Uwarunkowania jakości planów zawodowych uczniów szkół ponadgimnazjalnych regionów opolskiego i dolnośląskiego 1

Transkrypt

1 Uwarunkowania jakości planów zawodowych uczniów szkół ponadgimnazjalnych regionów opolskiego i dolnośląskiego 1 Jakub Ryszard Stempień Przemysław Wójcik ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Województwa opolskie i dolnośląskie z uwagi na położenie na granicy kraju oraz pewne zaszłości historyczne mogą napotykać dziś na częściowo podobne problemy rynku pracy. Mowa tu przede wszystkim o skłonności do opuszczania Polski i podejmowania pracy za granicą, co w przypadku tych regionów wydaje się w pewien sposób ułatwione właśnie przez czynniki geograficzne i kulturowe. Jednocześnie różnice w wielkości tych województw, ilości inwestycji zagranicznych, liczbie uczelni wyższych oraz w oddziaływaniu dodatkowych czynników określających potencjał gospodarczy regionu (np. walorów turystycznych właściwych raczej Dolnemu Śląskowi) wydają się przekładać na zróżnicowanie sytuacji pomiędzy tymi dwoma regionalnymi rynkami pracy. W jaki sposób te mezo-gospodarcze i mezo-społeczne czynniki wpływają na losy zawodowe młodych ludzi? Czy można zaobserwować istotne różnice w planach młodzieży związanych z pracą zarobkową, a więc w gotowości do podjęcia pracy poza terenem województwa lub poza granicami kraju? Czy jakość kształcenia i doradztwa zawodowego adresowanego do młodych ludzi wkraczających na rynek pracy są zbliżone w obu województwach? Odpowiedź na te pytania jest możliwa w oparciu o wyniki badań uzyskanych w ramach projektów badawczych Jakość Kapitału Społecznego (woj. opolskie) i Wiedza Plus 2 (woj. dolnośląskie), prowadzonych przez Instytut ASM Centrum Badań i Analiz Rynku z Kutna. 2 Badania kwestionariuszowe przeprowadzone zostały na terenie obydwu województw w okresie od listopada 2005r. do lutego 2006r. Respondentami byli uczniowie ostatnich dwóch klas szkół ponadgimnazjalnych (zasadniczych szkół zawodowych, techników, liceów profilowanych oraz liceów ogólnokształcących). Próby badawcze miały charakter reprezentatywny (dobór kwotowy) i objęły, dla każdego z województw 580 ankietowanych. W ramach przeprowadzonych badań poruszonych zostało wiele interesujących zagadnień, które w formie usystematyzowanych opracowań dostępne są na stronach internetowych projektów: oraz 1 Artykuł powstał na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o. o. w ramach projektów: System monitoringu rynku pracy, istniejących tendencji i zachodzących zmian Jakość Kapitału Społecznego oraz Kompleksowy monitoring potencjału i barier regionalnego rynku pracy Wiedza Plus 2 współfinansowanych przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżet państwa. 2 Prezentowane wyniki badań pochodzą z następujących opracowań: Raport z badania uczniów szkół ponadgimnazjalnych odnośnie kierunków dokształcania i zdobywania praktyki zawodowej oraz planów zawodowych na przyszłość, ASM Kutno 2006 oraz Analiza wyników badania opinii uczniów z woj. dolnośląskiego, ASM Kutno, Opracowania te zawierają wyczerpujące informacje nt. metodologii badania.

