W poszukiwaniu utraconych obrazów Nostalgia postsowiecka w polityce symbolicznej Rosji ( )

Transkrypt

1 Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk Szkoła Nauk Społecznych Aleksandra Zamarajewa W poszukiwaniu utraconych obrazów Nostalgia postsowiecka w polityce symbolicznej Rosji ( ) Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Hałas (Instytut Socjologii UW) Warszawa 2014

2

3 SPIS TREŚCI Wstęp 1. Inspiracje teoretyczno-metodologiczne: pojęcia i teorie organizujące badanie 1.1 Nostalgia: pojęcie, typologie, formy Nostalgiczne obrazy przeszłości, tożsamość i polityka symboliczna Język a tworzenie tożsamości zbiorowych Tożsamość, mit, metanarracja Mit i tożsamość Metanarracje mityczne w dyskursie nostalgicznym Rosyjskie matryce narracyjne w ujęciu Jamesa Wertscha Rosyjski dyskurs o Ojczyźnie według Iriny Sandomirskiej Elementy rosyjskiej metanarracji nostalgicznej Orientacja metodologiczna Podejście semiotyczno-pragmatyczne Materiał badawczy Metody analizy Poziom narracji Poziom symboli Poziom kontekstu Indywidualna intuicja językowa Zmiany obrazu ZSRS w latach XX w. 2.1 Zwrot performatywny i normalizacja nienormatywności w kulturze późnego socjalizmu Od świetlanej drogi do ślepej ulicy : inwersje i zastępstwa w dyskursie sowieckim w okresie pieriestrojki Transformacja ustrojowa a kształtowanie się nastrojów nostalgicznych Powierzchowny charakter dyskusji o przeszłości Zmiana roli inteligencji Problemy z tożsamością Wielość przejawów nostalgii postsowieckiej Lata 90. jako utrata 3.1 Długie lata 90. jako miejsce pamięci traumatycznej Rosjan Kształtowanie symbolu lat 90. w dyskursie polityki Znaczenia utraty Chaos - stabilizacja : budowa granicy semantycznej Metafora rozpadu w rosyjskim dyskursie polityki 126

4 4. Zachod jako sprawca 4.1 Zachód jako kulturowy punkt odniesienia Rosji Obrazy Zachodu w dyskusjach XIX wieku Obraz Zachodu w ZSRS Zmiany w obrazie Zachodu w okresie późnego socjalizmu Obraz Zachodu w Rosji współczesnej Od partnera do kolonizatora zmiany genre narracyjnych o Zachodzie Różne twarze Zachodu Życzliwy Zachód Zachód - konkurent Zachód - równorzędny partner Zachód zadufany Zachód nieuczciwy Zachód nieprzyjaciel Zachód jako cywilizowany Inny Odrębna droga 5.1 Koncepcja odrębnej drogi w kulturze rosyjskiej Idea odrębnej drogi w myśli społeczno-politycznej Rosji i ZSRS Upadek i wzrost znaczeń wyjątkowości w latach 90. XX wieku Ideologemat odrębnej drogi we współczesnej koncepcjach politycznych Rosji Znaczenia odrębności i odrębnej drogi w rosyjskim dyskursie polityki Kształtowanie znaczeń odrębności Kształtowanie znaczeń odrodzenia Obraz Rosji przyszłości Strategia bricolage i poszukiwanie przyszłości w przeszłości ZSRS pomiędzy normalizacją a wyjątkowością 6.1 Transformacje rosyjskiej wyobraźni politycznej Obraz ZSRS w wyobrażeniach Rosjan Strategia normalizacji Strategia wyjątkowości Patriotyzm eklektyki Symbol ZSRS w dyskursie polityki Negatywne znaczenia ZSRS Dyskursywna normalizacja ZSRS Dyskursywne kształtowanie znaczeń wyjątkowości Rola symbolu Zwycięstwa w kształtowaniu nostalgicznego obrazu ZSRS Interpretacja rozwiązania ZSRS między wyczynem a tragedią Przezwyciężenie rozpadu ZSRS Dyskursywna (re)konstrukcja mentalnych granic Rosji 329

5 6.5.2 Między nowym początkiem a kontynuacja Topos pozytywu Topos oswojenia 345 Zakończenie 353 Aneksy Aneks A Cytaty w języku oryginału 365 Aneks B Przemówienia Prezydenta Rosji z okazji Dnia Zwycięstwa podzielone według kategorii badawczych 387 Aneks C Wykaz tekstów wraz z przypisanymi kodami 391 Aneks D Wykaz tabel i wykresów 397 Bibliografia 399

6

7 WSTĘP W badaniach nad transformacją systemową w państwach postkomunistycznych przeważały instytucjonalne oraz gospodarcze aspekty przemian. Przyjmowano, że aktorzy polityczni oraz obywatele w swoich działaniach kierują się racjonalnym i uświadomionymi interesami. Na znaczeniu zyskują jednak studia zorientowane na kulturowy wymiar transformacji, uwzględniające takie czynniki jak wzorce kulturowe i prawidłowości reprodukcji kultury, mity i rytuały, pamięć zbiorowa. Powstaje coraz więcej opracowań dotyczących symbolicznego wymiaru przemian systemowych. Badania te obejmują także problematykę sowiecką i rosyjską, skupiając się przede wszystkim na zmianach w okresie pieriestrojki i pierwszych lat transformacji w Rosji, m.in. na rytuałach zaprzeczenia i inwersji mitów konstytutywnych dla kultury sowieckiej (Davies 1989; Lewin 1995; Ries 1997, Smith K. 2002). Celowe wydaje się zatem zbadanie przemian zachodzących w drugiej dekadzie istnienia Rosji postkomunistycznej przez pryzmat polityki symbolicznej, szczególnie procesu nadawania znaczeń teraźniejszości w odniesieniu do przeszłości sowieckiej. Analiza ponownej resygnifikacji symboli, powstawania nowego kodu symbolicznego oraz nowych mitów i rytuałów pozwoli lepiej zrozumieć politykę symboliczną władz rosyjskich, jej uwarunkowania i pełnione przez nią funkcje. Jednym z wielu skutków zmiany systemowej, która zaszła w ZSRS 1 na przełomie lat 80. i 90. XX wieku, była utrata dotychczasowego kulturowego systemu symbolicznego. Podczas pierestrojki i w pierwszych latach istnienia demokratycznej Rosji 2 dokonała się resygnifikacja podstawowych dla kultury sowieckiej symboli. Zmianie kulturowej, szczególnie w okresie kataklizmów społecznych, towarzyszy zazwyczaj zdecydowany wzrost semiotyczności zachowań (Łotman, Uspieński 1977:148) ma miejsce spotęgowanie znakowych form, rytuałów, symboli. Hayden White, nawiązując do rodowodu pojęcia konstrukcja, wskazuje, że każdy proces konstrukcji polega na uprzednim procesie dekonstrukcji stanu poprzedniego i rekombinacji istniejących elementów (White 2000:49 50). Dlatego też w sytuacji występowania napięcia strukturalnego i społecznego (Smelser 2010:204) tworzenie nowego kodu symbolicznego opiera się na zmianach w obrębie dostępnych i aktualnych dla danej kultury symboli. Ma miejsce resygnifikacja symboli poprzez zmiany zachodzące w obrębie pól semantycznych, kiedy jedne znaczenia zajmują miejsca peryferyjne, a inne odwrotnie 1 Związek Sowieckich Republik Socjalistycznych. Wyjaśnienie stosowania w prace przymiotnika sowiecki zamieszczam dalej na str Określenie demokratyczna Rosja, ze względu na zastrzeżenia kierowanie przez politologów wobec charakteru sprawowania władzy w ustroju powstałym po 1991 roku, jest umowne i stosowane jest w niniejszej pracy na oznaczenie państwa powstałego w granicach Rosyjskiej Federacyjnej Sowieckiej Republiki Socjalistycznej po upadku ZSRS. Charakterystyka reżimu politycznego za rządów Borysa Jelcyna i polemikę naukowców z nim związaną przedstawiają np. Klamkin 1999; Pain

