Agnieszka Szygendowska. Drewniany kościół pw. św. Andrzeja Boboli z Nowosolnej

Transkrypt

1 Agnieszka Szygendowska Drewniany kościół pw. św. Andrzeja Boboli z Nowosolnej 1

2 Redakcja: Aneta Wieczorek Projekt okładki: Wojciech Miatkowski Fotografie na okładce: Michał Koliński Skład: Paweł Szewczyk Książki wydawane przez Księży Młyn Dom Wydawniczy mają na celu ukazanie piękna, tradycji oraz historii miast i regionów naszego kraju. Poprzez nasze publikacje pragniemy utrwalać i rozbudzać zamiłowanie mieszkańców swymi małymi ojczyznami. Księży Młyn Dom Wydawniczy czołowy wydawca książek regionalnych i komunikacyjnych zaprasza do współpracy Autorów mających pomysły na książki związane z miastami, regionami oraz tematami komunikacyjno-transportowymi. Prosimy także o kontakt osoby posiadające zdjęcia, jak i różnego rodzaju pamiątki nawiązujące do interesujących nas tematów. Copyright by Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2012 ISBN KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./faks , , infolinia: (codziennie 8-22, także sms), gg biuro@km.com.pl Łódź Wydanie 1 2

3 Spis treści 1. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, dawny zbór ewangelicki z Nowosolnej jako jeden z obiektów w Skansenie Łódzkiej Architektury Drewnianej Drewniany kościół pw. św. Andrzeja Boboli stan obecny Osada Osadnicy. Bracia morawscy Budowa kościoła, remonty, zmiany, kontrowersje Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, dawny zbór ewangelicki z Nowosolnej ważny punkt na mapie dziejów wielokulturowej Łodzi Bibliografia Spis ilustracji

4 1. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, dawny zbór ewangelicki z Nowosolnej jako jeden z obiektów w Skansenie Łódzkiej Architektury Drewnianej Zasadniczą koncepcją, której podporządkowane było kompletowanie obiektów do Skansenu Łódzkiej Architektury Drewnianej, powstającego w latach , była prezentacja różnych rodzajów miejskiego budownictwa drewnianego, występującego w XIX-wiecznej Łodzi. Kryteria, którymi kierowano się przy typowaniu obiektów do umieszczenia w skansenie, obejmowały obok tego podstawowego, czyli reprezentatywności budynku dla któregoś z typów budownictwa łódzkiego, także stan zachowania obiektu, stopień autentyczności substancji zabytkowej, sprawy własnościowe, aktualny status budowli. Łódzkie domy tkaczy nie ocalały, nie dano im szansy przetrwania jako obiekty muzealne, ale udało się przenieść na teren skansenu dom rzemieślniczy (o rozkładzie wnętrza podobnym do planu typowego domu tkacza), domy czynszowe, willę letniskową, budynek przystanku tramwajowego, w końcu kościół. 5

5 Łódź, posiadająca prawa miejskie od 1423 roku, miała swój kościół parafialny na tzw. Górkach Plebańskich, czyli obecnym placu Kościelnym. Świątynią, z którą miasto wkroczyło w czas powstawania przemysłu włókienniczego, był drewniany kościół pw. Najświętszej Marii Panny (obecnie pw. św. Józefa), zbudowany w latach Aby zrobić miejsce wielkiej, murowanej bazylice na placu Kościelnym, w latach rozebrano go i przeniesiono na teren przy ulicy Ogrodowej, gdzie stoi po dziś dzień. Ogromną pracę przy tej operacji wykonali robotnicy z zakładów Izraela Poznańskiego nocami, po pracy transportując poszczególne elementy budynku. Zyskali w ten sposób kościół katolicki tuż obok swojej fabryki, a dla Łodzi uratowali jeden z najcenniejszych obiektów. Był to pierwszy w historii miasta i bardzo spektakularny transfer zabytku. Kościół, który oglądać możemy obecnie na terenie skansenu, także rozpoczął nowe życie po przeniesieniu go w sąsiedztwo zabudowań fabrycznych Ludwika Geyera. Obiekt ten, wybudowany w 1846 roku we wsi Nowosolna, nie był jednak kościołem łódzkim, przynajmniej do 1988 roku, kiedy Nowosolną włączono w granice administracyjne Łodzi. Nie był też kościołem miejskim. Wybudowany w podłódzkiej osadzie, pełnił funkcję parafialnego zboru ewangelickiego dla społeczności niemieckich kolonistów. Po II wojnie światowej stał się świątynią nowo utworzonej parafii katolickiej 6

