Oddział Urologiczny Szpitala Wojewódzkiego w Kielcach Kierownik: dr n. med. M. Gałęzia

Transkrypt

1 BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XL, 2007, 2, str Lech Sobański, Małgorzata Sprzęczka-Niedolaz 1), Grzegorz Łebek 1) ROLA CHROMU W ŻYCIU CZŁOWIEKA Oddział Urologiczny Szpitala Wojewódzkiego w Kielcach Kierownik: dr n. med. M. Gałęzia 1) Niepubliczny Zespół Opieki Zdrowotnej Medycyny Pracy w Kielcach Kierownik: lek. M. Sprzęczka-Niedolaz Hasła kluczowe: chrom, suplementacja. Key words: chromium, supplementation. Chrom został zaliczony do pierwiastków niezbędnych. Występuje w stopniu utlenienia od 2 do +6. W środowisku naturalnym spotykamy jednak głównie chrom na +3 i +6 stopniu utlenienia i obie formy mają znaczący wpływ na zdrowie człowieka (1). Chrom na +3 stopniu utlenienia (Cr 3+ ) jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu (2). Wchodząc w skład RNA prawdopodobnie odpowiada za stabilizację jego struktury i odgrywa pewną rolę w przemianach białek i lipidów. Chrom wchodzi w skład tzw. czynnika tolerancji glukozy (GFT Glucose Tolerance Factor), niezbędnego dla prawidłowego metabolizmu glukozy i wzmaga działanie insuliny (1, 3). Chrom na +6 stopniu utlenienia (Cr 6+ ) ulega w ustroju redukcji do Cr 3+ (4). Przy wysokim poziomie narażenia na Cr 6+ dochodzi do wystąpienia efektów toksycznych, z efektami kancerogennymi włącznie (5, 6). Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Praktycznie cały chrom pochodzenia naturalnego występuje na +3 stopniu utlenienia, natomiast chrom Cr 6+ jest pochodzenia antropogennego (1). Podstawowym minerałem o zastosowaniu przemysłowym jest chromit (żelaziak chromowy, FeOCr 2 O 3 ). Światowe wydobycie rud chromu w roku 1985 wynosiło 11 mln ton. Główne zastosowanie znajduje on w przemyśle metalurgicznym, przy produkcji tzw. ferrochromów i innych stopów kwasoodpornych. Kwas chromowy stosowany jest w galwanizacji, a siarczan chromu w garbarstwie. Ponadto związki chromu wykorzystywane są przy produkcji środków grzybobójczych i ochrony drewna. Chromit, ze względu na wysoką temperaturę topnienia, wykorzystywany jest przy produkcji cegieł, którymi wykłada się piece hutnicze. Chromiany stosuje się ponadto jako inhibitory korozji, np. w silnikach dieslowskich (1). Zawodowe narażenie na chrom występuje głównie przy wydobyciu rud chromu i w hutnictwie. Poważnych źródłem narażenia jest proces spawania z zastosowaniem elektrod chromowo-niklowych, gdzie w bezpośredniej strefie oddychania spawacza powstaje wysokie stężenie sześciowartościowego chromu (1). Źródła narażenia na chrom populacji generalnej, zwłaszcza w ujęciu ilościowym są słabo rozpoznane. Istotnym źródłem narażenia jest chrom zawarty w wielu produktach codziennego użytku takich jak: barwniki, skóra garbowana, środki piorące, cement, tekstylia, preparaty ochrony drewna (1). Oznaczanie śladowych ilości chromu występującego w żywności i w wodzie pitnej stanowi poważny problem analityczny. Wyniki uzyskane przez różnych autorów wskazują na istotne różnice i powinny być ostrożnie interpretowane. Przyjmuje się, że dzienne pobranie chromu wynosi od 0,05 do 0,2 mg/człowieka (1).