2 Jednym z istotniejszych założeń badawczych było poznanie opinii uczniów odnośnie jakości kształcenia w ich szkołach. Respondentów z zasadniczych szkół zawodowych i średnich szkół zawodowych (technika i licea profilowane) poproszono o ocenę poziomu, na jakim ich szkoły przygotowują swoich absolwentów do przyszłej pracy zawodowej. Tabela 1. Ocena poziomu na jakim szkoła przygotowuje do pracy zawodowej (w %) woj. opolskie woj. dolnośląskie zasadnicza szkoła zawodowa (N=101) średnie szkoły zawodowe (N=239) zasadnicza szkoła zawodowa (N=80) średnie szkoły zawodowe (N=225) przygotowuje bardzo dobrze 22,9 17,6 26,3 15,6 przygotowuje raczej dobrze 56,3 53,5 56,1 56,8 nie przygotowuje ani dobrze, ani źle 16,8 17,2 11,3 19,1 przygotowuje raczej źle 3,0 4,6 5,0 6,7 przygotowuje bardzo źle 1,0 2,1 1,3 0,9 trudno powiedzieć 0,0 5,0 0,0 0,9 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 Uczniowie z obydwu województw udzielili na omawiane pytanie zbieżnych odpowiedzi bardzo wysoko oceniając jakość przygotowania do wykonywania zawodu. Można jednak zauważyć, że respondenci z zasadniczych szkół zawodowych byli wyraźnie lepszego zdania o jakości swojej nauki, częściej decydując się na odpowiedź: przygotowuje bardzo dobrze. Ankietowani ze średnich szkół zawodowych nieco częściej prezentowali natomiast postawę ambiwalentną, deklarując, że ich szkoły nie przygotowują swoich absolwentów ani dobrze ani źle do pracy zawodowej. Czy bardzo dobre mniemanie o jakości przygotowania do wykonywania zawodu sprawia, że uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zamierzają pracować zgodnie z kierunkiem uzyskanego wykształcenia?

3 Wykres nr ,8 Plany zawodowe respondentów (w %) 47,5 W jakim zawodzie zamierza Pan/i podjac prace? 40 38,9 29, ,7 13,6 0 zgodnie z wyuczonym zawodem niezgodnie z wyuczonym zawodem trudno powiedzieć woj. dolnośląskie (N=580) woj. opolskie (N=580) Nieco ponad połowa respondentów z woj. dolnośląskiego (54,8%) zadeklarowała, że zamierza podjąć pracę zgodną z wyuczonym zawodem. Analogiczne plany ma 47,5% uczniów z woj. opolskiego, różnica w częstotliwości wskazań wyniosła w tym wypadku 7,3 pkt. proc., a więc całkiem dużo. Uzyskane informacje wydają się zastanawiające i niepokojące z dwóch powodów. Po pierwsze, należy uznać, że odsetek osób zamierzających pracować zgodnie z kierunkiem uzyskanego wykształcenia jest niewielki deklarację taką złożył jedynie co drugi respondent. Współczesne społeczeństwa i gospodarki cechują się wysokim stopniem mobilności zawodowej osób pracujących i fakt częstej zmiany nie tylko miejsca pracy, ale i zawodu nie jest dziś niczym zaskakującym. 3 Jednak zmiana zawodu w momencie wkraczania na rynek pracy jest czymś nienaturalnym i może wskazywać na złe, niedostosowane do wymogów rynku pracy funkcjonowanie systemu edukacji w regionie (zwłaszcza opolskim, z uwagi na różnice w uzyskanych odpowiedziach). Świadomość przyszłych trudności ze znalezieniem pracy może pozbawiać młodych ludzi pewności co do trafności ich wcześniejszych wyborów edukacyjnych, a tym samym skłaniać ich do podjęcia decyzji o zatrudnieniu, niekoniecznie w wyuczonym zawodzie. Na fakt ten wskazuje także znaczący odsetek respondentów niezdecydowanych. W przypadku woj. dolnośląskiego było to 29,5%, zaś w przypadku woj. opolskiego aż 38,9% (dwie piąte!) 4. Dlaczego zatem uczniowie ostatnich dwóch klas szkół ponadgimnazjalnych, ludzie w zasadzie dorośli nie posiadają określonego zdania w tak podstawowej 3 Por. Jasiecki Krzysztof 2003, Integracja Polski z Unią Europejską w perspektywie koncepcji rozwoju społecznego, Studia Europejskie nr 2, s. 10 oraz Grabowska-Garczyńska Karolina, Wicenty Daniel 2006, Potencjał innowacyjny woj. kujawskopomorskiego [w:] Przestrzenie ukrytego potencjału rynku pracy R. Sojak (red.) Wyd. UMK Toruń, s Podkreślić trzeba, że wyniki te uzyskane dla całości prób nie zostały w żaden sposób zawyżone przez uczniów liceów ogólnokształcących, którzy przeważnie zamierzają kontynuować naukę na studiach wyższych i mogą mieć jeszcze niesprecyzowane plany zawodowe. Nie wybierali oni bowiem opcji trudno powiedzieć szczególnie często.

