Wiara w życie jako grę o sumie zerowej. Bogdan Wojciszke. Instytut Psychologii PAN. Uniwersytet Gdański

Transkrypt

1 księga jubileuszowa dla prof. Reykowskiego pagina: Życie jako gra Wiara w życie jako grę o sumie zerowej Bogdan Wojciszke Instytut Psychologii PAN Wiesław Baryła Joanna Różycka Uniwersytet Gdański Adres do korespondencji: Bogdan Wojciszke Instytut Psychologii PAN ul. Chodakowska 19/31 Warszawa tel bogdan@psychpan.waw.pl

2 Streszczenie Rozdział przedstawia nową zmienną psychologiczną przekonanie, że życie jest grą o sumie zerowej, czyli że sukcesy jednych osób są możliwe za cenę porażki innych osób. Badania próby ogólnopolskiej przekonują, że wiara w grę jest charakterystyczna dla osób o gorszych wskaźnikach położenia w strukturze społecznej (gorzej wykształconych, mniej zarabiających, starszych). Wiara w grę silnie rośnie po porażce (nie zdanym egzaminie na prawo jazdy). Wierze w grę towarzyszy też spadek satysfakcji z życia, nasilenie negatywnych a osłabienie pozytywnych emocji oraz szereg negatywnych poglądów na temat świata społecznego (wiara że świat jest niesprawiedliwy, ludzie egoistyczni i interesowni) i spadek zaufania do innych ludzi. Życie jako gra 2

3 Belief in Life as Zero-Sum Game Abstract We hypothesize that people differ in the belief that life in general is a zero-sum game (that gains of one person are acquired at the expense of other persons), accompanied by a generally negative view of the social world and various behavioral tendencies aiming at self-protection in this competitive world. A study of a Polish national sample showed the game belief was strongly predicted by low socio-economic status and accompanied by beliefs in illegitimacy and injustice of the social system. Several studies showed that game believers are less satisfied with life in general and its various domains including social exchange of goods. They tend to experience more negative emotions, have lower self-esteem and stronger rumination tendencies, believe other people to be egoistic and malevolent. Życie jako gra 3

4 Ludzkie zachowanie jest motywowane zarówno własnymi interesami działającego, jak i interesami innych ludzi. Logicznie rzecz biorąc, te dwa rodzaje interesów są niezależne. Pewne działania służą interesowi własnemu, a szkodzą interesom innych (egoizm, rywalizacja), inne służą interesom własnym i innych (współpraca), jeszcze inne szkodzą interesom własnym a pomagają interesom innych (altruizm), a jeszcze inne szkodzą obu rodzajom interesów (choć te ostatnie są tak rzadkie, że nawet nie mają własnej nazwy). Niezależność działań na rzecz interesu własnego i innych jest rozpoznawana w różnych obszarach psychologii, jak klasyczna analiza sytuacji konfliktowych, współzależność społeczna, kołowy model motywacji, czy ewolucjonistyczna analiza interakcji ludzkich. Niemniej, wskazać można szereg warunków, w których założenie o niezależności interesów własnych i cudzych traci moc. Najbardziej wyrazistym jest zapewne konflikt o ograniczone zasoby mający strukturę gry o sumie zerowej, gdzie wygrana jednej strony równa się (i jest możliwa tylko za cenę) przegranej drugiej strony. W takiej sytuacji interesy własne i cudze stają się niemożliwe do pogodzenia i zamiast dwóch odrębnych wymiarów stają się przeciwstawnymi krańcami tego samego wymiaru. Przekonanie o życiu jako grze i jego pomiar Nie sposób obiektywnie rozstrzygnąć, jaka część ludzkich interakcji ma strukturę gry o sumie zerowej, choć wielu myślicieli wyrażało tu bardzo zdecydowane poglądy, których przeglądu dokonał Pinker (2005). Wedle wyznawców tego, co Pinker nazywa tragiczną wizją ludzkiej natury (datującą się przynajmniej od Hobbesa i charakterystyczną dla ideologii prawicowych), ludzie są z natury egoistyczni, ich interesy są immanentnie sprzeczne, zaś rywalizacja i konflikt są nieodłączną własnością ludzkiej kondycji. Wedle wyznawców wizji utopijnej (datującej się od Rousseau i typowej dla ideologii lewicowych) ludzie są szlachetni i cnotliwi z natury, ich interesy są zasadniczo synergiczne, zaś współpraca z innymi jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji. Zakładamy, że zwyczajni ludzie, podobnie jak Życie jako gra 4

