Badania toksykologiczne i żywieniowe wskazują na

Transkrypt

1 m.in, w czekoladzie, herbacie, kawie i sokach Polifenole jako antyoksydanty ralne w żywności Justyna Rosicka-Kaczmarek Politechnika Łódzka Instytut Chemicznej Technologii Żywności Zakład Technologii Skrobi i Cukiernictwa Badania toksykologiczne i żywieniowe wskazują na szkodliwość syntetycznych przeciwutleniaczy stosowanych w żywności. Mogą one przyczyniać się do powstawania nowotworów i innych chorób [Barlow, 1990]. Naturalne przeciwutleniacze są lepiej aprobowane przez konsumentów, jako bardziej bezpieczne, niż dodatki chemiczne. Nie wymagają one także zgody o dopuszczalności stosowania do żywności. Coraz bardziej wzrasta zainteresowanie technologów żywności naturalnymi antyoksydantami, do których należą także polifenole. Polifenole stanowią największą grupę wśród naturalnych antyoksydantów, bardzo zróżnicowaną pod względem struktury, masy cząsteczkowej oraz właściwości fizykochemicznych i biologicznych. Są to drugorzędowe metabolity rozpowszechnione w świecie roślin (przeważnie w postaci glikozydów lub estrów), natomiast nie syntetyzowane w organizmach zwierząt. Powstają z metabolitów pierwotnych - węglowodanów według dwóch dotychczas poznanych mechanizmów biosyntezy, tj. za pomocą kwasów szikimowego i octanowo-malonowego Mechanizm praeciwmtleniającego działania polifenoli Polifenole roślinne mogą oddziaływać na kilka następujących sposobów [Oszmiański, 1995]: *" jako substancje redukujące, * jako związki blokujące wolne rodniki, inicjujące procesy utleniania, * są czynnikami chelatującymi jony metali, które katalizują reakcje utleniania, * zapobiegając reakcjom powodowanym przez pojedynczy aktywny atom tlenu, *" hamując aktywność enzymów utleniających, jak np. lipooksygenaz. Związki polifenolowe łatwo oddają wodór grupy hydroksylowej, ulegają utlenieniu działając jako przeciwutleniacze. Redukują one nadtlenki i wodorotlenki oraz unieczynniają wolne rodniki. Polifenole reagując z wolnymi rodnikami, przerywają fazę propagacji w reakcji łańcuchowej. Poprzez grupy funkcyjne flawonoidy mogą tworzyć kompleksy z metalami. Hamują one w ten sposób zdolność metali ciężkich do katalizowania reakcji utleniania i proces powstawania wolnych rodników. 12 Polifenole reagując z jednoatomowym tlenem, unieczynniają go i ograniczają jego zdolność do zapoczątkowywania wolnorodnikowych reakcji łańcuchowych. Związki polifenolowe ze względu na występujące różnice w ich budowie można podzielić na następujące grupy kwasy hydroksybenzoesowe (C B - Cj), np. kwas p-hydroksybenzoesowy, kwasy hydroksycynamonowe (C 6 - C 2 ), np. kwas kawowy, ferulowy, stilbeny (C 6 - C z - C 6 ), np. resweratrol, flawonoidy (C 6 - C 3 - C 6 ), należą tu: - flawonole - kwercytyna - flawanony - hesperydyna - flawanole - katechiny - antocyjany - cyjanidyny Gal - izoflawony - genisteina taniny C n > 12 - proantocyjanidyny. Aktywność przeciwutleniające polifenoli w zależności od budowy chemicznej tych związków Wspólną cechą tych związków jest występowanie w ich cząsteczkach grup fenolowych, czyli grup OH powiązanych z węglami pierścienia aromatycznego. Obniżona gęstość elektronów na atomie tlenu grupy fenolowej powoduje, że energia wiązania wodoru jest tu znacznie mniejsza niż w grupie hydroksylowej występującej w związkach alifatycznych. Związki fenolowe łatwo oddają wodór i przechodzą w semichinony, a następnie w orto- lub para-chinony. Formy pośrednie - bardzo reaktywne rodniki fenoksylowe, są stabilizowane przez przemieszczanie się