2 114 L. Sobański i inni Nr 2 Wchłanianie, metabolizm i wydalanie Związki chromu wchłaniają się do organizmu drogą pokarmową, inhalacyjną oraz przez skórę. Bez względu na drogę wchłaniania, znacznie wydajniej wchłania się Cr 6+ w porównaniu z Cr 3+. Związki chromu +3 są bardzo słabo absorbowane z przewodu pokarmowego (ok. 0,5% podanej dawki), natomiast absorpcja Cr 6+ jest znacznie wyższa i wynosi ok. 5% (2). W piśmiennictwie światowym brak jest danych ilościowych dotyczących wydajności wchłaniania chromu drogą inhalacyjną i przez skórę. Chrom sześciowartościowy znacznie łatwiej przenika przez błony biologiczne i stosunkowo szybko irównomiernie rozmieszcza się w organizmie, natomiast Cr 3+ w znacznym stopniu wiązany jest przez białka osocza. Wpływa to na różnice w dystrybucji obu form chemicznych chromu. W przeciwieństwie do Cr 3+,Cr 6+ wykazuje duże powinowactwo do erytrocytów, gdzie przenikając błonę komórkową wiąże się z hemoglobiną. Monitorowanie chromu zawartego w erytrocytach może być markerem narażenia na chrom sześciowartościowy (7, 8). U ludzi przez całe życie począwszy od urodzenia, poziomy ustrojowe i narządowe chromu ulegają obniżaniu. Wyjątek stanowią płuca, gdzie po 20 roku życia następuje wzrost poziomów chromu, szczególnie wysoki u osób narażonych zawodowo (9, 10, 11). Chrom nie jest kumulowany w ustroju i ulega szybkiemu wydaleniu głównie z moczem oraz w niewielkim procencie z kałem. Wydalanie chromu wzmaga wysiłek fizyczny i związany z tym wzrost zużycia glukozy (12). Z badań klinicznych wynika, że kinetyka wydalania chromu z ustroju jest złożona i może być opisana modelem wieloprzedziałowym z szeregiem okresów połowicznego wydalania od 13 min. do 192 dni (13, 14). Liczne badania dotyczące wydalania chromu z moczem u spawaczy umożliwiły przyjęcie prostego modelu jednoprzedziałowego i ustalenie okresu połowicznego wydalania na godz. (1). Toksyczność ostra i przewlekła Dawka śmiertelna rozpuszczalnych chromianów Cr 3+ czy Cr 6+ pobranych drogą pokarmową wynosi dla człowieka ok. 5 g (50 70 mg/kg). Główne objawy zatrucia to: wymioty, biegunka i skaza krwotoczna. W późniejszym okresie rozwija się martwica wątroby i kanalików nerkowych oraz uszkodzenie układu krwiotwórczego (1). Zatrucia przewlekłe obserwuje się u ludzi narażonych zawodowo. Główne efekty dotyczą skóry, błon śluzowych i układu oddechowego. Ponadto mogą pojawić się zmiany w nerkach, wątrobie, przewodzie pokarmowym i w układzie krążenia. Zmiany na skórze prowadzą do powstawania tzw. owrzodzeń chromowych. Chrom jest silnym alergenem i może powodować dermatozy alergiczne (zapalenie skóry, egzemy). Uczulenia powstają zwykle w 6 9 miesiącu od początku narażenia (15). Jednym z charakterystycznych objawów przewlekłego narażenia na chrom jest perforacja przegrody nosowej, a w dalszej konsekwencji utrata czucia zapachu i smaku. Zmiany ze strony układu oddechowego obejmują głównie zapalenie oskrzeli i uczulenia mogące doprowadzić do ataku astmy (2, 15). Efekty odległe Związki chromu Cr 6+ w warunkach in vivo wykazują stosunkowo silne działanie mutagenne, natomiast zdolność do uszkodzenia chromosomów przez Cr 3+ obserwowano jedynie przy bardzo wysokich dawkach. Jednak w licznych badaniach przeprowadzonych na wyizolowanym DNA wykazano, że to chrom Cr 3+ wykazuje ponad 10-krotnie silniejsze działanie mutagenne niż chrom Cr 6+. Dlatego też bezpośrednie działanie mutagenne przypisuje się formie Cr 3+. Tak więc chrom Cr 6+ łatwo wnika do wnętrza komórki, gdzie następnie ulega redukcji do chromu trójwartościowego. Gdy redukcja ma miejsce poza komórką (lub nawet poza jądrem komórkowym), aktywność mutagenna Cr 3+ jest zmniejszona (4). Uzyskane dane w eksperymentach in vitro dla chromu na zerowym stopniu utlenienia nie wykazały jego właściwości mutagennych (16). Związki chromu działają teratogennie, i podobnie jak w przypadku działania mutagennego, znacznie silniej działanie to ujawnia się dla chromu sześciowartościowego. Opisano następujące zmiany rozwojowe u potomstwa: rozszczep podniebienia, przepukliny, zmiany kostne (17). Działanie rakotwórcze związków chromu u zwierząt doświadczalnych Istnieje znaczna liczba publikacji dokumentująca kancerogenne działanie chromu i jego związków w układach in vitro. De Flora i współpr. dokonali przeglądu danych uzyskanych w ponad 700 eksperymentach przeprowadzonych dla 32 związków chromu w 130 układach doświadczalnych.