5 filozofowie, mocno się różnią poglądami w tej sprawie, czyli niektórzy silnie, inni słabo wierzą, iż życie jest grą o sumie zerowej. Tego rodzaju przekonania mogą mieć charakter zarówno względnie trwały i ogólny, jak i mogą być ograniczone do sytuacji jednego tylko typu, bądź też być ograniczone do bieżącego rozumienia aktualnej sytuacji. Aby mierzyć ogólne przekonanie, że życie jest grą o sumie zerowej skonstruowaliśmy specjalną skalą (Wojciszke, Baryła i Różycka, 2009). Składa się ona z dwunastu opinii, takich jak: W życiu już tak jest, że kiedy ktoś coś zyskuje, to ktoś inny na tym traci. Życie jest jak gra w tenisa żeby jeden wygrał, drugi musi przegrać. (Treść całej skali podana jest w załączniku 1.) Skala ma zadowalające parametry psychometryczne umiarkowanie wysoką zgodność wewnętrzną (w granicach od 0,70 do 0,85 dla różnych prób) i dość dużą stabilność czasową (r = 0,74), a także cechuje się bardzo dobrą odtwarzalnością struktury (ekwiwalencją strukturalną) w znacznej większości w 37 zbadanych przez nas prób studenckich pochodzących z różnych kultur (w 34 kulturach wskaźnik Tuckera przekraczał wartość 0,95). Skalą wiary w grę zbadaliśmy liczne próby, w tym próbę ogólnopolską. Rysunek 1 przedstawia rozkład przekonania Polaków, że życie jest grą o sumie zerowej na tle dwóch innych przekonań. Jedno to wiara w niesprawiedliwość świata społecznego mierzona za pomocą skonstruowanej przez Wojciszke (2005) skali przekonań, że świat jest niesprawiedliwie urządzony że cnoty nie zostają nagrodzone, a występek ukarany (jest to odwrotność wiary w sprawiedliwość świata postulowanej przez Lernera, 1980). Drugie przekonanie to legitymizacja porządku społecznego, czyli pogląd, że panujący w kraju system społeczno-polityczny jest dobry, zasadny i nie wymaga zasadniczych zmian (mierzony za pomocą skali, którą oryginalnie skonstruowali Kay i Jost, 2003). Wiara w grę okazała się dodatnio skorelowana z wiarą w niesprawiedliwość (r = 0,45, p < 0,001), a ujemnie z legitymizacją porządku społecznego (r = -0,28, p < 0,001). Najbardziej jednak uderzające są różnice w rozkładzie tych przekonań w polskiej populacji. Znaczna większość Polaków jest Życie jako gra 5