niesparowanych elektronów w pierścieniu aromatycznym [Wilska- -Jeszka, 1999]. Dzięki zdolności do przenoszenia protonów i elektronów, związki fenolowe nie tylko same ulegają utlenianiu, ale również poprzez chinony powstające w wyniku ich utleniania, mogą pośredniczyć w utlenianiu związków, niereagujących bezpośrednio z tlenem. Efektywność antyoksydacyjna związków fenolowych zależy jednak w dużej mierze od struktury związku. Fenol nie wykazuje aktywności antyoksydacyjnej. Szczególnie duży efekt daje wprowadzenie w pozycję orto do grupy fenolowej podstawnika o dużej objętości np. grupy tert - butylowej, gdyż stanowi ona zawadę przestrzenną co utrudnia reakcje rodnikowe. Polifenole z takimi podstawnikami nie występują w produktach naturalnych, ale są otrzymywane na drodze syntezy, np. tert-butylohydroksyanizol (BHA) i ditert-butylohydroksytoluen (BHT) - bardzo efektywne antyoksydanty

2 stosowane w technologii żywności i kosmetyków [Wilska- -Jeszka, 1999]. Aktywność antyoksydacyjna naturalnych związków fenolowych znacznie wzrasta, jeżeli występują w nich dwie grupy hydroksylowe w pozycji orto. Jest to związane ze stabilizacją rodników fenoksylowych przez tworzenie się pomiędzy tymi grupami wiązania wodorowego. Zablokowanie jednej z tych grup hydroksylowych, na przykład przez metylację, obniża aktywność antyoksydacyjna. Zgodnie z tą zasadą wysoką aktywność antyoksydacyjna wykazują te kwasy fenolowe, w których występują przynajmniej dwie grupy hydroksylowe w pozycji orto, np. kwas kawowy. Obecność trzech sąsiadujących grup OH, na przykład w kwasie galusowym lub jego estrach, zwiększa efektywność antyoksydacyjna. Stąd kwas galusowy zestryfikowany propanolem (GP) lub oktanolem (GO), dla zwiększenia hydrofobowości, znalazł zastosowanie jako antyoksydant. W przypadku flawonoidów - polifenoli o większej cząsteczce i zróżnicowanej strukturze, zależność aktywności antyoksydacyjnej od lokalizacji podstawników jest bardziej złożona i trudniejsza do ustalenia. Wiadomo jednak, że istotną rolę odgrywa obecność grup oito-hydroksylowych w pozycji 3', 4' w pierścieniu B (rys. 1). Większą efektywność wykazują związki o konfiguracji p-hydroksy, ale takie flawonoidy w produktach roślinnych nie występują. Ważne jest również podwójne wiązanie pomiędzy 2 Rys. 1. Struktura chemiczna flawonoidów [Wilska-Jeszka, 1999]. i 3 węglem. Pochodne flawonu - flawonole, np. kwercetyna, kempferol i ich glikozydy, występujące w zielonych częściach roślin i w wielu gatunkach owoców, są lepszymi antyoksydantami niż flawanony - 2,3-dihydroflawony, np. hesperydyna lub narginina charakterystyczne dla owoców cytrusowych. Istotną rolę odgrywa również grupa karbonylowa przy C - 4 oraz występowanie wolnych grup hydroksylowych przy C - 3 i C - 5. Takie usytuowanie podstawników sprzyja tworzeniu trwałych chelatów z metalami, w tym również z jonami miedzi i żelaza (rys. 2). Hamują one w ten sposób zdolność metali ciężkich do katalizowania reakcji utleniania i procesu powstawania wolnych rodników [Oszmiański, 1995]. Polifenole roślinne uznawane są za substancje ochronne w stosunku do łatwo utleniających się składników żywności. I tak np. istnieje wiele doniesień o działaniu antyoksydacyjnym kawy. Porównywane było ono w testach z innymi popularnymi napojami, dla których również stwierdzono wysoce efektywne działanie antyoksydacyjne. Wśród takich napojów jak soki owocowe, wina, kakao lub herbata, właśnie kawa wykazywała bardzo wysoką aktywność antyoksydacyjna. Aktywność ta jest wynikiem obecności polifenoli, których