DOKUMENTACJA KONSERWATORSKA

Transkrypt

1 DOKUMENTACJA KONSERWATORSKA dotyczy: oceny stanu zachowania wyposażenia po pożarze wnętrza kościoła p.w. św. Antoniego Padewskiego we Florczakach Opracowała : Anna Szymańska, konserwator dzieł sztuki Olsztyn, lipiec 2016 roku

2 Spis treści WSTĘP A. KARTA TYTUŁOWA A.1 IDENTYFIKACJA OBIEKTU A.2 DANE DOTYCZĄCE PRAC A.3 CEL OPRACOWANIA A.4 CZAS TRWANIA PRAC A.5 PODSTAWA OPRACOWANIA B. RYS HISTORYCZNY I SKRÓCONY OPIS OBIEKTU C. STAN ZACHOWANIA C.1. OŁTARZ GŁÓWNY C.2. EMPORA ORGANOWA Z PROSPEKTEM ORGANOWYM C.3. AMBONA C.4. STROP C.5 DRZWI DO KRUCHT I ZAKRYSTII C.6. OKNA ORAZ POZOSTAŁE WYPOSAŻENIE D. PODSUMOWANIE 2

3 WSTĘP A. Karta tytułowa A.1. Identyfikacja obiektu Rodzaj obiektu: elementy wyposażenia kościoła uszkodzone 3 lipca 2016 roku podczas pożaru wnętrza: ołtarz główny empora organowa z prospektem organowym ambona drewniany strop drzwi z kościoła do kruchty i zakrystii słupy dawnej empory dla wiernych okna ławki Miejsce: Florczaki, kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego Czas powstania 1. poł. XVIII w. A.2 Dane dotyczące prac Autor opracowania: Anna Szymańska Fotografie: Anna Szymańska A.3 Cel opracowania Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego we Florczakach wpisany został do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego pod nr A-6 w dniu 25 lipca 1949 roku. Celem niniejszego opracowania ocena stanu zachowania wyposażenia kościoła po pożarze wnętrza oraz podjętej akcji gaśniczej w dniu 3 lipca 2016 roku. A.4 Czas trwania prac lipiec 2016 roku A.5 Podstawa opracowania oględziny obiektu porównanie stanu zachowania w oparciu o dokumentację fotograficzną sprzed pożaru, który miał miejsce w dniu 3 lipca 2016 roku. 3

4 B. RYS HISTORYCZNY I SKRÓCONY OPIS OBIEKTU Pierwszą, wówczas drewnianą świątynię we Florczakach wzniesiono w XV w., w XVI w. była filią parafii w Morągu. Po sekularyzacji Prus obie świątynie zamieniono na zbory luterańskie. Najprawdopodobniej w 1738 roku (data, którą upamiętniono na nieistniejącej już chorągiewce wieńczącej dach) w miejscu świątyni drewnianej wybudowano murowaną. Nad wejściem zauważyć można datę 1796, ale najprawdopodobniej odnosi się ona do przebudowy pierwotnego zboru. Kościół jest przykładem oryginalnej bryły świątyni protestanckiej wypracowanej na terenie luterańskiej części dawnych Prus i zachowanym do dziś dnia w autentycznej formie. Posiada unikalny nigdzie nie występujący kształt dachu czterospadowego, nawiązujący do brył kościołów centralnych, a więc opartych na dwu osiach symetrii, i eksponowane od południa główne wejście, wprowadzające w samo centrum zboru wiernych. Tymi cechami wyróżnia się on wśród innych kościołów naszego regionu, zarówno katolickich zbudowanych w sąsiedniej Warmii, jak i niegdyś katolickich, po sekularyzacji Prus adaptowanych na potrzeby protestanckie. Wzniesiony na planie prostokąta z niewielką zakrystią od wschodu i kruchtą od południa. Ściany wymurowane z kamieni polnych spojonych zaprawą wapienno-piaskową pokrywa cienka warstwa tynku, częściowo odsłaniająca kamienny wątek. Dekorację elewacji stanowią płytkie pilastry w narożnikach oraz profilowany gzyms podokapowy. Okna prostokątne zamknięte od góry łukiem odcinkowym. Kruchta przekryta dwuspadowym daszkiem wchodzącym w południową połać dachu. Drzwi dwuskrzydłowe z elipsoidalnie zamkniętym nadświetlem oraz owalnym okulusem powyżej. Wnętrze salowe, bez wydzielonego prezbiterium, nakryte drewnianym stropem, wspartym na 8 słupach, które w przeszłości unosiły również empory dla wiernych. W części zachodniej chór muzyczny z prospektem organowym, na który prowadzą schody umieszczone w narożniku południowo-zachodnim. Strop wtórnie podbito płyta pilśniową. Nie zasłonięto jedynie umieszczonego w części centralnej tonda obrazu olejnego na płótnie przedstawiającego Trójcę Świętą. Na emporze organowej prospekt z 1. połowy XVIII wieku. W prezbiterium ołtarz z 1873 roku, który na przełomie XIX i XX w. przeniesiono z kaplicy szpitalnej w Morągu. Retabulum jednokondygnacyjne z nastawą, jednoosiowe. W przeszłości w centrum ambona (obecnie stojąca na podmurówce przy północnej ścianie kościoła), od 1945 roku obraz św. Antoniego Padewskiego, ujęty w dwie kolumny, na których oparto profilowany gzyms. Po bokach uszaki 4