8 wychodzą na awanscenę, tym samym powodując zmianę znakowości na przeciwną w obrębie istniejących binarnych kodów dyskursu. W podobny sposób na przełomie lat 80. i 90. XX wieku zmieniły się elementy konstytuujące tekst o ZSRS. Badania zarówno ilościowe (badania opinii publicznej), jak i jakościowe (analiza dyskursu) pokazały daleko posuniętą reinterpretację ustroju sowieckiego (Ferretti 2002; Gudkow 2002, Trawina, Trawin 2010). Dokonała się ona na poziomie władz, gdzie już w ostatniej dekadzie istnienia ZSRS zaszła istotna zmiana w samej konstrukcji dyskursu. W miejsce uzasadniania priorytetu sowieckiego modelu ustroju państwowego weszły próby porównywania i udowodniania, że oferuje on nie gorsze możliwości rozwoju (Humphrey 2010:81). Daleko bardziej idące zmiany interpretacyjne zaszły na poziomie społeczeństwa, które nie tylko zaczęło odmawiać obrazowi ZSRS pozytywnych znaczeń, ale wręcz przypisywać mu znaczenia wcześniej zarezerwowane przez dyskurs publiczny dla krajów Zachodu, np. podział na uprzywilejowaną mniejszość i biedną większość, mafijny charakter elit władzy, brak dbałości o środowisko naturalne, etc (Ries 2005). Jednak już w pierwszej połowie lat 90. w społeczeństwie rosyjskim coraz wyraźniej można było zaobserwować kolejną zmianę równolegle do deklarowanego braku akceptacji dla nowej rzeczywistości miał miejsce wzrost nostalgii za ZSRS. Można było to obserwować w: dynamice opinii publicznej, która coraz bardziej skłaniała się ku stwierdzeniu, iż byłoby lepiej, gdyby wszystko zostało tak, jak przed początkiem pieriestrojki; społecznej rehabilitacji postaci z sowieckiego panteonu, z Józefem Stalinem na czele; surowym osądzeniu obozu reformatorskoliberalnego, obarczanego odpowiedzialnością za upadek ZSRS. Było to widoczne także na poziomie kultury popularnej. Rekordy oglądalności zaczęły bić filmy sowieckie, programy telewizyjne zrealizowane w stylistyce sowieckiej, a także nowe fabularne produkcje filmowe przedstawiające okres sowiecki w świetle pozytywnym. Zrehabilitowana została symbolika sowiecka, która zaczęła pojawiać się podczas uroczystości państwowych, w użytku osób prywatnych, a co za tym idzie zaczęła być wykorzystywana w technikach marketingowych. Daje to podstawy do uznania, że w społeczeństwie dokonała się powtórna resygnifikacja symboli, przy czym jak następnie zostanie pokazane nie tylko symboli sowieckich. Podobnie jak w rosyjskiej opinii publicznej, tak i w polityce symbolicznej władz federalnych Rosji odnotować należy dynamikę zmian stosunku do sowieckiej przeszłości. Zaobserwować je można było już podczas drugiej kadencji prezydenta Borysa Jelcyna ( ), podczas której ukształtowała się praktyka odwoływania się do wszelkich opcji światopoglądowych i politycznych, włącznie z lewicą. Jak celnie stwierdza Irina Glebowa, przy nim w przestrzeni politycznej i informacyjnej pojawiły się idee, symbole, praktyki syntezy sowieckie, antysowieckie, postsowieckie, liberalne, konserwatywne (Glebowa 2006:219). Filozofią władzy jelcynowskiej przez wzgląd na specyficzne uwarunkowania działania oraz 2

9 charakter wyborów 1996 roku, podczas których głównym przeciwnikiem okazał się kandydat komunistyczny był więc ideologiczny kompromis. Jednakże, należy podkreślić, że pomimo znacznych fluktuacji w retoryce władzy zachowana została oś dyskursywna komunizm vs. demokracja, zaś przy próbie bilansu przemian akcentowano ich pozytywne wartości (Malinowa 2007:10), czym jak zostanie pokazane dalej pogłębiano załamanie konsensusu znaczeń w komunikacji centralnego ośrodka władzy i społeczeństwa. Pojmując komunikację jako wymianę znaczących symboli werbalnych i niewerbalnych, można stwierdzić, że w drugiej połowie lat 90. władza reprezentowana przez prezydenta Jelcyna posługiwała się przekazem opartym na innych znaczeniach symboli, niż te, które przyjęły się w społeczeństwie. Ekipa prezydenta Władimira Putina podjęła wysiłek dostosowania przekazu do dominujących w społeczeństwie znaczeń, chociaż nie można mówić o całkowicie nowej polityce symbolicznej. Syntetyczna ideologia (Malinowa 2007:11) okresu putinowskiego jest przedłużeniem hybrydowego reżimu Jelcyna (Glebowa 2006:219), zaś Putin stał się kontynuatorem zmian zainicjowanych przez poprzednika, tyle że swą strategię legitymizacyjną oparł w dużym stopniu na potencjale rozpowszechnionej w społeczeństwie retoryki utraty. Można zgodzić się ze zdaniem socjologa Aleksieja Lewinsona, który opisując prowadzoną przez pierwszego prezydenta Rosji politykę retro-retoryki i retro-symboliki konkludował: putinizmu nie wymyślił Putin, on tylko go dobrze zrealizował (Lewinson 2009a:3). Nostalgia postsowiecka nie jest oczywiście fenomenem zastrzeżonym wyłącznie dla realiów rosyjskich rozpowszechniona jest w całym byłym ZSRS. Należy jednakże podkreślić, że pomimo jak by się wydawało podobnych doświadczeń historycznych (przynajmniej w ciągu czterech i pół dekad po II wojnie światowej) mamy do czynienia z różnymi formami jej przejawów. Chodzi tu nie tylko o różnice w wielkościach, ale też i o szczególne właściwości nostalgii. Badanie porównawcze, przeprowadzone wśród rosyjskich i ukraińskich uczniów szkół średnich w 2005 roku, wykazało, że wśród tych pierwszych odsetek deklarujących żal z powodu rozpadu ZSRS wyniósł 62%, zaś wśród drugich 37% (na zachodzie kraju tylko 8%) 3 (Nikolayenko 2008:248). Poza różnicą w natężeniu akceptacji albo żalu dostrzec też można odmienne motywy stojące za opiniami. Badania wśród dorosłych Ukraińców w 2006 roku wykazało, że respondenci, mówiąc o zaletach życia przed pieriestrojką, wskazywali na lepszą opiekę socjalną, przewidywalność kolejnego dnia, równość społeczną, które ich zdaniem cechowały ustrój sowiecki (Ryabchuk 2006:7). Z kolei w Rosji, o ile jeszcze w latach 90. przy ocenie strat także dominowały konkretne fakty, np. wspólny system gospodarczy, to za 3 Na rosyjskojęzycznym wschodzie Ukrainy wskaźnik przewyższa dane rosyjskie i wynosi 68%. Można założyć, że uczniowie z ukraińską tożsamością etniczną są bardziej skłonni do akceptacji rozpadu ZSRS, z kolei z rosyjską do wyrażania z tego powodu żalu. 3