głównym składnikiem są kwasy chlorogenowe, a także kawowy i ferulowy. Dlatego też kawa znalazła zastosowanie między innymi do zabezpieczania przed utlenianiem produktów ciastkarskich, jak również produktów o zupełnie odmiennych właściwościach smakowych, np. suszonego mięsa i płatków ziemniaczanych [Nissen, 2000]. Rola związków polifenolowych w kształtowaniu cech sensorycznych Ze względu na rolę, jaką odgrywają związki polifenolowe w tworzeniu cech jakościowych żywności, są one interesujące głównie jako czynniki naturalnej barwy produktu, czynniki Smakowitość!, czynniki powodujące zmętnienia win, soków czy piwa. Badania nad związkami polifenolowymi, głównie flawonoidami, wykazały, że odznaczają się one również szerokim działaniem bakteriostatycznym i farmakologicznym, wywierają korzystny wpływ na krwiobieg i czynność serca, działają ochronnie w stosunku do różnego rodzaju promieniowania, oparzeń i odmrożeń. Mimo że nie są to związki niezbędne do życia, biorą udział w niektórych procesach metabolicznych ustroju oraz spełniają wiele specyficznych funkcji koniecznych dla zdrowia i dobrego samopoczucia Należy podkreślić, że związki te wykazują także niekorzystne działanie. Obniżają przyswąjalność aminokwasów, w wyniku czego następuje obniżenie wartości odżywczej białek. Związkom polifenolowym przypisywana jest również pewna rola w kształtowaniu odporności roślin na choroby. Stwierdzono np., że poziom kwasu chlorogenowego i antocyjanów w skórce jabłek koreluje z odpornością tych owoców na infekcje grzybem Closporium perennans. Natomiast flawonoidy, jak kwercetyna czy katechina nie wykazują toksyczności w stosunku do tego grzyba. Niektóre związki polifenolowe występujące w roślinach wykazują również pewne działanie bakteriostatyczne. Najsilniejsze właściwości przeciwbakteryjne i antywirusowe Rys. 2. Budowa związków chelatowych flawonoidów z metalami [Wilska-Jeszka, 1999]. 13

3 na w wykazują flawony zawierające w swej cząsteczce grupy metylowe, są to więc głównie flawonoidy owoców cytrusowych. Działają one hamująco na rozwój wielu bakterii, jak Salmonella typhimurium, Staphyllococcus czy E. coli. Wpływ polifenoli na smak żywności Jedną z przyczyn znacznego zainteresowania związkami polifenolowymi jest ich wpływ na kształtowanie smaku produktów. W zależności od rodzaju produktu cecha ta jest korzystna lub też stanowi znaczny problem, jak ma to miejsce w przypadku izolatów białkowych z nasion roślin oleistych. Gorzki i fasolowy smak tych produktów również przypisywany jest związkom fenolowym, a głównie kwasom fenolo-karboksylowym, jak syrynginowy, ferulowy lub wanilinowy. Związki polifenolowe dużą rolę odgrywają w kształtowaniu cierpkości i gorzkości soków owocowych, wina lub piwa. Należy podkreślić że właściwości te głównie związane są z występowaniem w tych produktach procyjanidyn. Poddając ocenie organoleptycznej wina jabłkowe o różnym stopniu natlenienia Lea i Timberlake stwierdzili, że im wino było mniej natlenione, tym odznaczało się większą cierpkością i gorzkością. Stwierdzono też, że im wino jest bardziej cierpkie i gorzkie, tym zawiera więcej procyjanidyn i polimerów procyjanidyn. Procyjanidyna B2 została rozpoznana i scharakteryzowana jako główna procyjanidyna jabłek [Lea, Timberlake, 1974]. Charakterystyczny gorzki smak niektórych owoców cytrusowych pochodzi od flawonoidów zaliczanych do grupy flawononów. Należy wspomnieć, że w pozostałych owocach ta grupa związków jest bardzo rzadko spotykana. Specyficzny gorzki smak grejpfrutów związany