6 przekonana o przynajmniej umiarkowanej delegitymizacji systemu (a tylko niecałe 10% jest przekonanych o jego legitymizacji), co pozostaje w sprzeczności z licznymi danymi amerykańskimi przekonującymi, iż ludzie na różne sposoby legitymizują istniejący porządek społeczny (Jost, Banaji, Nosek, 2004). Prawie wszyscy Polacy wierzą w niesprawiedliwość świata społecznego, większość w skrajnym natężeniu. Na tym tle wiara w życie jako grę o sumie zerowej jawi się jako bardzo symetryczna i umiarkowana większość Polaków podziela tę wiarę w stopniu umiarkowanym tutaj rysunek Wiara przegranych czy wygranych? Czy wiara w życie jako grę o sumie zerowej jest charakterystyczna dla wygranych czy raczej przegranych? Z jednej strony, kształcenie studentów ekonomii, a więc przyszłych wygranych, menedżerów i kapitanów gospodarki, opiera się często na wbudowywaniu w nich przekonania, że przeciętna istota ludzka jest w 95% egoistyczna w wąskim znaczeniu tego słowa jak wyraził to Tullock (cyt. za Frank, Gilovich, Regan, 1993). Wiara w życie jako grę o sumie zerowej zdaje się więc być uważana za przekonanie niezbędne do sukcesu w biznesie. Faktycznie, badania prowadzone zarówno w Polsce, jak i w Wietnamie, a więc kulturach bardzo odmiennych, pokazały, że studenci ekonomii cechują się silniejszą wiarą w grę niż studenci kierunków humanistycznych (Różycka, 2008). Szereg danych zebranych przez Franka i współpracowników przekonuje, że ekonomiści lub adepci tego kierunku studiów przekazują mniej pieniędzy na cele dobroczynne (proporcjonalnie do zarobków) niż przedstawiciele innych profesji. Mają też większą skłonność do eksploatacji innych i rywalizacji oraz uważania ludzi (w tym samych siebie) za nieuczciwych i interesownych, zaś przynajmniej o niektórych z tych tendencji wiadomo, że nasilają się w trakcie studiów ekonomicznych. Brak jednak danych wskazujących na to, iż tego rodzaju przekonania i Życie jako gra 6

7 skłonności w jakimkolwiek stopniu przyczyniają się do ekonomicznego sukcesu w życiu. Możliwe, że jest wręcz przeciwnie tutaj tabela Z drugiej strony, wiara w życie jako grę zdaje się dosyć łatwą i poręczną racjonalizacją własnych porażek i niepowodzeń. Przekonanie typu przegrywam, bo inni mi zabierają automatycznie zwalnia z osobistej odpowiedzialności za własne niepowodzenia i wydaje się znacznie bardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem własnych porażek niż sukcesów (zapewne niewielu powie wygrałem, bo zabrałem innym ). Istotnie, nasze dane z próby ogólnopolskiej pokazują, że silnymi wyznacznikami wiary w grę są różne wskaźniki obiektywnego położenia w strukturze społecznej. Jak przekonują dane z tabeli 1, w życie jako grę o sumie zerowej silniej wierzą osoby starsze, mniej wykształcone, o niższych dochodach i prestiżu zawodowym, a nawet zamieszkujące mniejsze miejscowości. Wskaźniki te są ze sobą powiązane (np. wykształcenie silnie wiąże się z prestiżem i dochodami), jednak kiedy wszystkie je umieścić w równaniu regresji jako predyktory okazuje się, że łącznie wyjaśniają aż 14% zmienności wiary w grę, a więc tylko nieznacznie mniej niż czynniki subiektywne w postaci przekonań o legitymizacji systemu i niesprawiedliwości świata społecznego (łącznie 16% wariancji). Przy tym dane z tabeli 1 wskazują, że wiara w legitymizację i niesprawiedliwość są znacznie słabiej powiązane z obiektywnymi wskaźnikami położenia społecznego. Wszystkie te dane mają charakter korelacyjny, jednak obiektywny charakter zmiennych demograficznych zdaje się pozwalać na ich interpretację przyczynową (to raczej wiek zmienia poziom wiary w grę niż odwrotnie itd.). Innym argumentem za tezą, że wiara w grę cechuje raczej przegranych są wyniki naszego badania międzykulturowego obejmującego próby studenckie z 37 krajów (wymienionych w tabeli 3). Choć próby te dalekie były od reprezentatywności, udało się stwierdzić ujemną korelację między dochodem PKB per capita a poziomem wiary w grę (rho Życie jako gra 7