3 Nr 2 Rola chromu w życiu człowieka 115 Większość wyników uzyskanych dla związków Cr 6+ (384 z ,1%) była pozytywna. Dla porównania dla 12 związków Cr 3+ dane w większości były negatywne, tylko 42 eksperymenty z 203 (20,6%) były pozytywne, przy czym w większości eksperymentów czystość związków Cr 3+ nie była kontrolowana, a więc pozytywne wyniki mogą być przypisane obecności zanieczyszczeń zawierających Cr 6+ (4). Autorzy ci zwracają również uwagę na fakt, iż pozytywne wyniki dla związków Cr 3+ uzyskano dla dawek wyższych nawet o dwa, trzy rzędy wielkości niż dla związków Cr 6+ (7, 18). Ocenę rakotwórczości chromu u zwierząt doświadczalnych przeprowadził IARC (7). Ocenie poddano 12 eksperymentów z metalicznym chromem, 20 dla związków chromu Cr 3+ oraz 27 dla mieszanin zawierających Cr 3+. Wszystkie te badania dały wynik negatywny. Tak więc wyniki badań zebranych przez IARC dokumentują w wystarczający sposób brak działania kancerogennego chromu metalicznego i chromu +3 u zwierząt doświadczalnych bez względu na drogę podania. Tylko kilka związków chromu Cr 6+ poddanych zostało badaniom na zwierzętach pod kątem ich potencjalnej rakotwórczości. Z 70 przeprowadzonych eksperymentów wynik pozytywny otrzymano w 30 (blisko 43%). Jest to wynik nadspodziewanie słabszy w porównaniu do wyników uzyskanych w eksperymentach in vitro (4). Pozytywne wyniki uzyskano głównie w eksperymentach, w których podawano związki chromu ośredniej rozpuszczalności w wodzie (chromian wapnia, chromian strontu, żółcień cynkowa). Jednak w większości badań uzyskiwano nowotwory jedynie w miejscu podawania związków chromu. Pozytywne wyniki zostały otrzymane w eksperymentach w których drogi podania (podskórna, domięśniowa, dootrzewnowa, śródpłucna, dooskrzelowa) nie reprezentują żadnego typu narażenia występującego u ludzi i omijają ważne mechanizmy detoksykacji organizmu (19). Pomimo tych wątpliwości IARC uznał działanie Cr 6+ na zwierzęta doświadczalne za udowodnione (20). Działanie rakotwórcze chromu i jego związków u ludzi Według oceny IARC brak jest wystarczających dowodów działania rakotwórczego chromu Cr 3+ icr 0 u ludzi i zwierząt doświadczalnych i zaklasyfikował Cr 3+ icr 0 do 3 grupy (związki nie klasyfikowane jako rakotwórcze dla ludzi) (7). Diametralnie inaczej sytuacja wygląda dla chromu Cr 6+, który od przeszło stu lat uchodzi za zawodowy czynnik rakotwórczy (21). IARC ocenił, iż istnieją wystarczające dowody rakotwórczości chromu Cr 6+ u ludzi zawodowo narażonych na jego związki i zaliczył związki chromu Cr 6+ do grupy 1 (związek rakotwórczy dla ludzi). Podstawą zaklasyfikowania przez IARC chromu Cr 6+ do tej grupy były wyniki badań epidemiologicznych, badań na zwierzętach doświadczalnych oraz wyniki innych badań (7). Również Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (USEPA) zaliczyła chrom Cr 6+ do grupy A (ludzki czynnik rakotwórczy) (22). W przeciwieństwie do narażenia zawodowego, nie ma żadnego dowodu na rakotwórcze działanie chromu podczas narażenia środowiskowego. Liczne badania epidemiologiczne przeprowadzone w Szwecji, na terenie Chin i USA wykluczyły wpływ ekspozycji środowiskowej na związki chromu Cr 6+ na wzrost liczby nowotworów (23, 24, 25, 26, 27). Poziomy ustrojowe, środowiskowe oraz normy higieniczne dla chromu przedstawiono na ryc. 1. W Polsce wartość NDS dla Cr 6+ ustalona została na poziomie 0,1 mg/m 3, a dla Cr 3+ na poziomie 0,5 mg/m 3 (28). Ocenia się, że ryzyko zdrowotne w wyniku narażenia na chrom występuje tylko w przypadku narażenia zawodowego. W przypadku populacji generalnej, przy oczekiwanym poziomie