jest z występowaniem w nich narynginy i ponceryny. Natężenie gorzkiego lub cierpkiego smaku owoców niedojrzałych zanika w czasie ich dojrzewania wskutek rozpadu, ewentualnie polimeryzacji związków polifenolowych, w wyniku czego stają się nierozpuszczalne i wypadają z roztworu Podobnie jest w przypadku ziaren kawy i kakao. Występujące w surowym ziarnie kawy kwasy chlorogenowe w ilości 7-9 proc., a prażonej ok. 3 proc. nadają jej, szczególnie surowej, gorzki i cierpki smak. Mniejsza zawartość kwasu chlorogenowego w kawach arabikach ma wpływ na wyższą ich jakość sensoryczną w porównaniu do robusty [Clifford, 2000]. W przypadku ziaren kakao za cierpki i gorzki smak w głównej mierze odpowiedzialne są katechiny, antocyjany i leukoantocyjanidyny. Wraz ze wzrostem stopnia wyprażenia ziarna kakaowego maleje w nim zawartość polifenoli i staje się ono mniej cierpkie i gorzkie. Wpływ polifenoli na barwę produktów spożywczych Polifenole, a wśród nich przede wszystkim antocyjany, obok karotenoidów i chlorofili są głównymi barwnikami owoców i warzyw. Podstawową strukturą antocyjanów jest 4'-hydroksyflawylium 14 Różnice pomiędzy indywidualnymi antocyjanami są spowodowane różną liczbą grup hydroksylowych w cząsteczce, stopniem metylacji tych grup, rodzajem i liczbą cukrów przyłączonych do cząsteczki, pozycją ich przyłączenia oraz rodzajem i liczbą alifatycznych lub aromatycznych kwasów przyłączonych do cukrów w cząsteczce antocyjanu [Horubała, 1975]. Zawartość antocyjanów w owocach związana jest z warunkami agrotechnicznymi, a barwa zależy od wielu czynników. Na biosyntezę antocyjanów poważny wpływ wywierają promienie słoneczne, co przejawia się silniejszą barwą owoców od strony nasłonecznionej. Na zwiększenie syntezy antocyjanów wpływa ponadto niedobór azotu oraz nadmiar węglowodanów. Reakcje powodujące zmiany barwy antocyjanów, co pociąga za sobą również zmianę barwy żywności, w której te związki występują, mogą być odwracalne jak i nieodwracalne. W większym stopniu utrata barwy jest spowodowana reakcjami nieodwracalnymi, chociaż odwracalna utrata barwy w produktach spożywczych również odgrywa znaczną rolę. Jest to spowodowane strukturalnymi zmianami związków antocyjanowych zależnymi od ph środowiska lub dekoloryzacją pod wpływem S0 2. Strukturalne przemiany, jakim ulegają antocyjany w zależności od ph środowiska ograniczają ewentualne stosowanie tych związków do barwienia produktów spożywczych. Mogą być one używane jedynie w przypadku produktów kwaśnych, jak soki owocowe, dżemy, galaretki lub wina. Należy podkreślić, że do barwienia produktów spożywczych nie ma potrzeby stosowania czystych pojedynczych związków antocyjanowych, których produkcja na skalę przemysłową jest jeszcze dalece nieekonomiczna. Z powodzeniem mogą być stosowane wyciągi barwników antocyjanowych, w skład których wchodzą różne antocyjany. Z 247 poznanych antocyjanów do barwienia żywności najbardziej przydatnych jest 12. Są to 3-glikozydy i 3,5-dwuglikozydy sześciu najczęściej występujących w roślinach antocyjanidyn, tj. pelargonidyny, cyjanidyny, peonidyny, delfinidyny, petunidyny i malwidyny. Powszechnie wiadomo, że pocięcie lub rozerwanie tkanki owoców R, prowadzi do pociemnienia po- 4 3 wierzchni wystawionej na działanie tlenu, a brązowienie to związane jest z enzymatycznym utlenianiem związków polifenolowych przy współudziale oksydazy o-dwufenolowej lub peroksydazy. Z polifenoli najbardziej reaktywne w tym procesie są katechiny, następnie kwas Rys. 3. Struktura chemiczna 4'-hydroksyflawylium.