5 z owalnymi płycinami, które wypełniają dwa obrazy w lewym Ukrzyżowanie, w prawym Zmartwychwstanie. Zwieńczenie z trójkątnym tympanonem na którym kula ziemska (lub jabłko królewskie zapewne symbol Boga Ojca). Poniżej w polu tympanonu płaskorzeźbiony, promienisty trójkąt z Okiem Opatrzności. Po obu stronach gzymsu dwie figury po lewej Matka Boska, po prawej św. Jan Ewangelista. Empora organowa wsparta na dwóch słupach i dwóch kolumnach oraz czterech słupach przy zachodniej ścianie kościoła. Balustrada empory o konstrukcji ramowo-płycinowej. W części centralnej ścianka na długości prospektu niższa. Prospekt organowy pięcioosiowy. Pola piszczałkowe zamknięte łukiem pełnym zwieńczone profilowanym gzymsem oraz płaskorzeźbionymi ornamentami roślinnymi. Wszystkie elementy, z wyjątkiem zakonserwowanych niedawno ławek, pokrywało kilka warstw wtórnych powłok malarskich. 3 lipca 2016 roku we wnętrzu kościoła wybuchł pożar. W wyniku działania ognia oraz podjętej przez straż pożarną akcji gaśniczej wnętrze oraz wyposażenie świątyni uległy uszkodzeniu. 5

6 Bild-ID Titel Eckersdorf, Kirche, Altar Aufnahmedatum Geographische Lage 0 00'00.00" O / 0 00'00.00" N Ort [51254] Eckersdorf Quelle [234] Bildarchiv der Kreisgemeinschaft Mohrungen Bezugsmöglichkeit siehe Einsteller Einsteller Dorothea Weichert, manfred (dot) schwarz-p (at) arcor (dot) de Letzte Änderung Ryc. 1. Zdjęcie ołtarza wykonane między 1930 a 1935 rokiem. Na stropie widoczny ornament. 6

7 Fot. 1. Wnętrze kościoła we Florczakach we wrześniu 2013 roku. Widok z empory organowej. Fot. 2. Wnętrze kościoła we Florczakach po pożarze. Widok z empory organowej. 7

8 Fot. 3. Wnętrze kościoła we Florczakach przed konserwacją ławek (2011). Widok wnętrza w kierunku chóru muzycznego (fot. E. G. Kowalek) Fot. 4. Empora oraz prospekt organowy po pożarze. 8