10 rządów Putina na pierwsze miejsce wysunęła się utrata przynależności do wielkiego mocarstwa ( %, %) (Zorkaja 200 7:42 43). Inne rodzaje żalów były związane, jak interpretuje to Natalia Zorkaja, z utratą pozycji starszego brata trudne stało się swobodne podróżowanie, utracono uczucie, że wszędzie jest się w domu (Zorkaja 2007:42). Powyższe badania pokazują kolejne osobliwości nostalgii w Rosji porównywalnie słabszą korelację pomiędzy dochodem, pozycją społeczną, wykształceniem a tęsknotą za minioną epoką oraz dość wysoki poziom tęsknot nostalgicznych wśród pokolenia, które socjalizowało się w warunkach nowego systemu. Różnice w stosunku do dziedzictwa ZSRS można dostrzec także w obszarze polityki symbolicznej, realizowanej przez władze państwowe byłych republik. Rozpiętość podejść jest duża. Może mieć miejsce wyrzucenie doświadczenia ZSRS poza nawias normalności i uznanie go za skutek przemocy narzuconej przez obcą siłę. Charakterystyczne jest to przede wszystkim dla państw bałtyckich, ale w ostatniej dekadzie także dla Gruzji i Mołdawii. Przejawia się w polityce kommemoracyjnej tych republik organizacji muzeów okupacji (Ryga, Wilno, Tbilisi), udostępnianiu zwiedzającym byłych siedzib instytucji związanych z bezpieczeństwem wewnętrznym, zmianach w kalendarzu świąt państwowych, polegających m.in. na wprowadzeniu dnia okupacji i odzyskania niepodległości. Może też mieć miejsce unarodowienie sowieckiej przeszłości i okraszenie jej barwami etnicznymi, jak ma miejsce na przykład na Białorusi 4, bądź też strategia przemilczania tego okresu, jak to się dzieje na przykład w Uzbekistanie 5. W żadnym innym oprócz Rosji państwie powstałym po upadku ZSRS nostalgia postsowiecka nie zajmuje tak ważnego miejsca. Trudno przecenić jej znaczenie w pojmowaniu współczesnych wydarzeń w Rosji. Jej wpływ wykracza poza sferę bieżącej polityki wewnątrzrosyjskiej, gdyż oddziałuje na każdą prawie dziedzinę sprawy ustrojowe, życie artystyczne, system szkolnictwa, wreszcie kwestie reformy policji i wojska. Problem nostalgii postsowieckiej przekracza granice państwowe nie sposób jest bowiem zrozumieć polityki Rosji wobec obszaru byłego ZSRS, a nawet byłego bloku wschodniego, nie uwzględniając stosunku 4 Na Białorusi przejawia się to m.in. w pozostaniu przy symbolice sowieckiej (a dokładnie cofnięciu się do niej w roku 1995), ambiwalentnym stosunku do miejsc pamięci związanych ze zbrodniami reżimu sowieckiego i pozostaniu przy sowieckiej wykładni wydarzeń historycznych (zob. Portnow ). 5 Republiki centralnoazjatyckie reprezentują bardzo niejednorodne podejścia. Utrzymała się tam krytyczna ocena lat stalinowskich, charakterystyczna dla okresu głasnosti, w zasadzie zaś milczeniem okryte zostały lata następne, aż do momentu uzyskania nieodległości. W podręcznikach historii autorzy koncentrują się na danych faktograficznych dotyczących tych dziesięcioleci, powstrzymując się od ich interpretacji. Zróżnicowanie przejawia się w rożnym traktowaniu pejzażu kommemoracyjnego w Kazachstanie i Kirgistanie zachowana została nie tylko większość nazw ulic odnoszących się do historii komunizmu i państwa sowieckiego, ale też pomniki ich bohaterów. Z kolei w Uzbekistanie jeszcze na początku lat 90. przeprowadzono w tym zakresie daleko idącą desowietyzację. Pełzające zmiany dostrzec można także w stosunku do tzw. Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. W latach 90. władze uzbeckie przemianowały Święto Zwycięstwa na Dzień Żałoby i Pamięci, a następnie rozpoczął się proces ukrytego demontażu sowieckich pomników, poświęconych armii sowieckiej i II wojnie światowej. 4

11 Rosjan do przeszłości sowieckiej. Tallińskie wydarzenia wokół mosiężnego Aloszy 6, kwestia ukraińskiego hołodomoru, sprawa Katynia i anty-katynia wymagają uwzględniania znaczeń, jakie niosą symbole sowieckie w warunkach nowej rzeczywistości i ich roli w społeczeństwie 7. Dlatego tematyka postsowieckiej nostalgii, jej podłoże i skutki stały się przedmiotem zainteresowania wielu środowisk. W zachodnich, w tym polskich, przekazach medialnych dominują głosy sugerujące despotyzm symboliczny władz federalnych, czyli narzucanie siłą nowego kodu symbolicznego, bądź reminiscencję idei komunistycznych w społeczeństwie rosyjskim. Jest to podejście spłycające złożoność fenomenu nostalgii postsowieckiej. Parafrazując Clifforda Geertza, trzeba stwierdzić że, pomiędzy popularnym określeniem rozpadu ZSRS słowem rozwał, sugerującym celowe destrukcyjne działanie aktorów, nową polityką historyczną, uznaniem Józefa Stalina za wybitną postać historii rosyjskiej a realiami społecznymi życia rosyjskiego istnieje cała siatka subtelnych powiązań, których nie da się po prostu oznaczyć za pomocą takich koncepcji jak zniekształcenie, selektywność bądź nadmierne uproszczenie (Geertz 2005:244). Analiza owej struktury semantycznej zmusza do prześledzenia mnóstwa referencyjnych powiązań pomiędzy symbolizmem a rzeczywistością społeczną, tak że końcowy obraz przedstawia konfigurację różnych, odmiennych znaczeń, z których wzajemnych interakcji wynika zarówno moc ekspresywna, jak i retoryczna powstających symboli. Podejście do problematyki nostalgii postsowieckiej i szerzej reinterpretacji symboli kształtujących świadomość społeczną Rosjan, uwzględniające kulturowe i symboliczne wymiary zjawisk nie jest obce wielu badaczom. Jako że fenomen nostalgii jest bardzo szeroki, oferuje on wiele płaszczyzn dla przeprowadzenia badań. Charakter debat na temat historii ZSRS, które miały miejsce podczas transformacji i kształtowanie nowej narracji historycznej w okresie prezydentury Władimira Putina analizowane były w pracach Marii Ferretii (2002, 2004), Diny Khapaevej (2007b), Nikołaja Koposowa (2011), Galiny Zwieriewej (2003, 2005). Na implikacjach nostalgii dla systemu politycznego Rosji i dla preferencji elektoralnych Rosjan koncentrują swą uwagę Nina Khrushcheva (2005), Dina Khapaeva (2007a). Postawom Rosjan wobec ZSRS i okresu sowieckiego i próbom ich wyjaśniania poświęcone są liczne prace 6 Chodzi o demontaż i przeniesienie z centrum stolicy na Cmentarz Wojskowy Pomnika Żołnierza-Wyzwoliciela Tallina od niemiecko-faszystowskich okupantów (od 1995 roku Pomnika Poległych w II Wojnie Światowej) w nocy z 16 na 17 kwietnia 2007 roku i mających później miejsce zamieszek w Tallinie i innych miastach estońskich. 7 Badania nad nostalgią postsowiecką w Rosji znalazły poparcie u recenzentów, którzy ustosunkowali się do mojego projektu badawczego, złożonego do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2009 roku. Zdaniem pierwszego: Zaproponowany temat jest w literaturze polskiej oryginalny i może przynieść bardzo ciekawe rezultaty, ważne nie tylko dla badań rosjoznawczych, ale również w sferze ich implementacji dla polskich służb dyplomatycznych. Drugi recenzent stwierdził, że rozpracowanie tej tematyki pomoże zrozumieć masę problemów «rosyjskich» (nie tylko «russkich», ale i «rossijskich»), ogromne poparcie dla Putina, tęsknotę za rzeczywistością «breżniewowską», miejsce, jakie zajęli Stalin z Leninem w ubiegłorocznym projekcie «Imia Rossii» itp.. 5