8 = -0,39), a dodatnią między poziomem inflacji, a wiarą w grę (rho = 0,44). Nie stwierdziliśmy natomiast istotnej korelacji między grą a tempem wzrostu gospodarczego (rho = 0,15). Tak więc wiara w grę jest bardziej charakterystyczna dla osób z krajów biedniejszych i takich, których bieżąca sytuacja ulega pogorszeniu, natomiast polepszenie (mierzone tempem wzrostu gospodarczego) nie wiąże się z tym przekonaniem. Inny przekonujący dowód, że gra jest wiarą przegranych pochodzi z badania, w którym porównywaliśmy osoby, które właśnie zdały lub nie zdały egzaminu na prawo jazdy z innymi uczestnikami kursu prawa jazdy, którzy egzaminu jeszcze nie zdawali. Jak ilustruje Tabela 2, zdanie egzaminu obniżało wiarę w grę, a podwyższało zaufanie społeczne, samoocenę i przekonanie o niesprawiedliwości świata społecznego. Przegrana, czyli oblanie egzaminu wpływało na te przekonania odwrotnie. Jak informują wskaźniki d, wszystkie te różnice były bardzo duże (d jest interpretowane jako duże gdy równa się wartości 0,80), jednak najsilniejszy był wpływ wyniku na wiarę w grę, przy czym stwierdziliśmy tu też interesującą asymetrię. Wpływ przegranej był znacznie silniejszy od wpływu wygranej (podobną asymetrię stwierdziliśmy także w odniesieniu do samooceny). Ponieważ egzamin na prawo jazdy nie ma faktycznej struktury gry o sumie zerowej, wyniki te stanowią dość przekonujący argument za tezą, że wiara w grę jest racjonalizacją własnych porażek Tabela Świat społeczny wyznawców gry Sądzić można, że wyznawców wiary w grę cechują pewne specyficzne poglądy na świat społeczny zbudowane wokół tego przekonania o antagonistycznym charakterze stosunków międzyludzkich i motywowane lękiem przed eksploatacją. Przewidujemy, że antagonistyczna wizja stosunków społecznych leżąca u podłoża wiary w życie jako grę o sumie zerowej wiąże się z obniżonym zaufaniem w stosunku do ludzi i przekonaniem, że ludzie są z natury egoistyczni, źli i niemoralni. Szczególnie negatywnie będą spostrzegane Życie jako gra 8

9 osoby bogate, jako te, które zabrały innym nagromadzone dobra. Zamieszczone w Tabeli 3 i 4 dane dostarczają potwierdzenia części tych hipotez. Nasilonej wierze w grę towarzyszy silny spadek zaufania społecznego i wzrost przekonania o negatywnym bilansie wymiany dóbr i usług z innymi ludźmi (mierzonego takimi pozycjami, Moi znajomi chcą więcej ode mnie dostać niż dać. Nawet nieproszeni, ludzie wyświadczają mi wiele przysług. Dobrze wychodzę na kontaktach z większością ludzi). Negatywne związki wiary w grę z zaufaniem społecznym i subiektywnym bilansem wymiany społecznej są zjawiskiem ponadkulturowym. Dane z tabeli 3 przekonują, że pojawiają się one w tak różnych kulturach, jak Angola, Brazylia, Niemcy, Rosja czy USA tutaj tabele 3 i Tej skłonności wyznawców gry do negatywnych poglądów na świat społeczny towarzyszy obniżenie ich dobrostanu psychicznego i satysfakcji z życia oraz spadek częstości przeżywania emocji pozytywnych, a wzrost częstości przeżywania uczuć negatywnych. Wiara w grę silnie też koreluje z przekonaniem, iż kontaktami społecznymi rządzi i rządzić powinna negatywna norma wzajemności ząb za ząb, oko za oko (por. Eisenberger i in. 2004), natomiast znacznie słabszy jest związek wiary w grę z opowiadaniem się za pozytywną normą wzajemności przysługa za przysługę. Jeżeli kluczową siłą motywującą wyznawców gry jest lęk przed eksploatacją, przewidywać można, iż ta wiara koreluje z unikaniem ryzyka, podejmowaniem dużej liczby działań przygotowawczych i zapobiegawczych w obliczu zagrożeń, preferowaniem zysków niewielkich, a natychmiastowych, ponad duże, a odroczone (w sytuacjach gdy osiągnięcie zysków zależy od innych ludzi), a także konserwatyzm i neofobia w stosunku do nowatorskich rozwiązań problemów mikro- i makrospołecznych, jak że są one traktowane z podejrzliwością, jako potencjalne akty eksploatacji. Ponieważ wierze w grę towarzyszy spadek zaufania społecznego, sądzić można, że wyznawcy gry będą preferować równościowe Życie jako gra 9