9 C. STAN ZACHOWANIA Pożarł wybuchł w prezbiterium, w sąsiedztwie prawego uszaka ołtarza głównego. Ta część kościoła ucierpiała w największym stopniu. Całkowicie zniszczony jest współczesny ołtarz posoborowy oraz antepedium ołtarza głównego. Działanie ognia uszkodziło również nastawę, najbardziej prawą jej stronę. Całkowitemu zniszczeniu uległ obraz z przedstawieniem św. Antoniego Padewskiego. Silnie okopcone zostały ściany wewnętrzne kościoła, w największym stopniu w prezbiterium. Zniszczenie spotęgowała zapewne także woda użyta podczas gaszenia pożaru na ścianach widoczne są ubytki zewnętrznych powłok malarskich. Oryginalny, drewniany strop kościoła w przeszłości obito płytą meblową. Niezasłonięte pozostawiono tylko tondo obraz olejny na płótnie z przedstawieniem Trójcy Świętej. W ubytkach powstałych w wyniku spalenia płyt (głównie w prezbiterium oraz w części przylegającej do niego) obserwować można pierwotny drewniany strop z zachowaną polichromią. Na drewnianych powierzchniach empory oraz prospektu organowego spieczeniu i rozwarstwieniu uległy wszystkie olejne powłoki malarskie. Zniszczone zostały metalowe piszczałki instrumentu. Podobne zniszczenia zaobserwować można na słupach, które w przeszłości stanowiły element konstrukcyjny empor dla wiernych. Ławki w 2012 roku poddano konserwacji usunięto wszystkie wtórne powłoki malarskie i otworzono pierwotną kolorystykę z zastosowaniem współczesnej powłoki z farby akrylowej, która wykazuje dużą odporność na działanie temperatury. Stąd stosunkowo dobry stan zachowania większości powierzchni ławek (z wyjątkiem tych ustawionych w prezbiterium, gdzie temperatura była najwyższa). Największe uszkodzenia spowodowały poduszki na siedziskach, które stopiły się i przywarły do powierzchni. Pod wpływem temperatury odkształceniu uległy ołowiane szprosy witraży, widoczne są ubytki szybek, część zachowanych jest pęknięta, wszystkie powierzchnie są okopcone. Powłoki na drewnianych ramach okiennych uległy spieczeniu i rozwarstwieniu. Całkowicie zniszczone są małe okienka po obu stronach ołtarza w ścianie wschodniej. Drzwi do przedsionka, w przeszłości oczyszczone z powłok malarskie, są okopcone, miejscowo widoczne jest spieczenie i zwęglenie powierzchni drewna. Zniszczony został żyrandol oświetlających część kościoła w sąsiedztwie prezbiterium. Metalowe elementy są silnie odkształcone i częściowo stopione. Lepiej zachowany jest żyrandol, który wisi w pobliżu empory organowej tam stopieniu uległy żarówki oraz plastikowe elementy opraw. 9

10 C.1. OŁTARZ GŁÓWNY Fot. 5. Ołtarz przed pożarem, zdjęcie z sierpnia 2013 roku. 10

11 Fot. 6. Obraz ze sceną Ukrzyżowana w płycinie lewego uszaka. Zdjęcie wykonane w sierpniu 2013 roku. 11

12 Fot. 7. Obraz ze sceną Zmartwychwstania w płycinie prawego uszaka. Zdjęcie wykonane w sierpniu 2013 roku. 12

13 Fot. 8. Ołtarz po pożarze. Całkowicie zniszczony został obraz św. Antoniego, promienista gloria z Okiem Opatrzności w zwieńczeniu nastawy oraz współczesne antependium, które w części centralnej wykonane było z płyty meblowej. Nieodwracalnie uszkodzone zostały również obrazy w obu uszakach. Na umieszczonym po lewej stronie przedstawieniu Ukrzyżowania można zaobserwować rysunek kompozycji, natomiast w bardziej uszkodzonym przez ogień prawym uszaku kompozycja jest zatarta całkowicie. Na całej powierzchni ołtarza warstwy malarskie zostały stopione i zwęglone, konieczne będzie ich usunięcie. Na silniej uszkodzonej prawej stronie ołtarza zwęglona została również struktura drewna. Najprawdopodobniej niemożliwe będzie zakonserwowanie części form rzeźbiarskich. Konieczna może okazać się rekonstrukcja roślinnych ornamentów na krawędzi uszaka oraz część profilowanych listew w oparciu o lepiej zachowane detale po lewej stronie retabulum. Trudno dokładnie ocenić stan zachowania rzeźb z gzymsu nastawy. Podobnie jak cały ołtarz lepiej zachowana jest figura Matki Boskiej umieszczona po lewej stronie. Najprawdopodobniej pod spieczonymi powłokami malarskimi struktura drewna zachowała się w większym stopniu niż w przypadku figury św. Jana umieszczonej na gzymsie po prawej, bardziej uszkodzonej stronie ołtarza. 13