narażenia, nie należy się spodziewać ujemnych skutków zdrowotnych poza działaniem uczulającym (1). Rola chromu w żywieniu człowieka była stale przedmiotem dociekań wielu badaczy. W 1957 r. Mertz i Schwartz wyizolowali związek z nerek wieprzowych, który nazwali Czynnikiem Tolerancji Glukozy (ang. Glucose Tolerance Factor GTF). Substancja ta przywracała upośledzoną tolerancję glukozy u szczurów. W roku 1959 chrom zidentyfikowano jako aktywny składnik GTF (29). Od tej pory zaleca się suplementację chromem, gdyż wpływa ona korzystnie na szereg schorzeń zdrowotnych, głównie ze względu na jego oddziaływanie na mechanizmy kontroli poziomu cukru we krwi. Suplementacja chromem znajduje główne zastosowanie w leczeniu upośledzonej tolerancji glukozy (hipoglikemia i cukrzyca), podwyższonego poziomu cholesterolu i triglicerydów we krwi (30). Zalecane dzienne spożycie chromu przez ludzi w różnym wieku przedstawiono w tab. I (31).

4 116 L. Sobański i inni Nr 2 1 ppm (part per milion) = 1 mg/kg = 1 mg/l; wartość dla powietrza przeliczono, jak dla trucizn gazowych (ppm molowy) z normatyw zawodowy (NDS); śr normatyw środowiskowy; wp normatyw dla wody pitnej Ryc. 1. Poziomy chromu w różnych elementach środowiska i u ludzi z obszarów nie zanieczyszczonych (28). Fig. 1. Chromium levels in various environmental conditions and in people from not polluted areas (28). W badaniach klinicznych u pacjentów z cukrzycą insulinoniezależną suplementacja diety chromem skutkowała obniżeniem poziomu glukozy na czczo, wzrostem tolerancji glukozy, obniżeniem poziomu insuliny i łącznego poziomu glukozy i triglicerydów we krwi oraz wzrostem poziomu cholesterolu HDL (32 52). Wpływ suplementacji chromem Cr 3+ (trichlorek chromu lub pikolinian chromu) na obniżenie poziomu cholesterolu i triglicerydów we krwi u ludzi był tematem licznych publikacji (41, 53 56). W większości cytowanych prac związki chromu podawano przez kilka miesięcy w dawkach od 0,15 do 1 mg/dzień. Wyniki tych badań nie są spójne. W kilku pracach uzyskano nieznaczny spadek poziomu cholesterolu

5 Nr 2 Rola chromu w życiu człowieka 117 Tabela I Zalecane dzienne spożycie chromu dla ludzi w różnym wieku (31) Table I Recommended daily chromium consumption for people in different age (31) Niemowlęta Dzieci i młodzież Wiek (lata) Zapotrzebowanie (mg/dobę) 0 0,5 0,01 0,04 0,5 1 0,02 0, ,02 0, ,03 0,12 7 0,05 0,2 Dorośli 0,05 0,2 we krwi, ale w kilku innych nie. Tylko w dwóch pracach obserwowano obniżenie poziomu triglicerydów. W opinii autorów tych prac zastosowanie wyższych dawek podawanego chromu Cr 3+ i przedłużenie czasu podawania mogłoby pogłębić efekty takiego działania (42). Wymaga to jednak dalszych badań. W ostatnich latach chrom stał się bardzo popularny jako środek wspomagający odchudzanie. Jednym z podstawowych sposobów na przyśpieszenie utraty masy ciała jest zwiększenie wrażliwości komórek organizmu na insulinę, w czym swoją rolę może odgrywać chrom. Ukazało się dotąd kilkanaście prac, w których próbowano ocenić wpływ suplementacji chromem na masę ciała i kompozycję (stosunek tkanki tłuszczowej i mięśniowej) u osób zdrowych i chorych na cukrzycę. W większości prac nie wykazano znaczącego wpływu suplementacji związkami chromu Cr 3+ na obniżenie masy ciała (42). Suplementacji związkami chromu Cr 3+ przypisuje się również pozytywny wpływ na kobiety po menopauzie. Kuracja 60-dniowa (pikolinian chromu 0,2 mg/dzień) spowodowała obniżenie poziomu insuliny i glukozy w surowicy oraz zmniejszenie wydalania wapnia z moczem przy jednoczesnym zwiększeniu poziomu dehydroepiandrosteronu i zmniejszeniu stosunku