12 pracowników ośrodka badań opinii publicznej Lewada-Centrum : Borisa Dubina (2003a, 2003b, 2003c, 2006d, 2008a, 2009a, 2011c, 2011d), Lwa Gudkowa (2002, 2006, 2009b, 2010a), Aleksieja Lewinsona (2003,2007a, 2007d, 2009a, 2009b). Wpływ nostalgii na praktyki kulturowe analizował na przykładzie nowych prądów w malarstwie Alexei Yurchak (2008a), zaś na przykładzie sfery turystyki Olga Łysikowa (2011). Pamięci stalinizmu, Gułagu i procesom ich memorializacji poświęcone są m.in. prace Zuzanny Bogumił (2 010, 2012) i Alexandra Etkinda (2004b, 2004c, 2009a). Wszystkie wymiary polityki symbolicznej prezydentury Borysa Jelcyna obszernie zostały opisane przez Kathleen Smith (2002) w książce Mythmaking in the New Russia. Politics and Memory During the Yeltsin Era, w której przedstawiono proces kształtowania nowej narracji historycznej, zmian w kalendarzu świat państwowych, w pejzażu komemoracyjnym miast. Fenomen nostalgii był badany także od interesującej mnie strony dyskursywnej. Wymienić należy pracę Nancy Ries (2005) Russian Talk: Culture and Conversation During Perestroika przy zastosowaniu antropologicznych metod obserwacji autorka zanalizowała rosyjski dyskurs prywatny i na tej podstawie interesująco przedstawiła zmiany, które zaszły w kulturze na przełomie lat 80. i 90. XX wieku w Rosji, w tym w obrazach siebie, państwa sowieckiego, Zachodu i pożądanej przyszłości. Na polu analizy dyskursu politycznego 8 wskazać można na prace Galiny Zwieriewej (2007, 2008), Olgi Malinowej (2011) oraz Lubow Borusiak ( 2006). Z kolei analizy nostalgii postsowieckiej od strony semiotycznej podjął się Serguei Oushakine (2000, 2007a, 2009b) z Princeton University, a także rosyjski badacz, redaktor interdyscyplinarnego rosyjskiego czasopisma Nieprikosnowiennyj Zapas Ilja Kalinin (2010, 2011a, 2011b). We wskazanej literaturze naukowej znaleźć można wiele punktów spojrzenia na temat nostalgii postsowieckiej, jej przyczyn i skutków. Aby zobrazować toczącą się na ten temat dyskusję, skonstruować można pewną oś. Jeden jej biegun zajmą prace, w których w opisie nostalgicznych tęsknot dominować będą takie terminy jak: restauracja, reaktualizacja, konserwacja, reanimacja (na przykład środowisko Lewada -Centrum ). Ogólną ideę stosowanego w nich schematu analitycznego można wyrazić za pomocą sformułowania, którym Aleksiej Lewinson podsumował jeden ze swych esejów socjologicznych: Maska przyrosła do twarzy (Lewinson 2007a:7). Innymi słowy, zabawy w retro, które rozpoczęły się w połowie 8 Za Markiem Czyżewskim, Sergiuszem Kowalskim i Andrzejem Piotrowskim stosuję rozróżnienie rodzajów dyskursu. Za dyskurs uznaje się całokształt przekazów znajdujących się w społecznym obiegu. Do dyskursu publicznego należą wszelkie przekazy dostępne publicznie, takie jak np. dyskursy instytucjonalne, dyskursy związane z określonymi światami społecznymi, a także dyskursy środków masowego przekazu. Dyskurs polityczny to z kolei dyskurs elit symbolicznych na tematy polityczne, gdzie za elity symboliczne uznaje się grupy i osoby, które sprawują bezpośrednią kontrolę nad publicznie dostępną wiedzą, publicznie prawomocnymi przekonaniami, nad kształtem i treścią dyskursu publicznego. Z kolei dyskurs polityki to węższa kategoria. Należą doń wypowiedzi polityków w ramach ról przypisanych im w obrębie instytucji politycznych (Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 2010:18 28). 6