6 pw. św. Andrzeja Boboli, erygowanej w 1947 roku przez biskupa Michała Klepacza. Zastanowić by się można, czy umieszczenie tego obiektu w Skansenie Łódzkiej Architektury Drewnianej było słuszne? Fakt, że kościół z Nowosolnej był świątynią wiejską (podmiejską) czy miejską, z punktu widzenia architektonicznego nie ma obecnie większego znaczenia. Funkcja i lokalizacja (w centrum osiedla) budynku w obu przypadkach są jednakowe. Jeśli zaś chodzi o rozmiary świątyni i jej reprezentacyjność, to w czasie, kiedy powstał projekt zboru w Nowosolnej (1811), byłby on całkowicie wystarczający dla malut- 1. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, dawniej zbór ewangelicki w Nowosolnej, stan obiektu przed translokacją fot. A. Luniak, T. Mromlińska 7

7 2. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, dawniej zbór ewangelicki z Nowosolnej po przeniesieniu do Skansenu Łódzkiej Architektury Drewnianej fot. M. Koliński kiej wówczas, mniejszej od Nowosolnej, Łodzi. Jednak najważniejsze uzasadnienie dla zaistnienia omawianego obiektu w łódzkim skansenie wydaje mi się całkiem inne. Otóż ten kościółek to świadek pogmatwanej i często niełatwej historii wielokulturowej Łodzi i jej okolic od początku XIX wieku do czasu zakończenia II wojny światowej. Prześledzenie dziejów owego budynku, miejsca, w którym powstał, losów jego właścicieli i użytkowników może stanowić przyczynek do refleksji nad specyfiką dawnej Łodzi, tym, co utraciliśmy, i tym, co jeszcze można uratować. 8

8 2. Drewniany kościół pw. św. Andrzeja Boboli stan obecny Budynek kościoła (fot. 2) zamyka bieg głównej uliczki Skansenu Łódzkiej Architektury Drewnianej. Usytuowano go na osi wschód-zachód. Kościół zbudowano z drewna (głównie modrzewiowego) i posadowiono na cementowej podmurówce. Fasada kościoła jest murowana, korpus ma konstrukcję sumikowo-łątkową 1. Jednonawowa budowla o wysokości 11,65 m, wzniesiona na planie prostokąta (20,48 11,60 m), ma zwartą bryłę i wysunięte, domurowane schody. Trójspadowy dach kryty blachą zwieńczony jest ośmioboczną wieżyczką- -sygnaturką z blaszanym hełmem. W elewacji frontowej centralnie umieszczono dwuskrzydłowe drzwi. Elementem horyzontalnym kompozycji fasady jest gzyms i ząbkowy fryz oddzielający płaszczyznę ściany od szczytu. Drzwi flankowane są dwiema parami pilastrów. Po obu stronach drzwi umieszczono po dwa okna, jedno nad drugim. Górne okna zamknięte są łukiem odcinkowym. 1 K. Kwiecińska, Problemy techniczno-budowlane i konserwatorskie dawnego XIX-wiecznego zboru ewangelickiego z Nowosolnej oraz kwestia autorstwa jego projektu, praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu pod kierunkiem prof. M. Arszyńskiego i dra Ulricha Scaafa, Toruń 2010, s. 61, fot