10 podziały dóbr zabezpieczające ich przed eksploatacją. Istotnie, dane z tabeli 4 przekonują, iż wyznawcy gry bardziej opowiadają się za różnymi makrospołecznymi rozwiązaniami o socjalistycznym charakterze (jak minimalizacja rozpiętości płac, państwowa własność przedsiębiorstw, ograniczenia w indywidualnej własności ziemi, czy podatek nieliniowy). Cechuje ich także niechęć do osób bogatych (gdyż uważają, że bogaci im zabrali). Ponieważ lękowi przed eksploatacją towarzyszy przekonanie, że inni ludzie są źli i egoistyczni, wiara w grę powinna sprzyjać wycofywaniu się z wymiany społecznej, jako grożącej eksploatacją. Aby sprawdzić tę hipotezę, zapytaliśmy badanych z próby ogólnopolskiej jak często otrzymują pomoc (w postaci pieniędzy, czasu i zmiany celów dającego) od osób spoza najbliższej rodziny, a także jak często sami takiej pomocy udzielają. Jak ilustruje rysunek 2, uderzający jest rozziew pomiędzy pomocą otrzymaną i dawaną aż 74% badanych deklarowało, że udzielili pomocy, a tylko 39%deklarowało otrzymanie jakiejkolwiek pomocy od osób spoza najbliższej rodziny. Siła pochlebnych mniemań o sobie jest zaprawdę wielka. Zarówno pomoc otrzymywana, jak i dawana spadały jako funkcja wiary w grę (por. tabela 4 i rysunek 2). Co najciekawsze, wraz z natężeniem wiary w grę spadała także korelacja między pomocą dawaną i otrzymywaną. U osób o niskiej wierze w grę korelacja tych dwóch rodzajów pomocy wyniosła rho = 0,50, u osób o wysokiej wierze w grę korelacja ta wyniosła zaledwie rho = 0,23. Wśród tych ostatnich obserwuje się więc istotny spadek reguły wzajemności w wymianie dóbr rysunek Konkluzje Konkludując, wiara w życie jako grę o sumie zerowej wydaje się ważnym przekonaniem o świecie społecznym. Zachowuje ono jednakową strukturę (i związki z innymi zmiennymi) w bardzo różnych kulturach. Przekonanie to jest dość silnie uzależnione od obiektywnych wskaźników położenia w strukturze społecznej i wiąże się z negatywną wizją Życie jako gra 10

11 świata społecznego oraz nasilonym lękiem przed eksploatacją. Towarzyszy mu brak zaufania społecznego i przekonanie o niekorzystnym bilansie własnej wymiany społecznej z innymi. Prawdopodobnie sprzyja wycofywaniu się z wymiany społecznej, co może się wtórnie przyczyniać do spadku zaufania społecznego wyznawców gry. Życie jako gra 11

12 Bibliografia Eisenberger, R., Lynch, P., Aselage, J., Rohdieck, S. (2004). Who takes the most revenge? Individual differences in negative reciprocity norm endorsement. Personality and Social Psychology Bulletin, 30, Frank, R. H., Gilovich, T., Regan D. T. (1993). Does studying economics inhibit cooperation? Journal of Economic Perspectives, 7, Jost, J. T., Banaji, M. R., Nosek, B. A. (2004). A decade of system justification theory: Accumulated evidence of conscious and unconscious bolstering of the status quo. Political Psychology, 25, Kay, A. C., Jost, J. T. (2003). Complementary justice: Effects of poor but happy stereotype exemplars on system justification and implicit activation of the justice motive. Journal of Personality and Social Psychology, 85, Lerner, M. J. (1980). The Belief in a Just World: A Fundamental Delusion. New York: Plenum Press. Pinker, S. (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Różycka, J. (2008). Wiara w życie jako grę o sumie zerowej: wyznaczniki i konsekwencje społeczne. Rozprawa doktorska, Warszawa: Instytut Psychologii PAN. Wojciszke, B. (2005). Narzekanie na system: rola zakładu pracy. W: U. Jakubowska i K. Skarżyńska (red.) Demokracja w Polsce. Doświadczanie zmian. (92-99). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Wojciszke, B., Baryła, W., Różycka, J. (2009). Belief in Life as a Zero-Sum Game. Maszynopis niepublikowany. Życie jako gra 12