4 chlorogenowy i kawowy. W większości przypadków powstają produkty polimeryzacji o barwie brązowej. Chinony powstające w wyniku enzymatycznego utleniania substancji polifenolowych w produktach spożywczych odznaczają się dużą reaktywnością i są prekursorami różnych ciemno zabarwionych związków. Mogą one reagować z odpowiednimi związkami aminowymi dając zabarwione polimery azotowe lub też reagować między sobą tworząc barwne polikondensaty. W przypadku jednak, gdy wskutek zbyt daleko posuniętej polimeryzacji nastąpi wypadanie tych związków z roztworu, barwa soków lub wina ulega znacznemu rozjaśnieniu Wysoka temperatura, napowietrzanie albo zetknięcie z metalami w obecności polifenoli także prowadzi do zmiany barwy produktu. Najbardziej rozpowszechnione są reakcje polifenoli z różnymi metalami. I tak np. flawonole i flawony mające grupy hydroksylowe w pozycji orto dają z solami Fe 3+ związki zabarwione na czarno. Podobnie zachowują się katechiny, kwas chlorogenowy albo leukoantocyjanidyny dające w wyniku połączenia z żelazem lub glinem zabarwienie szare do niebieskoczarnego. Inny typ przemian polifenoli prowadzi do zmian barwy pod wpływem ogrzewania w temperaturze powyżej 100 C takich produktów jak gruszki, brzoskwinie lub niektóre odmiany jabłek. Nie znamy dotychczas skutecznych i uniwersalnych metod stabilizacji naturalnej barwy wywołanej antocyjanami, jak również zapobiegania procesom brązowienia, w których biorą udział poszczególne grupy polifenoli. Do czynników zapobiegających w pewnym stopniu niekorzystnej zmianie barwy można zaliczyć S0 2, który łącząc się z barwnikiem antocyjanowym przy węglu C-2, zapobiega dalszym reakcjom, prowadzącym do nieodwracalnego zniszczenia barwnika. Dodatek S0 2 może również powodować inaktywację oksydazy o-difenolowej. Zmniejszenie ilości tlenu rozpuszczonego w środowisku przez dodatek soli kuchennej lub cukru również obniża tempo rozkładu antocyjanów. Poważny wpływ na zachowanie naturalnej barwy ma unikanie zanieczyszczeń metalami, które z jednej strony dają barwne produkty z polifenolami, a z drugiej przyspieszają destrukcję antocyjanów Należy również wspomnieć o pośrednim wpływie związków polifenolowych występujących w roślinach na cechy organoleptyczne produktu. Większość produktów spożywczych, zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego zawiera w swoim składzie wiele substancji, które w kontakcie z tlenem powietrza ulegają utlenieniu. Są to np. nienasycone kwasy tłuszczowe, które w wyniku utlenienia mogą powodować różne zmiany w smaku, zapachu czy wyglądzie produktu. Niekorzystny wpływ tych reakcji jest zmniejszany przez tzw. naturalne antyoksydanty. Oprócz tokoferoli związki polifenolowe są najbardziej rozpowszechnionymi i aktywnymi związkami antyoksydacyjnymi występującymi w żywności i działającymi zarówno w układach hydrofilowych jak i hydrofobowych. Najsilniejsze właściwości antyoksydacyjne wykazują flawonole, a wśród nich