9 Na osi fasady, nad drzwiami, w prostokątnej płycinie, zamkniętej również łukiem odcinkowym, widnieje malowidło przedstawiające patrona kościoła, św. Andrzeja Bobolę. Powyżej znajduje się tarcza zegarowa. Szczyt jest obwiedziony gzymsem i ozdobiony po bokach dwiema sterczynami. Elewacje kościoła są oszalowane poziomo deskami. Mają po dwie kondygnacje okien skrzynkowych wschodnia elewacja: po dwa okna na każdej kondygnacji; elewacje północna i południowa: po siedem na każdej kondygnacji. Górne okna zamknięte są łukami odcinkowymi. Elewacja południowa jest ośmioosiowa siedem osi wyznaczonych oknami i ósma drzwiami do zakrystii. Do wnętrza wchodzi się przez przedsionek, oddzielony od nawy głównej dwu- 3. Wnętrze kościoła widok na stronę wschodnią, stan po renowacji fot. L. Andrzejewski 10

10 skrzydłowymi drzwiami z owalnymi, przeszklonymi otworami. Z przedsionka prowadzą także symetrycznie rozmieszczone dwa biegi schodów na galerie. Wnętrze kościoła to przestrzeń jednonawowa wzbogacona emporami (fot. 3) sięgającymi do 2/3 długości kościoła. Dźwigają je drewniane podpory kolumny o kanelowanych trzonach. Balustrady empor są pełne, podzielone na płyciny i ozdobione skromnym, malowanym ornamentem z motywem równoramiennego krzyża. Belki stropowe wspierają się na umieszczonych na emporach kolumienkach o wyraźnym wybrzuszeniu pośrodku wysokości trzonu. Ściany wnętrza wykończono oszalowaniem deskami malowanymi na biało, biegnącymi poziomo. Od góry przestrzeń zamknięta jest stro- 4. Ołtarz i ambona fot. L. Andrzejewski 11

11 pem belkowym pozostawionym w surowym drewnie. Posadzkę kościoła wykonano z kwadratowych płytek z czerwonego klinkieru. Głównym elementem wyposażenia wnętrza jest drewniany ołtarz typu sarkofagowego (fot. 4, 5). Umieszczono w nim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Drewno ołtarza pomalowano na kremowobiało, powierzchnię ornamentu snycerskiego pozłocono. W podobnej kolorystyce utrzymana jest ambona usytuowana po lewej stronie ołtarza. Ołtarz i ambona przystawione są do drewnianej ściany, oddzielającej nawę od zakrystii. Ścianę tę 5. Skrzynia ołtarzowa z ciemnego drewna pełniąca funkcję ołtarza posoborowego fot. L. Andrzejewski 12

12 ozdobiono malowidłami, złożonymi z trzech motywów tematycznych (fot. 4, 19, 20). Po lewej stronie widnieje przedstawienie Chrystusa uciszającego fale, prawą stronę zajmuje scena Zwiastowania Marii. Na środkowym malowidle możemy zobaczyć wizerunki polskich świętych. Z przodu, na osi ołtarza, ustawiono skrzynię ołtarzową z ciemnego drewna, ze złoconymi motywami kielicha i hostii. Ta zachowana część dawnego ołtarza pełni obecnie funkcję ołtarza posoborowego (fot. 5, 22). Za ścianą z malowidłami znajduje się wąskie pomieszczenie zakrystii ze schodkami prowadzącymi na wyższą 6. Polichromia odkryta w czasie prac konserwatorskich na górnej kondygnacji zakrystii fot. L. Andrzejewski 13

13 7. Blaszany szyld trumienny, wiszący na zachodniej ścianie kościoła fot. L. Andrzejewski 14

14 8. Żyrandol w kościele fot. L. Andrzejewski kondygnację. Tam właśnie, na poziomie empor, możemy zobaczyć skromną polichromię przedstawiającą Oko Opatrzności Bożej, umieszczoną bezpośrednio na drewnie, bez warstwy zaprawy (fot. 6). Nad wejściem, na chórze, umieszczony jest prospekt organowy. Na zachodniej ścianie zobaczyć można blaszany szyld trumienny z nazwiskiem Friedrich Krüg i datę 1857 (lub 1837) (fot. 7). Wyposażenie wnętrza świątyni dopełniają konfesjonały, ławki oraz żyrandol (fot. 8). 15