14 Fot. 9. Obraz ze sceną Ukrzyżowania w uszaku po lewej stronie ołtarza. Na wykonanym z lampą błyskową zdjęciu można odczytać zarys kompozycji, obrazu jednak nie uda się uratować, ponieważ nie można odwrócić zmian chemicznych w obrębie pigmentów oraz spoiwa powstałych pod wpływem wysokiej temperatury. Zachowany zarys kompozycji może ułatwić wykonanie ewentualnej rekonstrukcji. 14

15 Fot. 10. Figura Matki Boskiej na gzymsie po lewej stronie ołtarza. Widoczne zwęglone powłoki malarskie, być może uszkodzona została również struktura drewna na elementach plastycznych (twarz, fałdy szat). Dokładna ocena możliwa będzie po demontażu ołtarza. Najprawdopodobniej silniej uszkodzona jest rzeźba św. Jana po drugiej stronie nastawy. W przypadku nieodwracalnych uszkodzeń elementów plastycznych możliwa jest snycerska rekonstrukcja uszkodzonych fragmentów. W przypadku zwęglenia całej zewnętrznej, plastycznej powierzchni rzeźby konieczna może okazać się rekonstrukcja całej rzeźby (św. Jan). Wszystkie powłoki malarskie są zniszczone całkowicie, konieczne będzie ich usunięcie oraz ewentualne wykonanie nowej polichromii. 15

16 Fot. 11. Fragment gzymsu i uszaka po lewej stronie ołtarza. Widoczne spieczone warstwy malarskie. W załamaniach formy powłoki miejscowo zachowały się, można więc przypuszczać, ze także struktura drewna po tej stronie ołtarza zachowała się w stopniu umożliwiającym konserwację (z miejscowymi snycerskimi uzupełnieniami fragmentów zniszczonych). 16

17 Fot. 12. Prawy uszak ołtarza. Pożar wybuchł w sąsiedztwie prawej części ołtarza, stąd ta część nastawy jest najbardziej zniszczona. W wielu miejscach zwęglone są nie tylko powłoki malarskie, ale również drewno. 17

18 Fot. 13. Prawy uszak. Zniszczony obraz z przedstawieniem Zmartwychwstania. W przeciwieństwie obrazu po lewej stronie ołtarza z tej strony trudno odczytać zarys kompozycji. 18

19 Fot. 14. Fragment dolnej części ołtarza po prawej stronie. Spieczone warstwy malarskie w wielu miejscach odpadły, pod spodem zaobserwować można czarną, zwęgloną strukturę drewna. 19

20 C.2. EMPORA ORGANOWA Z PROSPEKTEM ORGANOWYM Fot. 15. Prospekt organowy oraz fragment balustrady empory organowej. Wszystkie warstwy uległy spieczeniu oraz częściowo spaleniu. Miejscowo uszkodzona jest również powierzchnia drewna. Niemal całkowicie zniszczone są metalowe elementy instrumentu. 20

21 Fot. 16. Na emporze organowej pod wpływem wysokiej temperatury zniszczone zostały wszystkie elementy wykonane z tworzyw sztucznych oraz z papieru (przetrwały książki zamknięte w oprawach z twardego tworzywa). Powierzchnie, które nie były narażone na bezpośrednie działanie płomieni ani wody użytej podczas gaszenia pożaru są uszkodzone w znacznie mniejszym stopniu, miejscowo. 21

22 C.3. AMBONA Fot. 17. Ambona. Olejne warstwy malarskie na powierzchni drewna pod wpływem temperatury panującej w kościele zostały spieczone, ale spaleniu uległy tylko powierzchnie zwrócone w kierunku prezbiterium, skąd rozprzestrzeniał się ogień. W wielu miejscach spękana warstwa odspoiła się od drewna. Zapewne konieczne będzie niemal całkowite usunięcie warstw malarskich. Stan zachowania warstw malarskich najprawdopodobniej pozwoli na przeprowadzenie analizy stratygraficznej, więc możliwe będzie wykonanie rekonstrukcji opracowania malarskiego powierzchni na wzór oryginalnego. 22