hydroksyproliny/kreatyniny w moczu. Wskazuje to, że chrom mógłby być efektywny w zapobieganiu osteoporozy (57). PODSUMOWANIE Obecnie wiemy, że chrom wpływa na szereg schorzeń, głównie ze względu na jego oddziaływanie na homeostazę pomiędzy insuliną i glukozą we krwi powodując podwyższenie ich poziomu (nietolerancja glukozy) w przypadku niedoboru tego metalu w ustroju. W związku z tym suplementacja stosowana jest w leczeniu upośledzonej tolerancji glukozy (hipoglikemia i cukrzyca). Jest także stosowana jako środek wspomagający w stanach podwyższonego poziomu cholesterolu i triglicerydów we krwi, a także jak wskazują ostatnie badania, w zapobieganiu osteoporozy u kobiet po menopauzie. Za najlepsze źródła pokarmowe chromu uważa się produkty mięsne oraz pełnoziarniste. Dzienne zapotrzebowanie na chrom ustalono na poziomie 0,2 mg. W przypadku upośledzonej tolerancji glukozy zaleca się obecnie dawki chromu wynoszące od 0,4 do 0,6 mg/dzień. Ze względu na bardzo dużą różnicę (ok. 350 razy) pomiędzy wartością ADI (akceptowalne dzienne pobranie), a RfD (dawką referencyjną) dla chromu Cr 3+ ryzyko wywołania efektów niepożądanych podczas suplementacji jest znikome.

6 118 L. Sobański i inni Nr 2 L. S o b a ń ski, M. Sprzęczka-Niedolaz 1), G. Łebek 1) ROLE OF CHROMIUM IN HUMAN LIVE PIŚMIENNICTWO 1. World Health Organization Chromium. Environmental Health Criteria, WHO, Geneva, Switzerland, 1988; Anderson R.A.: Recent advances in the clinical and biochemical effects of chromium deficiency. In Essential and Toxic Trace Elements in Human Health and Disease: An Update (A.S. Prasad, Ed.), 1993; pp Wiley-Liss, New York. 3. Hazardous Substances Data Bank (HSDB), De Flora S.: Threshold mechanisms and site specificity in chromium(vi) carcinogenesis. Carcinogenesis, 2000; 21: Langard S.: One hundred years of chromium and cancer: A review of epidemiological evidence and selected case reports. Am. J. Ind. Med., 1990; 17: O Flaherty E.J.: Chromium toxicokinetics. In Toxicology of Metals: Biochemical Aspects. Handbook of Experimental Pharmacology 115 (R.A.Goyer and M.G. Cherian, Eds.), Springer-Verlag, Berlin, 1995; International Agency for Research on Cancer Chromium, nickel and welding. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1990; International Agency for Research on Cancer Re-evaluation of some organic chemicals, hydrazine and hydrogen peroxide. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1999; 71: Rowbotham A.L., Levy L.S., Shuker L.K.: Chromium in the environment: an evaluation of exposure of the UK general population and possible adverse health effects. J. Toxicol. Environ Health B Crit Rev. 2000; 3(3): Huvinen M., Uitti J., Zitting A., Roto P., Virkola K., Kuikka P., Laippala P., Aitio A.: Respiratory health of workers exposed to low levels of chromium in stainless steel production. Occup Environ Med., 1996; 53(11): Mukasheva M.A.: Accumulation of heavy metals in biologic materials of mining workers and of nearby population. Med. Tr. Prom. Ekol., 2004; 11: Clarkson P.M.: Effects of exercise on chromium levels. Is supplementation required? Sports Med., 1997; 23(6): O Flaherty E.J., Kerger B.D., Hays S.M., Paustenbach D.J.: A Physiologically Based Model for the Ingestion of Chromium(III) and Chromium(VI) by Humans. Toxicological Sciences, 2001; 60: Preuss H.G., Anderson R.A.: Chromium update: examining recent literature Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care. 1998; 1: US Department of Health and Human Services Toxicological profile for chromium. Agency for Toxic Substances and Disease Registry, US