13 lat 90., m.in. selektywne wykorzystywanie przez władze symboli sowieckich, w pierwszej dekadzie XXI stulecia zaczęły być postrzegane całkowicie poważnie: W społeczeństwie nie ma żadnej innej idei, oprócz powrotu do przeszłości sowieckiej (Lewinson 2009b:1). Przedstawiciele tego środowiska są zdania, że chociaż reformy liberalne zostały przeprowadzone, to nowe, towarzyszące im, wartości nie zostały zaakceptowane. Na to nałożyła się populistyczna polityka władz państwowych zainteresowane uzyskaniem legitymizacji przy najniższych kosztach, przeniosły one gry w retro z poziomu rozrywki telewizyjnej 9 na poziom polityki państwowej. Ta rekompensacyjna sztuczka, czyli łagodzenie frustracji społecznych kosztem manipulacji w istniejącym kodzie symbolicznym, zdaniem tej opcji, przekształciła się z kampanii PR w telewizji w ideologię systemu politycznego jako takiego retro-orientacja z gry na ekranie stała się paradygmatem istnienia państwa ( Lewinson 2007a:7) 10. Putinowski autorytaryzm jest zaś restrukturyzacją systemu sowieckiego, od którego reżim zapożycza mechanizmy rządzenia państwowego, kontroli gospodarczej, supresji zróżnicowania społecznego i instytucjonalnego (Gudkow 2010:18). Prognozy tej orientacji są bardzo pesymistyczne. Zdaniem Borysa Dubina, konsekwencją nostalgii oraz społecznej kompromitacji idei otwartości i demokratyczności stała się dominacja poczwiennicko 11 -fundamentalistycznej tradycji, która zmieszała się z tradycjami sowieckomocarstwowymi niedawnej przeszłości (Dubin 2009a:2). Wywołuje to samoograniczanie się Rosji, jej izolację od świata zewnętrznego i zachodzących w nim procesów: Nasze dzisiejsze istnienie na wysepce, która staje się coraz mniejsza i coraz bardziej odległa od tej nowej ziemi zamieszkałej, przeszkadza jakiemukolwiek udziałowi w tworzeniu tej nowej muzyki, stawaniu 9 Chodzi przede wszystkich o projekt telewizyjny Stare piosenki o najważniejszym ( Staryje piesni o gławnom ) uruchomiony w 1995 roku przez program pierwszy telewizji rosyjskiej (ORT). Polegał on na umieszczeniu wydarzeń noworocznego show w realiach sowieckich (lata , lata 60., lata 70., lata 80.). przy pomocy m.in. popularnych piosenek tych okresów. Program kreował nostalgiczną wizję życia w ZSRS z jasnym podziałem na dobrych i złych bohaterów, życzliwością i serdecznością ogółu mieszkańców i sprawiedliwością społeczną. Program cieszył się wielką popularnością w społeczeństwie, zaś sprzedaż nagrań przyniosła duże zyski finansowe stacji. Wywołał on także krytykę zwłaszcza oburzenie przyniosła realizacja show w stylistyce filmu Kubańscy kozacy przedstawiającego obraz dobrobytu kołchozowego w latach powojennych, podczas gdy w rzeczywistości był to bardzo ciężki okres dla mieszkańców ZSRS. M.in. dlatego już w 1956 roku na fali zainicjowanej przez Leonida Chruszczowa destalinizacji film został oskarżony o lakierowanie rzeczywistości i na lata zniknął z pokazów. 10 Lewinson (2007a:7) dodaje, że rekompensacyjna sztuczka skierowana była do przedstawicieli starszego pokolenia, najbardziej wrogo postrzegającego liberalne zmiany. Jednakże ta retro-orientacja została przyjęta całą z powagą przez młodsze pokolenie socjalizowane bądź w warunkach późnosowieckich, bądź nowej Rosji. Wpłynął na to niski poziom wiedzy historycznej, niski poziom edukacyjny szkoły, płytkość pamięci rodzinnej, o czym szerzej pisze Natalija Zorkaja (2007). 11 Poczwiennictwo literacko-społeczny i filozoficzny prąd myślowy, który pojawił się w Rosji w latach 60. XIX wieku. Jego przedstawicieli łączyły zbieżne poglądy na urządzenie społeczeństwa, oświatę i naukę, sztukę i politykę. Do głównych apologetów tego kierunku należy zaliczyć: Fiodora Dostojewskiego, Nikołaja Strachowa, Apołłona Grigorjewa. Podstawową myślą była idea o gruncie/ziemi narodowej (narodnaja poczwa) jako podstawie i formie społecznego i duchowego rozwoju Rosji. Rosyjskie społeczeństwo powinno połączyć się z narodowym gruntem i przyjąć do siebie element ludowy, twierdził Dostojewski. Przyjmując kulturę europejską, poczwiennicy wykazywali burżuazyjność i bezduszność Zachodu, materializm i idee rewolucyjne, przeciwstawiając im chrześcijańskie idee miłości i soborowości zachowane w rosyjskich wspólnotach wiejskich. Poczwiennictwo uznawane jest za konserwatywną formę romantyzmu filozoficznego. Szerzej na ten temat zob. de Lazari

14 się w niej chociaż nutą bądź jakimkolwiek znakiem muzycznym. Wkład Rosji w tę wspólną sprawę dzisiaj jest porażająco mały w porównaniu z jej pretensjami i wyobrażeniami o heroicznym, wysokim, o wielkiej przeszłości. Jest to niezgrabna i beznadziejna egzystencja... (Dubin 2009:2). Z kolei Lewinson stwierdza: Nasze społeczeństwo kontynuuje, jak rycerz na obrazie 12, posępne stanie przed tym samym wyborem pomiędzy socjalizmem a kapitalizmem, przed którym stało jeszcze w zeszłym wieku. A dokonaną w zeszłym wieku próbę życia w socjalizmie społeczeństwo wspomina dobrze, choć i kosztowała ona życie jednej trzeci obywateli. Próbę zaś (bezkrwawą) życia inaczej Rosjanie odrzucają, choć i post factum (Lewinson 2009b:1). Na innym biegunie umieścić można stanowisko Sergueia Oushakine a, który stosuje podejście semiotyczne w swych badaniach. Nie zgłębiając ideologicznych i społecznych rodowodów nastrojów nostalgicznych, antropolog ten skupia się na ich stronie pragmatycznej. Korzystając z wprowadzonego przez niemieckiego teoretyka sztuki Aby ego Warburga rozróżnienia na mimetyczne ( image-based) i semiotyczne ( sign-based) formy reprezentacji, autor przedstawił postsowieckie reinkarnacje przeszłości jako projekty ikoniczne ( pictorial), a nie performatywne. Oushakine, akcentując różnice pomiędzy formą/ramą a treścią/znaczeniem, doszedł do wniosku, że przywiązanie do symboli sowieckich ma związek z bliskością, z uznawalnością tych form, lecz nie z ich oryginalną zawartością jako taką. Funkcjonując w charakterze wizualnych matryc retro-ramki oferują znajomą otoczkę bez obowiązkowej interpretacji ideologicznej zawartości (Oushakine 2007a:456). Oznacza to, że korzystaniu ze starych form mogą towarzyszyć znaczne transformacje semantyczne, a stare formy mogą zawierać nowe znaczenia, wynikające z potrzeb teraźniejszości. Oushakine, interpretując nostalgię postsowiecką przy pomocy medycznej metafory afazji, uznaje, że społeczeństwo rosyjskie sięga po stare formy w warunkach braku występowania nowych struktur, zdolnych do wyrażenia aktualnych kontekstów (Oushakine 2000:994). Brak ten jest kompensowany poprzez powszechne korzystanie z form starych ich bliskość, znajomość, rozpoznawalność przynosi tak pożądany, pozytywny efekt strukturyzujący. Z jednej więc strony mamy do czynienia z opinią, że po wsparciu otrzymanym przez władze nastroje nostalgiczne, początkowo przyjmujące formę zabaw w styl retro, przeszły na poziom samodzielnego projektu konserwatywnego, zaś symbole sowieckie mają dziś treść jasną, trwałą, podyktowaną przez sowiecką ideologię, tyle że z większym akcentem na aspekty 12 Chodzi o kanoniczny dla kultury rosyjskiej obraz Wiktora Wasniecowa Rycerz na rozdrożu (1882), przedstawiający ruskiego rycerza ( witiazia) w pełnej zbroi, siedzącego na koniu przed kamieniem z inskrypcjami zawierającymi tekst epicki. Widoczne jest zdanie Ten kto prosto pojedzie żyw nie będzie ani przechodzień, ani jeździec, ani lecący. Odwołanie do obrazu jest często stosowane jako metafora na określenie trudności wyboru. Obraz znajduje się w zbiorach Państwowego Muzeum Rosyjskiego w Petersburgu. 8