23 Fot. 18. Boczna ściana ambony. Ogień rozprzestrzeniał się od strony ołtarza, wszystkie powierzchnie na które w największym stopniu oddziaływała temperatura są w znacznie uszkodzone. W przypadku ambony, która była w przeszłości elementem ołtarza (kościół do 1945 roku był ewangelicki) najsilniej uszkodzona jest ściana pozbawiona dekoracji snycerskiej. 23

24 C.4. STROP Fot. 19. Malowane na płótnie tondo w centralnej części stropu kościoła. Zdjęcie wykonane w sierpniu 2013 roku. 24

25 Fot. 20. Miejsce na stopie w którym umieszczone było tondo z przedstawieniem Trójcy Świętej. Podczas pożaru obraz spłonął. Fot. 21. Po 1945 roku strop kościoła zakryto płytą meblową. Podczas pożaru płyty nad prezbiterium i przylegającą do niego częścią nawy spłonęły oraz częściowo odpadły. W ten sposób odsłonił się drewniany, polichromowany strop. Najprawdopodobniej zakomponowany centralnie (z nieistniejącym już tondem pośrodku) z obiegającym kompozycję jednym lub kilkoma pasami pokrytymi dekoracją w formie wici roślinnej. 25

26 Fot. 22, 23. Fragmenty polichromii stropu widoczne w ubytkach spalonych płyt nad ołtarzem głównym. 26

27 Fot. 24. Fragmenty polichromii stropu widoczne w ubytkach spalonych płyt nad ołtarzem głównym. Na tym etapie rozpoznania trudno stwierdzić, czy widoczne zniszczenie polichromii jest efektem naturalnych procesów starzenia warstwy malarskiej, czy wpływ na nie miał także pożar oraz woda użyta podczas gaszenia. 27

28 Fot. 25. Polichromia stropu widoczna w ubytkach spalonych płyt zakrywających strop, fragment w centralnej części nawy kościoła. Widoczne niebieskie tło oraz namalowane na nim gwiazdki, być może w przeszłości pozłacane (zaznaczone na fotografii czerwonymi strzałkami). Fot. 26. Fragmenty polichromii stropu widoczne w ubytkach i spękaniach płyty meblowej. Widoczny zarys kompozycji ciemny kontur (zaznaczony czerwoną strzałką). 28

29 C.5. DRZWI DO KRUCHTY I ZAKRYSTII Fot. 27. Drzwi z kościoła do kruchty. Widok od strony wnętrza kościoła. W przeszłości z powierzchni skrzydeł usunięto powłoki malarskie. Na powierzchni drewna (głównie na prawym, otwieranym skrzydle) widoczne okopcenie oraz powierzchniowe (płytkie) zwęglenie drewna. 29

30 Fot. 28. Drzwi z kościoła do kruchty. Od strony kruchty pożar nie spowodował uszkodzeń. 30

31 Fot. 29. Drzwi z kościoła do zakrystii. Na powierzchni widoczne spieczenie, spęcherzenie i ubytki powłok malarskich oraz uszkodzenia powierzchni drewna. 31

32 C.6. OKNA ORAZ POZOSTAŁE WYPOSAŻENIE Fot. 30. Górna część okna w prezbiterium. Widoczne odkształcenia ołowianych szprosów, ubytki oraz spękania szybek. Cała powierzchnia jest silnie okopcona. Warstwy malarskie na drewnianej ramie okna są spieczone i złuszczone. Powierzchnia drewna jest okopcona, miejscami spieczona. W największym stopniu uszkodzone są okna w prezbiterium, całkowicie zniszczone są witraże w dwóch małych okienkach we wschodniej ścianie (po obu stronach ołtarza głównego). 32

33 Fot. 31. Okno po prawej stronie prezbiterium. Warstwy malarskie na powierzchni drewnianej ramy okiennej uległy spieczeniu pod wpływem temperatury panującej w kościele. Podczas prac konserwatorskich okien konieczne będzie usunięcie wszystkich powłok malarskich i ponowne opracowanie kolorystyczne ram okiennych, zgodne z wynikami przeprowadzonych w 2013 roku badań konserwatorskich. 33