kwercetyna, myrycetyna i kwercetagentyna. Słabsze właściwości wykazują katechiny i leukoantocyjanidyny. Flawanony są całkowicie nieaktywne Podsumowując można stwierdzić, że polifenole, chociaż występują w stosunkowo niewielkiej ilości od 0,05 do 0,5 proc., mogą w znacznym stopniu wpływać na niektóre cechy organoleptyczne produktów spożywczych. polifenoli Jedną z grup polifenoli stanowią flawonoidy, charakteryzujące się wieloma farmakologicznymi i biologicznymi właściwościami, które można zaliczyć do prozdrowotnych. Są to przede wszystkim działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwzakrzepowe, przeciwwirusowe oraz przeciwkancerogenne. Wiele właściwości flawonoidów wynika głównie z ich funkcji antyoksydacyjnych i zdolności do modyfikowania enzymów odpowiedzialnych za działanie immunologiczne, kancerogenezę i transformacje komórkowe. Wiele flawonoidów hamuje peroksydację lipidów, poprawia czynności śródbłonka naczyniowego, hamuje agregację płytek krwi i napięcie mięśni otaczających tętnice - w chorobach układu naczyniowego, a w zakresie zapobiegania nowotworom - ogranicza uszkodzenia DNA, proliferację komórek i wzrost guzów [Gasparska, 2001; Rios, 2002; Szostak-Węgierek, 2000]. Stwierdzono, że związki polifenolowe mogą hamować rozwój choroby nowotworowej wykazując aktywność cytotoksyczną, przy czym stopień tej aktywności zależy od budowy związku. [Oszmiański, Lamer-Zarawska, 1992]. Duże zainteresowanie flawonoidami zaczęło się dzięki badaniom, które zasugerowały ich ochronne działanie przed chorobami układu krążenia [Lazarus, 1999]. Stwierdzono istnienie odwrotnej korelacji pomiędzy zawartością w organizmie flawonoidów pochodzących z pożywienia, a umieralnością z powodu choroby niedokrwiennej serca i udarem mózgu. Danych dostarczyły m.in. badania przeprowadzone w Zutphen w Holandii, w Finlandii i USA [Gasparska, 2001; Szostak-Węgierek, 2000]. Najbogatszym źródłem flawonoidów są owoce i jarzyny, napoje (herbata, kawa, wino) i czekolada. Łączne spożycie naturalnych antyoksydantów w niektórych krajach (Wielka Brytania i Stany Zjednoczone) wynosi ok. l grama dziennie [Gasparska, 2001; Rios, 2002; Ziemiański, Wartanowicz, 1999]. Włączenie czekolady do diety może również przyczyniać się do uzupełnienia spożycia niezbędnej ilości flawonoidów. Tabliczka o masie 100 g zawiera mg flawonoidów, są to głównie flawanole - katechina, epikatechina, kwercetyna i klowamid (monomery) oraz proantocyjanidyny (polimery) [Lazarus, 1999]. Monomery są dobrze wchłaniane w jelicie cienkim, natomiast polimery rozkładane są do łatwo wchłanialnych niskocząsteczkowych kwasów aromatycznych dopiero w jelicie grubym. Vinson i wsp. prowadzili badania nad związkami polifenolowymi, z wykorzystaniem różnych rodzajów czekolad. Według ich oznaczeń wyprodukowane w Stanach Zjednoczonych: czekolada mleczna zawiera katechiny w ilości mg/100 g, czekolada gorzka mg/100 g. Natomiast europejskie czekolady zawierają: mleczna - 16 mg/100 g, a gorzka - 54 mg/100 g [Vinson, 1999]. Według Szponara u osób zdrowych flawonoidy z czekolady są wchłaniane w ilości wystarczającej dla wywarcia efektu antyoksydacyjnego. -> 15