13 Tabela 1. Obiektywne położenie w strukturze społecznej a poglądy na świat (współczynniki korelacji rho Spearmana, dane z próby ogólnopolskiej, N = 1100). Wskaźnik Gra Legitymizacja Niesprawiedliwość Wiek 0,14*** -0,06 0,18*** Wykształcenie -0,34*** 0,01-0,22*** Dochód -0,26*** 0,17*** -0,21*** Prestiż -0,23*** 0,01-0,16*** Miejsce -0,21*** 0,01-0,11*** zamieszkania Wykształcenie (1 = podstawowe, 2 = zasadnicze zawodowe, 3 = średnie, 4 = wyższe); dochód (per capita w rodzinie); prestiż (prestiż zawodowy głowy rodziny); Miejsce zamieszkania (1 = wieś; 2 = miasto poniżej 50 tys., 3 = miasto od 51 do 200 tys., 4 = miasto powyżej 200 tys. mieszkańców) * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 Życie jako gra 13

14 Tabela 2. Przekonania o świecie społecznym w zależności od wyniku egzaminu na prawo jazdy (w nawiasach odchylenia standardowe). Wynik egzaminu Przekonanie F d 1 d 2 Nie zdany Brak Zdany Wiara w grę 4,82 3,37 2,53 155,05*** 2,96 1,73 (0,55) (0,43) (0,54) Zaufanie 3,41 4,44 5,44 52,40*** 1,14 1,46 (0,89) (0,81) (0,56) Niesprawiedliwość 5,81 4,85 3,60 87,92*** 1,75 1,78 (0,50) (0,61) (0,79) Samoocena 3,98 5,50 6,15 69,41*** 1,78 0,82 (0,81) (0,74) (0,64) d 1 - standaryzowana różnica między warunkami porażki i kontrolnymi. d 2 - standaryzowana różnica między warunkami sukcesu i kontrolnymi. *** p < 0,0001 Życie jako gra 14

15 Tabela 3. Korelacje r pomiędzy wiarą w grę o sumie zerowej a zaufaniem i subiektywnym bilansem wymiany społecznej w 37 badanych próbach. Zaufanie Bilans Afryka Płd. -0,18** -0,35*** Anglia -0,40*** -0,40*** Angola -0,14* -0,28** Argentyna -0,35*** -0,28*** Belgia -0,11-0,29*** Brazylia 0,43*** -0,17* Bułgaria -0,46** -0,52** Chile -0,31*** -0,37*** Chiny -0,43*** -0,50*** Czechy -0,34*** -0,42*** Dominikana -0,15-0,15*** Filipiny -0,34*** -0,28*** Finlandia -0,46*** -0,23*** Grecja -0,37*** -0,52*** Gruzja -0,38*** -0,24*** Hiszpania -0,25** -0,09 Honduras -0,30*** -0,37*** Indie -0,08-0,51*** Izrael -0,53*** -0,56*** Japonia -0,28*** -0,50*** Kanada -0,52*** -0,38*** Litwa -0,49*** -0,56*** Meksyk -0,48*** -0,62*** Niemcy -0,34*** -0,24*** Norwegia -0,26** -0,34*** Polska -0,42*** -0,41*** Portugalia -0,29** -0,24*** Rosja -0,37*** -0,36*** Serbia 0,16* -0,26*** Singapur -0,47*** -0,51*** Słowacja -0,48*** -0,49*** Tajwan -0,23*** -0,27*** Turcja -0,45*** -0,31*** Ukraina -0,37*** -0,42*** USA -0,45*** -0,44*** Węgry -0,41*** -0,47*** Wietnam 0,02-0,34*** Średnia ważona -0,346-0,376 Średnia nieważona -0,355-0,385 *p < 0,05, **p < 0,01, ***p < 0,001 Życie jako gra 15