15 mocarstwowo-nacjonalistyczne. W opisach form powrotu sowieckiego nacisk kładzie się na moment reprodukcji, a nie transformacji: Przeszłość sowiecka obecna w postsowieckiej teraźniejszości postrzegana jest nie jak eklektyczny konglomerat kontekstualnie przemyślanych i funkcjonalnie przekodowanych symboli, form instytucjonalnych i praktyk społecznych, lecz jak systemowo reprodukowane mechanizmy (Kalinin 2010:7). Z drugiej zaś strony istnieje pogląd o arbitralności związku pomiędzy sowieckimi ramami symboli a ich nową treścią. Symbole sowieckie w nowej Rosji są całkowicie de-ideologizowane i służą jako środek wyrażenia zupełnie nowych sensów. Podobnie jak afatycy do wyrażenia swoich myśli korzystają z ograniczonego zestawu dostępnych im wyrazów, tak i społeczeństwo rosyjskie wykorzystuje ramki dostępnych im symboli sowieckich do wyrażenia odpowiadających współczesności roszczeń. Jak sugeruje tytuł pracy Oushakine a (2007a), We re nostalgic, but we re not crazy inaczej niż w pierwszym schemacie analitycznym nie ma tu gotowości do zanurzenia się w sowieckiej przeszłości, jest zaś utylitarna praktyka sięgania po sowieckie dziedzictwo w warunkach braku innych skutecznych form ekspresji. Co zrozumiałe, Oushakine inaczej ocenia też rolę elit politycznych w procesie rozbudzania nostalgii, również jego prognozy na przyszłość są bardziej optymistyczne. Początkowy cel rozprawy i jej hipotezy zostały sformułowane pod wpływem pierwszego schematu analitycznego. Chcąc zbadać dyskursywny wymiar polityki symbolicznej, zamierzałam zrekonstruować znaczenie głównych symboli sowieckich i kształtowany z ich pomocą obraz ZSRS. W miarę prowadzenia badań, obserwacji rosyjskiej przestrzeni komunikacyjnej, pobytów studyjnych doszłam do wniosku, zbieżnego z tym, który w 2010 roku sformułował Ilja Kalinin. Odnosząc się do prac mieszczących się w granicach wyodrębnionej przeze mnie osi, uznał on, że ta krytyczna logika doprowadza do efektu przeciwstawnego swej intencji wewnętrznej: nadaje całościowość temu co jest fragmentaryczne; obarcza ideologią to, co nosi (polit)techniczny, instrumentalny charakter; wtórnie substancjonuje to, co coraz bardziej (i to właśnie dzięki wysiłkom władz) przekształca się w puste, stając się punktem montażu dla dziwacznych i często niekompatybilnych wyobrażeń o przeszłości, tożsamości zbiorowej i perspektywach historycznych (Kalinin 2010:7). Z przeprowadzonych wstępnych analiz rosyjskiego dyskursu polityki także wyłaniał się bardzo fragmentaryczny i niespójny obraz przeszłości sowieckiej, który nie wyjaśnił ani zjawiska nostalgii postsowieckiej, ani potencjału politycznego tego fenomenu. Na podstawie istniejących teoretycznych badań fenomenu nostalgii przyjęłam, że po pierwsze nostalgia jest narracją o utracie, a po drugie że kryje w sobie wiele możliwości współdziałania z przeszłością. Konsekwencją zaś powyższych założeń jest możliwość występowania w tej samej wspólnocie kulturowej różnie skonstruowanych opowieści o tym 9

16 samym utraconym temporalnie bądź przestrzennie obiekcie. Doszłam do wniosku, że w przestrzeni komunikacyjnej Rosji istnieje metanarracja nostalgiczna, której przedmiotem jest okres sowiecki, jednak w jej ramach funkcjonuje niezliczona ilość opowieści, różniących się między sobą listą utrat, ich hierarchią, wartościowaniem, opisem sprawców, rozkładem ich odpowiedzialności, a co za tym idzie oceną teraźniejszości, jej cech i głównych aktorów, a także projekcją przyszłości. Polityka władz rosyjskich odzwierciedla złożoność tej mozaiki i dlatego realizowane przez nią działania symboliczne cechuje znaczny stopień niespójności, wręcz eklektyzmu. Uwzględnianie tego stało się krokiem w kierunku zmiany kąta postawionego celu badań. Uznałam, że właściwym pytaniem badawczym będzie nie tyle jaki jest obraz ZSRS w rosyjskiej przestrzeni dyskursywnej, lecz jak w warunkach wielości opowieści nostalgicznych istniejących w tej przestrzeni kształtowana jest polityka symboliczna władz rosyjskich i jaką rolę pełnią w niej symbole sowieckiej przeszłości. Celem rozprawy jest zbadanie nostalgii i jej pragmatyki w odniesieniu do realizowanej przez władze rosyjskie polityki symbolicznej. Uwaga więc zogniskowana jest na sposobach radzenia sobie przez władze z wielością opowieści o utracie i użyciu ich potencjału we własnym działaniu dyskursywnym. Zadaniem jest analiza oferowanej przez władze narracji nostalgicznej i kluczowych symboli ją formujących. Badane zatem są pola znaczeniowe tych symboli i sposoby twórczego wykorzystywania ich polisemii w rosyjskim dyskursie polityki. Uzasadnieniem tak obranego celu pracy jest to, że pomimo występowania szeregu publikacji poświęconych fenomenowi nostalgii postsowieckiej, w tym prac z zakresu analizy dyskursu politycznego, nie odnotowałam studiów odpowiadających postawionemu przeze mnie zadaniu. Sformułowane zostały następujące hipotezy badawcze. Po pierwsze, realizowana przez władze polityka symboliczna polega na wykorzystywaniu obrazów charakterystycznych dla dyskursu sowieckiego na różnych etapach jego istnienia (stąd tytuł rozprawy). Po drugie, przyjęcie i zakorzenienie się symboli tworzących oferowaną przez władze narrację związane jest nie tyle z ich oryginalną treścią ideologiczną, którą one konsekwentnie tracą, ile z bliskością i uznawalnością ich form. Symbole te przeszły i nadal przechodzą znaczne transformacje semantyczne, które powodują, że centrum pola znaczeniowego zajmują nowe treści, odpowiadające uwarunkowaniom nowej rzeczywistości. Po trzecie, ma miejsce de-ideologizacja symbolu, zaś przeszłość sowiecka jest dyskursywnie przekodowywana w kształtowaną przez władze nową wersję rosyjskiego patriotyzmu. Jako że za pole badania wybrany został dyskursywny wymiar polityki symbolicznej realizowanej przez władze Rosji, konieczne stało się zrealizowanie kilku zadań. Po pierwsze, przeanalizowana zostanie kształtowana w dyskursie polityki narracja nostalgiczna o utraconym 10