4 kwestii, jak to, czy szukać pracy zgodnej z kierunkiem wykształcenia? I dlaczego problem ten w wyraźnie większym stopniu dotyczy młodych ludzi z woj. opolskiego (różnica 9,4 pkt. proc.)? Wydaje się, że pewnych dodatkowych informacji na ten temat dostarczają odpowiedzi uzyskane na pytanie o typ przedsiębiorstwa, w jakim ankietowani uczniowie chcieliby pracować. Tabela 2. Planowany zawodowe po zakończeniu edukacji (w %) woj. opolskie (N=580) woj. dolnośląskie (N=580) trudno powiedzieć, to odległa perspektywa 27,3 18,3 prowadzenie własnej działalności gospodarczej 18,8 16,7 praca na Zachodzie 13,8 11,7 praca w dużej międzynarodowej firmie 13,1 21,4 praca w dużej polskiej firmie 10,9 13,6 nie mam preferencji, przyjmę każdą pracę 6,4 7,1 praca w "budżetówce" 5,0 5,5 praca w firmie małej, rodzinnej 4,7 5,7 Razem 100,0 100,0 Plany uczniów z woj. opolskiego i dolnośląskiego okazały się także w tym wypadku w pewnej mierze analogiczne. Respondenci z woj. opolskiego deklarowali przede wszystkim (18,8%), że chcieliby prowadzić własną działalność gospodarczą. Odpowiedź ta była też chętnie wybierana przez uczniów z Dolnego Śląska (16,7%), jednak częściej przyznawali oni, że planują pracę w dużej międzynarodowej firmie (21,4%). Wydaje się, że popularność tych opcji wynika w dużej mierze z możliwości realizacji odnośnych planów. W woj. opolskim zapewnie trudniej uzyskać pracę w dużym międzynarodowym koncernie. Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku Dolnego Śląska, który jest częściej odwiedzany przez zagranicznych inwestorów. Pewną popularnością (choć mniejszą niż można by się spodziewać) cieszyła się też praca na Zachodzie, którą uwzględnia w swoich planach mniej więcej co siódmy/ósmy uczeń szkoły ponadgimnazjalnej z regionów objętych badaniami. Podstawową kwestią jest jednak fakt, że także w tym wypadku respondenci niezwykle często mieli problemy z udzieleniem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie i przyznawali, że nie mają jeszcze sprecyzowanych planów na przyszłość. Dotyczy to w szczególności uczniów z woj. opolskiego, spośród których aż co czwarty odpowiadając na omawiane pytanie wybrał opcję: trudno powiedzieć (27,3%). Także wśród respondentów z Dolnego Śląska nie brakowało niezdecydowanych (18,3%). Nie jest to jednak ostatnie świadectwo braku jasno określonych planów zawodowych uczniów szkół ponadgimnazjalnych z regionów opolskiego i dolnośląskiego.