Department of Commerce, Springfield, VA Petrilli F.L., De Flora S.: Interpretations on chromium mutagenicity and carcinogenicity. In Sorsa M. and Vainio H. (eds) Mutagens in Our Environment. Alan R. Liss, Inc., New York, 1982; Federal Register. Rules and Regulations. Tuesday, February 28, 2006; 71: De Flora S., Bagnasco M., Serra D., Zanacchi P.: Genotoxicity of chromium compounds. A Review. Mutat. Res. 1990; 238: Furst A., Schlauder M., Sasmore D.P.: Tumorigenic activity of lead chromate. Cancer Res, 1976; 36: International Agency for Research on Cancer Some metals and metallic compounds. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans., IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1980; Vol Langard S.: One hundred years of chromium and cancer: A review of epidemiological evidence and selected case reports. Am. J. Ind. Med., 1990; 17: USEPA Integrated Risk Information System (IRIS). US Environmental Protection Agency, Environmental Criteria and Assessment Office, Cincinnati, OH. June Axelsson G., Rylander R.: Environmental chromium dust and lung cancer mortality. Environ. Res, 1980; 23: Zhang J., XiLin L.: Chromium pollution of soil and water in Jin Zhou. J. Chinese Prevent. Med., 1987; 21: Zhang J., Li S.K.: Cancer mortality in a Chinese population exposed to hexavalent chromium in water. J. Occup. Environ. Med., 1997; 39: Durant J.L., Chen J., Hemond H.F., Thilly W.G.: Elevated incidence of childhood leukemia in Woburn, Massachusetts: NIEHS Superfund Basic Research Program Searches for Causes. Environ. Health Perspect, 1995; 103(6): Rogers C.E., Tomita A.V.: Trowbridge P.R., Gone J.K., Chen J., Zeeb P., Hemond H.F., Thilly W.G., Olmez I., Durant J.L: Hair analysis does not support hypothesized arsenic and chromium exposure from drinking water in Woburn, Massachusetts. Environ. Health Perspect, 1997; 105: Podstawy Toksykologii, pod red. J.K. Piotrowskiego, WNT, Warszawa Schwartz K., Mertz W.: Chromium(III) and the glucose tolerance factor. Arch Biochem Biophys., 1959; 85: Lamson D.S., Plaza S.M.: The safety and efficacy of high-dose chromium. Altern Med Rev., 2002; 7(3):

7 Nr 2 Rola chromu w życiu człowieka Portal firmy Solgar Trow L.G., Lewis J., Greenwood R.H., Sampson M.J., Self K.A., Crews H.M., Fairweather-Tait S.J.: Lack of effect of dietary chromium supplementation on glucose tolerance, plasma insulin and lipoprotein levels in patients with type 2 diabetes. Int. J. Vitam Nutr. Res., 2000; 70: Sherman L., Glennon J.A., Brech W.J., Klomberg G.H., Gordon E.S.: Failure of trivalent chromium to improve hyperglycemia in diabetes mellitus. Metabolism 1968; 17: Rabinowitz M.B., Gonick H.C., Levin S.R., Davidson M.B.: Effects of chromium and yeast supplements on carbohydrate and lipid metabolism in diabetic men. Diabetes Care 1983; 6: Uusitupa M.I., Mykkanen L., Siitonen O., Laakso M., Sarlund H., Kolehmainen P., Rassanen T., Kumpulainen J., Pyorälä K.: Chromium supplementation in impaired glucose tolerance of elderly: effects on blood glucose, plasma insulin, C-peptide and lipid levels. Br. J. Nutr. 1992; 68: Uusitupa M.I., Kumpulainen J.T., Voutilainen E., Hersio K., Sarlund H., Pyorala K.P., Koivistoinen P.E., Lehto J.T.: Effect of inorganic chromium supplementation on glucose tolerance, insulin response, and serum lipids in noninsulin-dependent diabetics. Am. J. Clin. Nutr., 1983; 38: Potter J.F., Levin P., Anderson R.A., Freiberg J.M., Andres R., Elahi D.: Glucose metabolism in glucose-intolerant older people during chromium supplementation. Metabolism, 1985; 34: Mossop R.T.: Effects of chromium(iii) on