17 państwie i kluczowe symbole ją kształtujące. Po drugie, ukazana zostanie wielowymiarowość pól semantycznych symboli i zrekonstruowane zostaną znaczenia tych symboli. W tym celu konieczne będzie prześledzenie metafor uaktualniających te symbole, toposów, a także strategii argumentacyjnych, w ramach których symbole występują. Po trzecie, przedstawione będą funkcje, które spełnia w dyskursie nowy kod symboliczny. Po czwarte, pokazane będą uwarunkowania, które wpłynęły na proces negocjacji i renegocjacji znaczeń nostalgicznych symboli na przełomie lat 80. i 90., w ostatniej dekadzie XX wieku oraz podczas rządów Władimira Putina. Struktura pracy odwzorowuje powyżej wymienione zadania. W rozdziale I przedstawiona zostanie ewolucja terminu nostalgia i związki tego fenomenu z nowoczesnością. Ukazana będzie typologia nostalgii, a także zmiana nastawienia badaczy do zjawiska od rozpatrywania go jako niebezpiecznej kontroświeceniowej tradycji do akcentowania jego partykularnego charakteru, zakładającego wielość sposobów współdziałania z przeszłością. Następnie opisane zostaną grupotwórcze właściwości nostalgii, jej zdolność do kształtowania wspólnot utraty, a więc i będącej tego konsekwencją roli w kształtowaniu tożsamości zbiorowych. Stąd wyprowadzana jest teza, że nostalgia musi stanowić przedmiot zainteresowania władzy politycznej, gdyż u podstaw polityki w społeczeństwach ponowoczesnych leży właśnie zdolność elit do tworzenia grup. W procesie tym najważniejsze znaczenie ma symboliczny wymiar polityki, który został wybrany jako pole badawcze niniejszej pracy. W nawiązaniu do prac Victora Klemperera, Benjamina Whorfa i Anny Wierzbickiej przedstawiona będzie rola języka w kształtowaniu, podtrzymywaniu i zmianie tożsamości zbiorowych. Poprzez sięgnięcie do prac Marcina Kuli i Iriny Sandomirskiej omówiona będzie taka właściwość języka, jak pełnienie roli nośnika pamięci zbiorowej. Tym samym podkreślone zostanie znaczenie dyskursywnego wymiaru polityki symbolicznej i uzasadnione zogniskowanie rozprawy właśnie na nim, przy posługiwaniu się wymiarami ikonicznym i behawioralnym jako tłem problemu. Następnie przedstawiona zostanie problematyzacja narracji jako znaczeniotwórczej formy kulturowej, która łączy akcję z systemami poznawczymi, etycznymi oraz systemami wartości. Przywołując szereg opracowań naukowych, ukazany będzie wpływ struktur narracyjnych na porządkowanie wyobraźni społecznej oraz przedstawiony pogląd o istnieniu metanarracji charakterystycznych dla poszczególnych kręgów kulturowych. Omówione zostaną rosyjskie metanarracje w ujęciu amerykańskiego antropologa Jamesa Wertscha ( wypędzenie wroga ) oraz rosyjskiej filolog Iriny Sandomirskiej ( ratowanie Ojczyzny ). W oparciu o wnioski teoretyczne z tych badań, prac innych autorów na temat nostalgii oraz wstępną analizę materiału przedstawione będzie uzasadnienie tego, że kluczowymi elementami kształtującymi rosyjską 11

18 metanarrację nostalgiczną są następujące symbole: lata 90., Zachód, własna droga, ZSRS. Ich analiza wyznacza dalszą strukturę rozprawy. Rozdział zakończy opis zastosowanego w badaniu podejścia semiotyczno-pragmatycznego, charakterystyka materiału badawczego, uzasadnienie zastosowanych metod i technik badawczych oraz cezury czasowej. Rozdział II rozprawy poświęcony jest przemianom stosunku do państwa sowieckiego i życia w ZSRS w latach 70. i 80., w okresie pieriestrojki i w latach 90. XX wieku. W oparciu o dostępne badania antropologiczne, socjologiczne, kulturologiczne, przedstawiony zostanie zwrot performatywny w dyskursie, prowadzący na poziomie formy do hipernormalizacji języka instytucji władzy, zaś na poziomie znaczeń do ustania praktyki jego dosłownej interpretacji. Ukazane będzie także przejście od normalizacji nienormatywności w latach tzw. zastoju do uznania jej w okresie pieriestrojki za zasadniczą wadę systemu, skutkującą odmową jego legitymizacji ze strony społeczeństwa. Następnie przedstawiane będą zmiany stosunku do przeszłości sowieckiej na tle zmian społecznych dokonujących się w latach 90. Wprowadzenie tego rozdziału uznałam za konieczne dla zrozumienia procesu resygnifikacji symboli sowieckich, który miał miejsce w dyskursie publicznym na przełomie lat 80. i 90., a następnie podczas pierwszej dekady istnienia Rosji postkomunistycznej. To z kolei umożliwia analizę pól semantycznych symboli kształtujących narrację nostalgiczną w dyskursie władz. To same przekonanie o konieczności wykroczenia poza wewnętrzny obszar tekstu/dyskursu w celu jego dogłębnej analizy powoduje, że rozdziały III, IV, V i VI, w których przy pomocy metody analizy semantyczno-pragmatycznej na wybranym korpusie wypowiedzi politycznych badam kolejno symbole: lata 90, Zachód, własna droga, ZSRS, rozpoczynam od części, w których przedstawiam tło historyczno-kulturowe każdego z nich, uwarunkowania jego powstania i funkcjonowania. Tło to nakreślam z kolei przy pomocy różnorodnych badań zastanych danych opinii publicznej, opracowań na ich podstawie (przede wszystkich pracowników Lewada-Centrum, WCIOM i FOM ), studiów historycznych, analiz kulturologicznych, ale też w oparciu o zgromadzone przeze mnie w trakcie kilkuletniej obserwacji rzeczywistości rosyjskiej notatki terenowe. Rozdział III poświęcony jest symbolowi lat 90. Z jednej strony pokazuję transformację tej dekady w opinii publicznej poprzez reinterpretację wydarzeń wcześniej sygnifikowanych znaczeniami odzyskiwania (wolności, praw, właściwej drogi rozwoju) w kierunku zn aczeń utraty. Z drugiej strony, przedstawiam dynamikę i cechy procesu kształtowania znaczeń tego symbolu w dyskursie władz. Pokazuję też, jak nadawanym znaczeniom chaosu przeciwstawiane są znaczenia stabilizacji utożsamiane z okresem prezydentury Władimira Putina. Odrębnie analizuję metaforę rozpadu kluczową konstrukcję retoryczną, która z jednej strony funkcjonuje jako sposób poznawania i kategoryzacji rzeczywistości, z drugiej zawiera w sobie 12

