostałości komosy białej i pokrzywy zwyczajnej, pospolitych chwastów polnych, rosnących również w sąsiedztwie siedzib ludzkich, na przekształconych przez człowieka siedliskach (Krasnodębski, Kupryjanowicz 2006). Druga połowa V w. przynosi niemal całkowite wyludnienie ziem dzisiejszej Polski. Spowodowało je odejście mieszkających tu plemion na południe. Ta wielka wędrówka ludów, w której wzięli również udział Wandalowie i Goci, doprowadziła do upadku Cesarstwa Rzymskiego i w konsekwencji do powstania szeregu nowych państw plemiennych w Europie Środkowej i Zachodniej. Był to również czas ekspansji Słowian z ich pierwotnych siedzib na wschodzie Europy. Najstarsze, odkryte dotychczas ślady osadnictwa słowiańskiego nad górną Narwią datowane są dopiero na VIII IX w (Ryc. 14.8). W tym czasie Narew stanowiła strefę pogranicza między osadnictwem zachodnio- i wschodniosłowiańskim. Najbardziej znane stanowisko archeologiczne grodzisko w Surażu uważane było dotąd w literaturze przedmiotu za pozostałość grodu ruskiego (Jaskanis 1969). Gród suraski istniał najprawdopodobniej już od X w. Towarzyszyła mu duża osada, która zajmowała przestrzeń dzisiejszego Rynku Kościelnego i położonego w jego sąsiedztwie odcinka ul. Mostowej (Krasnodębski 2012). Pomiędzy osadą i grodem znajdowało się cmentarzysko. Odnalezione tam w grobach elementy stroju wskazywały na mazowieckie zachodniosłowiańskie pochodzenie pochowanych osób (Bieńkowska 1995, 2005). Fakt ten, jak również położenie grodziska po lackiej stronie Narwi, przemawia za uznaniem go za relikt grodu mazowieckiego. W tym kontekście nie powinno też dziwić (Krasnodębski 2012) milczenie na jego temat latopisów ruskich, które wymieniają wschodniosłowiańskie grody w Mielniku i Bielsku Podlaskim. Rozmieszczenie punktów osadniczych datowanych na wczesne średniowiecze nad górną Narwią ukazuje prawdopodobne położenie ówczesnych wsi i ich zaplecza gospodarczego (Ryc. 14.8). Na tej podstawie z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że metrykę sięgającą późnej fazy wczesnego średniowiecza mają współczesne wsie: Baciuty, Bokiny, Chodory, Daniłowo Małe, Dobrowoda, Izbiszcze, Jeroniki, Kol. Kurowo, Kruszewo, Leśniki, Niećki, Pajewo, Płonka Kościelna, Płonka-Matyski i Płonka- -Strumianka, Pszczółczyn, Roszki-Wodźki, Stara Łupianka, Śliwno, Średzińskie, Turośń Dolna, Uhowo, Wólka Waniewska i Zawady. Wczesnośredniowieczne osady musiały również istnieć na południowy zachód od dzisiejszych Rzędzian, na południe od wsi Mińce, pomiędzy wsiami Kamieńskie-Ocioski i Zdory Nowe oraz Grochami Starymi i Daniłowem Małym. Duże nagromadzenie śladów osadnictwa z tego okresu widoczne jest także po obu stronach Narwi pod Kruszewem i Pajewem. Najprawdopodobniej wyznaczają one miejsce ówczesnej przeprawy, położonej w miejscu lub w sąsiedztwie tzw. zerwanego mostu pod Kruszewem. Tak więc, osadnictwo z XI XII w. stworzyło podstawy do dalszego rozwoju historycznej sieci osadniczej nad górną Narwią. Duży wpływ na krajobraz nad górną Narwią wywierał najprawdopodobniej jeszcze jeden rodzaj działalności gospodarczej. W społecznym Muzeum Archeologiczno-Etnograficznym w Surażu przechowywane są bryły szlaki żelaznej, odnalezione na uroczysku Biała Góra (Ryc ). Są to części kloców żużla, o wysokiej, dochodzącej do 50% zawartości żelaza. Żużel ten osadzał się w zagłębieniach prymitywnych pieców hutniczych zwanych dymarkami kotlinkowymi i był odpadem produkcyjnym. W Górach Świętokrzyskich wytapiano w nich żelazo z