fasting glucose, cholesterol and cholesterol HDL levels in diabetics. Cent Afr. J. Med., 1983; 29: Nath R., Minocha J., Lyall V., Sunder S., Kumar V., Kapoor S., Dhar K.L.: Assessment of chromium metabolism in maturity onset and juvenile diabetes using chromium 51 and therapeutic response of chromium administration on plasma lipids, glucose tolerance and insulin levels. In Chromium in Nutrition and Metabolism. Shapcott D., Hubert J., Eds. Amsterdam, Elsevier/North Holland, 1979; Glinsmann W.H., Mertz W.: Effect of trivalent chromium on glucose tolerance. Metabolism, 1966; 15: Wilson B.E., Gondy A.: Effects of chromium supplementation on fasting insulin levels and lipid parameters in healthy, non-obese young subjects. Diabetes Res. Clin. Prac., 1995; 28: Anderson R.A., Cheng N., Bryden N.A., Polansky M.M., Cheng N., Chi J., Feng J.: Elevated intakes of supplemental chromium improve glucose and insulin variables in individuals with type 2 diabetes. Diabetes, 1997; 46: Amato P., Morales A.J., Yen S.S.: Effects of chromium picolinate supplementation on insulin sensitivity, serum lipids, and body composition in healthy, nonobese, older men and women. J. Gerontol A Biol. Sci. Med. Sci., 2000; 55: Jovanovic L., Gutierrez M., Peterson C.M.: Chromium supplementation for women with gestational diabetes mellitus. J. Trace Elem. Exp. Med., 1999; 12: Ravina A., Slezak L., Mirsky N., Bryden N.A., Anderson R.A.: Reversal of corticosteroid-induced diabetes mellitus with supplemental chromium. Diabet Med., 1999; 16: Morris B.W., Kouta S., Robinson R., MacNeil S., Heller S.: Chromium supplementation improves insulin resistance in patients with type 2 diabetes mellitus. Diabet. Med., 2000; 17: Cheng N., Zhu X., Shi H., Wu W., Chi J., Cheng J., Anderson R.: Follow-up survey of people in China with type 2 diabetes mellitus consuming supplemental chromium. J. Trace Elem. Exp. Med., 1999; 12: Ghosh D., Bhattacharya B., Mukherjee B., Manna B., Sinha M., Chowdhury J., Showdhury S.: Role of chromium supplementation in Indians with type 2 diabetes mellitus. J. Nutr. Biochem., 2002; 13: Cefalu W.T., Bell-Farrow A.D., Stegner J., Wang Z.Q., King T., Morgan T., Terry J.G.: Effect of chromium picolinate on insulin sensitivity in vivo. J. Trace Elem. Exp. Med., 1999; 12: Ravina A., Slezak L., Rubal A., Mirsky N.: Clinical use of the trace element chromium (III) in the treatment of diabetes mellitus. J. Trace Elem. Exp. Med., 1995; 8: Lee N.A., Reasner C.A.: Beneficial effect of chromium supplementation on serum triglyceride levels in NIDDM. Diabetes Care, 1994; 17: Evans G.W.: The effect of chromium picolinate on insulin controlled parameters in humans. Int J. Biosoc. Med. Res,. 1989; 11: Press R.I., Geller J., Evans G.W.: The effect of chromium picolinate on serum cholesterol and apolipoprotein fractions in human subjects. West J. Med., 1990; 152: Thomas V.L., Gropper S.S.: Effect of chromium nicotinic acid supplementation on selected cardiovascular disease risk factors. Biol. Trace Elem. Res., 1996; 55: Lefavi R.G., Wilson D., Keith R.E., et al.: Lipid lowering effect of a dietary chromium (III)- nicotinic acid complex in male athletes. Nut. Res., 1993; 13: Abraham A.S., Brooks B.A., Eylath U.: The effects of chromium supplementation on serum glucose and lipids in patients with and without noninsulin- dependent diabetes. Metabolism, 1992; 41: Evans G.W., Swenson G., Walters K.: Chromium picolinate decreases calcium excretion and increases dehydroepiandrosterone (DHEA) in postmenopausal women. FASEB J, 1995; 9: 449. Adres: Chęciny, Czerwona Góra 10.