5 Pc? w żywności Jest to bardzo istotne stwierdzenie, ze względu na fakt, że dotychczas nie stwierdzono toksycznego działania na organizm człowieka, polifenoli dostarczanych z pokarmem roślinnym [Oszmiański, Lamer-Zarawska, 1992]. Związki polifenolowe są również ważnym składnikiem kształtującym smak i aromat kawy [Kolanowski, 1998]. W kawie palonej występuje ich ok. 8 proc. (głównie kwas chlorogenowy, chinowy i kawowy). Wspomniane prozdrowotne efekty w przypadku polifenoli kawowych są jednak słabsze niż w przypadku tych występujących w czekoladzie czy w herbacie (zwłaszcza zielonej). Ponadto związki polifenolowe wpływają w pewnym stopniu na zmniejszenie przyswajalności białek, z którymi tworzą w przewodzie pokarmowym nierozpuszczalne kompleksy. Niewskazane jest więc picie kawy w trakcie lub zaraz po posiłkach, zwłaszcza przez kobiety narażone na niedobory żelaza. Trudności w stosowaniu naturalnych polifenoli jako przeciwutleniaczy w warunkach przemysłowych Naturalne przeciwutleniacze nie znalazły tak szerokiego zastosowania jak sztuczne, mimo że są bezpieczne. Występują trudności z ekstrakcją i uzyskaniem ich w postaci czystej z surowców roślinnych. Ponadto substancje te są słabo rozpuszczalne, zwłaszcza w olejach, mało odporne na podwyższoną temperaturę i światło. Mogą powodować przebarwię- nią, zwłaszcza w obecności metali ciężkich pochodzących z produktów lub opakowań. Trudno jest usunąć z nich aromat i smak surowca pochodzący z ekstrakcji roślin przyprawowych. Naturalne przeciwutleniacze są droższe, jeżeli są oczyszczone, i mniej skuteczne, jeśli nie są oczyszczone. Bezpieczeństwo ich jest zwykle nieznane. Fakt, że te substancje występują w powszechnie spożywanych produktach nie jest gwarancją ich całkowitej nietoksyczności. Wprowadzają swoistą barwę, smak i zapach. Powyższe czynniki utrudniają ich rozpowszechnienie w przemyśle spożywczym. NOWOŚĆ NA KTÓR CZEKAŁE DOBRY SMAR DÓB CENA Literatura u Autorki i w redakcji DOBRY PARTNER AKSIL WYSOKOTEMPERATUROWY P SMAR Z ATESTEM PZH P.P.H.U. GETH Kraków ul. Skośna 16 tel. (0-12) tel./fax (0-12) geth@geth.pl POLSKI PRODUCENT URZĄDZEŃ DLA PIEKARNI l CUKIERNI sur WIlJWMEX Rok załóż WILMEX Gdańsk, ul. Cyprysowa 24 i ul. Orzechowa 4 BIURO: tel./fax (+48 58) Dział HANDLOWY: tel. (+48 58) (+48 58) , SERWIS: tel , wilmex@wilmex.pl * TRANSPORT l MONTAŻ URZĄDZEŃ BEZPŁATNY ISO 9002 ceny*. [GVvflRANCJJ] przesiewacie do mąki i produktów sypkich do wys. ugniatarki do twardych ciast 100, 200 i 400 I. wywrotnice do dzież dzielarko - 'zaokrąglarki do bułek półautomaty mieszałki spiralne do ciast o pój. od 5 do 330 kg 15 różnych modeli nadziewarki * Zamów bezpłatny katalog naszych urządzeń: tel. (058) A do ciastek Pełen serwis gwarancyjny i pogwarancyjny na terenie całego kraju 16