wysokoprocentowych rud. Nad Narwią i jej dopływami używano do tego celu tzw. rudy bagiennej (darniowej), o znacznie niższej zawartości żelaza, za to łatwo dostępnej, bo występującej płytko w podmokłych obniżeniach. Niezbędnym paliwem w piecach dymarskich był węgiel drzewny, a w związku z tym hutnicy powodowali duże i szybkie spustoszenia w drzewostanie, niszcząc duże powierzchnie lasów. Niestety, na podstawie samej szlaki żelaznej nie sposób ocenić jej wieku. Potrzebne są do tego pozostałości dymarek i inne źródła archeologiczne. Dlatego też nie wiadomo czy piece hutnicze na uroczysku Biała Góra powstały w pierwszych wiekach n.e., w średniowieczu, czy też może dopiero przed kilkuset laty, gdyż aż tak długo utrzymywał się ten sposób produkcji żelaza. 257

17 Ryc Bryły szlaki żelaznej ślad starożytnego, średniowiecznego lub nowożytnego hutnictwa żelaza na uroczysku Biała Góra w Surażu (ze zbiorów Społecznego Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego w Surażu) Krajobraz archeologiczny nad górną Narwią Zabytki archeologiczne o własnej formie terenowej, przede wszystkim grodziska, kurhany i inne cmentarzyska z grobami oznaczonymi trwale na powierzchni gruntu, są ważnym składnikiem krajobrazów kulturowych. Świadczą one nieraz o bardzo odległej historii społeczności uznających je za krajobrazy swojskie, rodzime. We współczesnych krajobrazach terenów nad górną Narwią przetrwało stosunkowo niewiele dzieł rąk ludzkich z pierwszych wieków n.e., wczesnego średniowiecza i okresu wczesnohistorycznego. Jak można sądzić na podstawie informacji archiwalnych, jeszcze sto, a nawet czterdzieści trzydzieści lat temu zabytków tych było znacznie więcej. Cmentarzyska kurhanowe o różnej, przeważnie wczesnośredniowiecznej chronologii, znajdowały się pod miejscowościami: Bojary, Grochy Stare, Płonka Kościelna, Płonka-Kozły, Suraż, Średzińskie, Topilec, Uhowo i Zawyki. Wczesnośredniowieczne cmentarzyska typu mazowieckiego z grobami w obudowach kamiennych znane były z Pajewa i Kol. Rzędziany. Najwięcej było cmentarzy późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych. Odnotowano je we wsiach Bojary, Dobrowoda, Izbiszcze, Pajewo, Pańki, Radule i Kol. Radule, Roszki-Włodki, Rynki, Stara Łupianka, Tołcze, Topilec, Uhowo i w Surażu. Część z nich w Bojarach, Dobrowodzie i Pańkach miała groby oznaczone stelami kamiennymi. Wszystkie cmentarzyska, zarówno pradziejowe, wczesno- i późnośredniowieczne, jak i nowożytne zakładane były zazwyczaj w miejscach eksponowanych, na wałach morenowych i wydmach. Trwały nienaruszone dopóki pamiętały o nich społeczności lokalne lub gdy monumentalna forma konstrukcji naziemnych utrudniała ich zniszczenie. Do zerwania ciągłości tradycji przyczyniły się obie wojny światowe i przede wszystkim procesy modernizacyjne drugiej połowy XX w. Nieużytkowane dotąd gospodarczo miejsca cmentarzysk stały się źródłem dobrego, bo bezpłatnego piasku i żwiru. Odkopywane przy okazji kości ludzkie najczęściej nie stanowiły istotnej przeszkody. Głazy i duże kamienie z nasypów kurhanów, obudów grobów typu mazowieckiego i stele nagrobne posłużyły jako budulec domów, budynków gospodarczych i brukowanych dróg. Ciężki sprzęt rolniczy ułatwił rozoranie pagórków utrudniających dotąd uprawę pól. Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Grochach Starych jeszcze w latach osiemdziesiątych XX w. liczyło dwanaście kurhanów. Były to duże kopce o konstrukcji kamienno-ziemnej, zaliczane do grobów książęcych, tzw. typu rostołc- 258