5 Tabela 3. Planowane miejsce podjęcia pracy (w %) woj. opolskie (N=580) woj. dolnośląskie (N=580) jeszcze nie wiem, trudno powiedzieć 21,2 13,8 w obecnym miejscu stałego zameldowania 16,7 26,6 w miejscowości, w której się uczę 5,5 6,7 w dowolnej miejscowości na terenie województwa, w którym jestem zameldowany/a w dowolnej miejscowości na terenie województwa, w którym się uczę 9,8 16,9 2,4 0,7 w dowolnej miejscowości w Polsce 21,2 16,7 za granicą 23,2 18,6 Razem 100,0 100,0 Ankietowanych zapytano także, czy zamierzają szukać pracy poza miejscem zamieszkania. Dzięki temu udało się określić poziom (deklaratywnej) mobilności przestrzennej uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Wyraźnie bardziej przywiązani do swojego miejsca zamieszkania okazali się uczniowie z Dolnego Śląska. Co czwarty z nich (26,6%) chce pracować w obecnym miejscu zameldowania; analogicznego zdania był co szósty (16,7%) ankietowany z woj. opolskiego (różnica 9,9 pkt. proc.). Dolnoślązacy rzadziej chcą szukać pracy w dowolnej miejscowości w kraju (różnica 4,5 pkt. proc.) i za granicą (różnica 4,6 pkt. proc.). Źródeł większej (deklaratywnej) mobilności przestrzennej uczniów z woj. opolskiego nie należy jednak upatrywać w rozmiarach bezrobocia, to jest bowiem większe na Dolnym Śląsku. 5 Być może przyczyny mają tu charakter subiektywny i sprowadzają się do poczucia pesymizmu i przekonania, że znalezienie pracy w regionie opolskim jest bardzo trudne. Hipoteza ta wymaga jednak szczegółowej weryfikacji. Ponownie uwagę zwraca duży odsetek osób, które w odpowiedzi na omawiane pytanie przyznały, że jeszcze nie wiedzą, trudno powiedzieć. Także w tym wypadku wyraźnie więcej respondentów o niesprecyzowanych planach znalazło się w próbie opolskiej (21,2%), niż dolnośląskiej (13,8%) różnica w częstotliwości wskazań wyniosła tu 7,4 pkt. proc. Z zaprezentowanych powyżej wyników badań należy wyciągnąć kilka kluczowych wniosków. Przede wszystkim opinie uczniów szkół ponadgimnazjalnych z województw opolskiego i dolnośląskiego na temat oceny jakości kształcenia oraz na temat planów zawodowych różnią się tylko w niewielkim stopniu. Źródeł tych nieznacznych różnic należy jak się zdaje upatrywać w specyfice sytuacji gospodarczej tych regionów oraz w nie zawsze adekwatnych przekonaniach młodych ludzi na temat tej sytuacji i problemów z nią związanych. Drugą istotną kwestią wydaje się 5 Por. Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej woj. opolskiego nr 12/2005 Urząd Statystyczny w Opolu, s. 2-3 oraz Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej woj. dolnośląskiego nr 12/2005 Urząd Statystyczny we Wrocławiu s. 3-4.

6 niedookreślenie planów zawodowych ankietowanych uczniów. Wielu z nich nie było w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy będzie poszukiwać pracy zgodnej z wyuczonym zawodem, w jakiego typu przedsiębiorstwie chcieliby pracować, ani czy byliby skłonni podjąć pracę w miejscu oddalonym od stron rodzinnych. Być może bezpośrednią przyczyną takiego stanu rzeczy jest przeświadczenie uczniów o trudnościach ze znalezieniem pracy, jakie ich czekają, a w związku z tym ograniczanie swoich oczekiwań odnośnie przyszłej pracy i nieprzywiązywanie wielkiej wagi do własnych preferencji. Z drugiej strony, owo niedookreślenie planów zawodowych może naturalnie pozostawać efektem pewnej niefrasobliwości lub nieporadności młodych ludzi. Wydaje się jednak, że rolą szkoły i szerzej: systemu edukacyjnego jest przeciwdziałanie temu stanowi rzeczy np. poprzez rozbudowane poradnictwo zawodowe. W opracowanej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu w sierpniu 2005r. Strategii Rozwoju Edukacji na lata czytamy: wszyscy uczniowie powinni mieć dostęp do darmowego poradnictwa wychowawczo-zawodowego, które powinno zapewnić pomoc przy wyborze ścieżki edukacyjnej i przyszłej kariery zawodowej odpowiednio do potrzeb i możliwości uczniów. W szkolnictwie ogólnokształcącym wszystkich szczebli system doradztwa i poradnictwa powinien być rozbudowany, m.in. w oparciu o odpowiednio przeszkolonych wychowawców oraz nauczycieli pełniących funkcję doradcy. 6 System doradztwa zawodowego funkcjonuje w szkołach, centrach kształcenia praktycznego i centrach kształcenia ustawicznego na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Zaprezentowane wyniki badań pokazują, że system doradztwa zawodowego dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych może funkcjonować w sposób wadliwy, zaś liczni uczniowie pozbawieni są omawianego wsparcia i mają istotne problemy w samodzielnym formułowaniu własnych planów zawodowych. Dotyczy to obu województw, choć w wyraźnie większym stopniu województwa opolskiego. 6 Cyt. Strategia Rozwoju Edukacji na lata [data dostępu: r.]