19 mini narrację (Musolff 2006:25) umożliwiającą właściw ie odczytanie analizowanego symbolu. W rozdziale IV analizuję symbol Zachodu. Podkreślam ambiwalentny charakter znaczeń, które on posiadał w społeczeństwie sowieckim okresu późnego socjalizmu, co z kolei wpłynęło na łatwość jego resygnifikacji w momencie transformacji ustrojowej. Następnie wyjaśniam dynamikę zmiany genre stosowanych w opisie Zachodu oraz wyodrębniam różne jego obrazy funkcjonujące w przemówieniach polityków. Pokazuję, że stopniowo ma miejsce ukształtowanie genre antagonistycznego, którego właściwości wymagają nadawania aktorom znaczeń skrajniej odmienności i niekompatybilności. Pokazuję też, że tak zbudowany obraz negatywnego Zachodu wpisuje się w narrację nostalgiczną jako pośredni bądź bezpośredni czynnik sprawczy utrat lat 90. W rozdziale V badam zmianę znaczeń odrębności. W okresie sowieckim partykularny charakter państwa i społeczeństwa był stałym elementem dyskursu władz, chociaż w różnych okresach inaczej stawiano akcenty tej odrębności. Podczas przełomu lat 80. i 90. odrębność otrzymała znaczenia negatywne odwieczne dążenie do inności uznane zostało za wadę kultury rosyjskiej, powodującą podjęcie niewłaściwych wyborów co do drogi rozwoju społecznego. Pokazuję, że już od połowy lat 90. dokonała się resygnifikacja odrębności co przejawiło się zarówno w opinii publicznej, która opowiada się za poszukiwaniem własnej drogi rozwoju, w rozpowszechnieniu ideologematu odrębnej drogi ( osobyj put ), jak i też w dyskursie politycznym, gdzie pojawiły się koncepcje filozoficzno-polityczne, które pomimo swej różnorodności wychodziły z założenia o odrębnym charakterze społeczeństwa i państwa rosyjskiego i nieprzystosowalności do uniwersalnych praw rozwoju. Analizując wybrany korpus materiałów, pokazuję występującą tendencję odejścia od paradygmatu uniwersalistycznego w kierunku postulowania rosyjskiej unikalności i wskazuję na związki powyższego z dominacją narracji antagonistycznej w opisie relacji Rosji z Zachodem. Udowadniam, że w odróżnieniu od okresu sowieckiego, kiedy to odrębność uzasadniana była przy pomocy spójnego systemu ideologicznego, obecnie pomimo powrotu do obrazu osoboj Rosji znaczenia tej koncepcji budowane są przy pomocy zapożyczeń z różnych konserwatywnych prądów ideologicznych. Ten synkretyzm ideologiczny powoduje, że postulowane odrodzenie unikalnej Rosji jest uzasadniane poprzez odwołania do pozytywnie przekodowanej przeszłości sowieckiej. Rozdział VI otwiera przedstawienie złożonego charakteru obrazu ZSRS w wyobrażeniach społecznych. Następnie na podstawie analizy korpusu materiałów przedstawiam wielość znaczeń nadawanych ZSRS w dyskursie polityki i strategie, przy pomocy których są one kształtowane. Szczegółowo omawiam symbol Zwycięstwa, który moim zdaniem jest najważniejszym czynnikiem kształtującym znaczenia wyjątkowości okresu sowieckiego. Analizuję też sposoby 13

20 interpretacji rozpadu ZSRS i pokazuję, że podobnie jak sam obraz ZSRS zawiera w przemówieniach politycznych cechy bardzo różnorodne, wręcz czasem wykluczające się, tak samo i demontaż państwa sowieckiego jest interpretowany w ramach sprzecznych narracji. Następnie badam, w jaki sposób władze polityczne ujmują relacje pomiędzy Rosją a ZSRS zarówno w płaszczyźnie terytorialnej, jak i płaszczyźnie związków przynależności. Pokazuję, że przy pomocy przekształceń semantycznych okres sowiecki ulega pozytywizacji, ale jednocześnie i homogenizacji, ma miejsce zatarcie jego właściwości partykularnych na rzecz ponadczasowych znaczeń wielkości i przynależności. Wyjaśnienia terminologicznego wymaga szereg użytych w pracy określeń. W nauce polskiej po 1989 roku obserwować można tendencję do równoległego stosowania przymiotników radziecki i sowiecki. Jeżeli w czasach PRL użycie słowa sowiecki zakładało negatywne nastawienie do ZSRS, to obecnie w publikacjach naukowych jest to termin neutralny 13. Dla swojej decyzji użycia przymiotnika sowiecki powołuję się na argumenty zwolenników tej tendencji. Po pierwsze, używanie słowa radziecki doprowadziło do tego, że jego desygnatem stał się wyłącznie obiekt związany z ustrojem realnego socjalizmu, a nie jak wcześniej średniowieczne rady miejskie i zawodowe. Po drugie, przymiotnik sowiecki miał swoją praktykę użycia w dyskursie publicznym nawet w czasach PRL wśród części komunistów polskich jeszcze w latach 50. XX wieku istniało przeświadczenie o unikalności doświadczenia państwa budującego ustrój komunistyczny, które nie mogło więc znaleźć adekwatnego odzwierciedlenia w słowie radziecki i przemawiało za użyciem słowa sowiecki. Po trzecie, określenie sowiecki w większym stopniu odzwierciedla specyfikę tego ustroju, w którym takie reprezentacyjne organy kolegialne jak rady przestały mieć realne znaczenie już w pierwszej dekadzie trwania ZSRS. Po czwarte zaś, za koniecznością używania przymiotnika sowiecki, przemawia fakt koncentracji uwagi w pracy na zmianach znaczeniowych takich słów jak: sowiecki, sowieckość, sowietolog ; na grach językowych z użyciem neologizmów sowok i sowkowość, co trudno było by osiągnąć przy użyciu określenia radziecki. Omówienia wymaga również przymiotnik rosyjski. W języku polskim stosowany jest na określenie zarówno przynależności państwowej, jak i etnicznej, tymczasem w języku rosyjskim odpowiednikiem pierwszego będzie rossijskij, zaś drugiego russkij. Powyższe rozróżnienie jest istotne dla niniejszej pracy, dlatego zdecydowałam się na kompromis w przypadku odwoływania się do przymiotnika, którego desygnatem jest etniczność, w nawiasie 13 Na przykład, tytuł pracy Włodzimierza Marciniaka (2001) brzmi Rozgrabione Imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej. Przymiotnik sowiecki stosuje także Zuzanna Bogumił (2012) w swej pracy o miejscach pamięci w Rosji. 14

21 będę dawać jego rosyjski odpowiednik (russkij). Podobnie będę postępować także w przypadku innych słów niemających odpowiedników w języku polskim bądź mających szersze bądź węższe znaczenia w języku rosyjskim w porównaniu z językiem polskim. Wyjaśnić muszę określenie lata dwutysięczne stosowane w pracy. Rozpowszechniło się ono w rosyjskim dyskursie w pierwszej dekadzie XXI wieku. W odróżnieniu od nazw odwilż, zastój pojawiło się więc nie post factum, lecz już w pierwszych latach po dojściu do władzy Władimira Putina jako reakcja na zmianę klimatu politycznego. W związku z tym, trudno jest do końca zdefiniować jego górną granicę temporalną. Można na pewno powiedzieć, że obejmuje interesujący mnie okres dwóch kadencji prezydentury Putina. W związku z tym, iż dwutysięczne (a także lata ne, bądź lata zerowe 14 ) niezwykle często występują w retoryce politycznej, a zatem w przywoływanych przeze mnie cytatach, postanowiłam zdając sobie sprawę z tego, że wyrażenie to narusza reguły językowe wprowadzić to określenie do niniejszej rozprawy. Ostatnia uwaga dotyczy pisowni nazwisk cytowanych przeze mnie rosyjskich badaczy pracujących w zachodnich ośrodkach naukowych. Postanowiłam nie transliterować ich nazwisk, lecz stosować pisownię, którą używają sami autorzy, nawet w sytuacji cytowania ich rosyjskojęzycznych prac. Dlatego będę konsekwentnie pisać Serguei Oushakine, a nie Siergiej Uszakin, Alexei Yurchak, a nie Aleksiej Jurczak, Dina Khapaeva, a nie Dina Chapajewa, etc. 14 Zob. książkę rosyjskiego socjologa Borisa Dubina (2011) Rossija nulewych: politiczeskaja kultura, istoriczeskaja pamiat, powsiedniewnaja żizn ( Rosja lat zerowych: kultura polityczna, pamięć historyczna, życie codzienne ). 15