34 Fot. 32. Na powierzchni schodów prowadzących na emporę organową widoczne okopcenie oraz spieczone i spęcherzone powłoki malarskie. Fot. 33. Najsilniej ucierpiały ławki ustawione w prezbiterium (na fotografii powyżej) spieczeniu i spęcherzeniu uległy powłoki malarskie. Pozostałe ławki zostały głównie okopcone, a największe zniszczenia spowodowało stopienie lateksowych poduszek na siedzeniach. 34

35 Fot. 34. Metalowe żyrandole pod wpływem temperatury uległy odkształceniom żyrandol w sąsiedztwie prezbiterium pod wpływem temperatury został niemal całkowicie zniszczony. Na drugim, widocznym na zdjęciu, stopiły się żarówki oraz elementy opraw. Wszystkie ściany są silnie okopcone, miejscami zewnętrzna powłoka malarska uległa złuszczeniu, być może pod wpływem wody użytej do ugaszenia pożaru. Już przed pożarem obserwowano słabe związanie tynków z podłożem na znacznej powierzchni wymurowanych z kamieni ścian. Temperatura oraz woda najprawdopodobniej pogłębiły rozwarstwienie. Przed podjęciem decyzji o zakresie prac przy ścianach (oczyszczenie i pomalowanie czy też usunięcie najsilniej rozłożonych i spęcherzonych tynków) konieczne jest wykonanie dokładnych badań konserwatorskich określających stratygrafię nawarstwień malarskich oraz potwierdzających lub wykluczających występowanie polichromii. 35

36 Fot. 35. Wschodnia elewacja kościoła z widocznym wybitym witrażem oraz okopconą ścianą. 36

37 D. PODSUMOWANIE Wnętrze kościoła ucierpiało podczas pożaru z powodu działania ognia, wysokiej temperatury oraz wody użytej podczas akcji gaśniczej. Pożarł wybuch w prezbiterium dlatego w tej części kościoła zniszczenia są największe. W związku z silną destrukcją całego ołtarza głównego oraz całkowitym zniszczeniem niektórych jego elementów, przywrócenie obiektowi stanu sprzed pożaru będzie się wiązało z daleko idącą rekonstrukcją. Całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu uległy również pozostałe elementy wyposażenia prezbiterium powojenne ołtarze wraz z gipsowymi figurami Matki Boskiej i Chrystusa oraz posoborowy ołtarz. Całkowicie spłonęło malowane na płótnie tondo z przedstawieniem Trójcy Świętej. Jest to dotkliwa strata dla wyposażenia kościoła zwłaszcza, że pożar uszkodził płyty meblowe, którymi w latach powojennych zakryto polichromowany strop, co wymusza ich demontaż. Odsłonięta polichromia wydaje się być zachowana w stopniu umożliwiającym konserwację i restaurację, tak więc byłaby szansa na przywrócenie tego historycznego elementu do dawnej świetności. W tej chwili konieczne jest zabezpieczenie i konserwacja polichromii stropu, a decyzję o ewentualnej rekonstrukcji tonda należy rozważyć w przyszłości. Silnie uszkodzone są również piszczałki organów. O możliwości i zakresie naprawy instrumentu powinien wypowiedzieć się specjalista. Prospekt oraz empora organowa są zniszczone, ale to uszkodzenia głównie w obrębie powłok malarskich, tak więc możliwa jest konserwacja i restauracja tych obiektów, podobnie jak pozostałego drewnianego wyposażenia kościoła: ambony, drzwi, słupów, ławek oraz drewnianych ram okiennych. Prac konserwatorskich wymagają witraże, zrekonstruować należy dwa małe okienkach na ścianie wschodniej (po obu stronach ołtarza głównego). Okopcone ściany z widocznymi miejscowymi ubytkami powłoki malarskiej wymagają prac konserwatorskich. W celu dokładnego określenia ich zakresu konieczne jest wykonanie badań konserwatorskich stratygrafii nawarstwień malarskich, które określą pierwotną redakcję kolorystyczna wnętrza oraz potwierdzą lub wykluczą istnienie polichromii ściennych. 37