16 Tabela 4. Korelaty wiary w grę i innych przekonań o świecie społecznym (współczynniki korelacji rho Spearmana) Wskaźnik Gra Legitymizacja Niesprawiedliwość Satysfakcja z życia a -0,27*** 0,26*** -0,25*** Dobrostan psychiczny a -0,24*** 0,40*** -0,23*** Emocje pozytywne a -0,18*** 0,13*** -0,16*** Emocje negatywne a 0,17*** -0,12*** 0,10* Socjalizm w gospodarce a 0,39*** -0,16*** 0,31*** Postawa wobec bogatych a -0,41*** 0,22*** -0,28*** Pomoc otrzymywana a -0,16*** 0,10*** -0,20*** Pomoc dawana a -0,14*** -0,05-0,01 Bilans społeczny b -0,39*** Zaufanie społeczne b -0,62*** Wzajemność pozytywna b 0,15* Wzajemność negatywna b 0,51*** a dane z próby ogólnopolskiej, N = 1100; b próby studenckie N > 100 * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 Życie jako gra 16

17 Odsetek wyznawców Rysunek 1. strona 8 Rozkład wiary w życie jako grę o sumie zerowej oraz przekonań o legitymizacji i niesprawiedliwości świata społecznego (dane z próby ogólnopolskiej, N = 1100) Gra Legitymizacja Niesprawiedliwość niskie Natężenie przekonania wysokie Życie jako gra 17

18 Odsetki deklarujących Rysunek 2. strona 14 Wiara w życie jako grę o sumie zerowej a deklarowana częstość otrzymywania i dawania pomocy (korelacje rho Spearmana między pomocą otrzymywaną i dawaną, dane z próby ogólnopolskiej, N = 1100) pomoc otrzymywana pomoc dawana ,50*** 0,42*** 0,23*** słabe średnie wysokie Natężenie wiary w grę Życie jako gra 18

19 Załącznik 1 KWESTIONARIUSZ OPINII O ŚWIECIE SPOŁECZNYM Poniżej zmieściliśmy szereg opinii na temat ludzi, świata społecznego i własnej osoby. Pisząc poniżej ludzie mamy na myśli raczej osoby spoza najbliższej rodziny i chcielibyśmy, aby Pan/i odpowiadając na nasze pytania, także myślał/a o takich osobach. Prosimy zaznaczyć, jak dalece się Pan/i zgadza lub nie zgadza z każdą z tych opinii. Każdorazowo ma Pan/i do wyboru 7 możliwości: 1. zdecydowanie nie zgadzam się 2. nie zgadzam się 3. raczej nie zgadzam się 4. trudno powiedzieć 5. raczej zgadzam się 6. zgadzam się 7. zdecydowanie zgadzam się Przy każdej opinii prosimy zaznaczyć jedną liczbę według zasady, im bardziej się Pan/i zgadza, tym większa liczba. 1. Kiedy ktoś robi wiele dla dobra innych, to sam na tym też zyskuje. 2. Sukcesy jednych, to prawie zawsze porażki innych. 3. Kto dużo daje, ten wiele dostaje. 4. Jeżeli ktoś się bogaci, to ktoś inny wtedy biednieje. 5. W życiu już tak jest, że kiedy ktoś coś zyskuje, to ktoś inny na tym traci. 6. W większości sytuacji interesy różnych ludzi są sprzeczne. 7. Życie jest jak gra w tenisa żeby jeden wygrał, drugi musi przegrać. 8. Ludzie, którzy wiele robią dla siebie samych, często robią też wiele dobrego dla innych. 9. Jeżeli ludzie biednieją, to znaczy, że ktoś się na tym bogaci. 10. Kiedy ktoś robi wiele dla dobra innych, to sam na tym traci. 11. Bogactwo nielicznych budowane jest na krzywdzie wielu. 12. Kiedy jest coraz więcej bogatych ludzi w kraju, to biedniejsi na tym także zyskują. Płeć : kobieta mężczyzna Wiek (w latach)... Uwaga: pozycje 1, 3 i 8 są punktowane odwrotnie. Wynikiem ogólnym jest średnia wszystkich pozycji. Życie jako gra 19