Aktualne problemy rozwoju gospodarki przestrzennej na terenach zurbanizowanych w Polsce

Transkrypt

1 MIASTO IDEALNE MIASTO ZRÓWNOWAŻONE. Planowanie przestrzenne terenów zurbanizowanych i jego wpływ na ograniczenie zmian klimatu 24 października 2014 r. Aktualne problemy rozwoju gospodarki przestrzennej na terenach zurbanizowanych w Polsce arch. Grzegorz A. Buczek wiceprezes TUP, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

2 Zrezygnowałem z subiektywnego wskazania głównych aktualnych problemów rozwoju gospodarki przestrzennej na terenach zurbanizowanych, ze względu na liczne diagnozy tego problemu w dokumentach społecznych, eksperckich oraz rządowych (także ze względu na to, że byłem współautorem, konsultantem itp. wielu z nich ). Zaprezentuję natomiast subiektywny wybór cytatów z nich, także w celu wykazania spójności wielu tez tych diagnoz.

3 Te wybrane dokumenty to: Polska Polityka Architektoniczna Polityka jakości krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury (projekt ekspercki PRA, SARP, TUP i in.; maj 2009r. -1. edycja, wrzesień 2011r edycja) Infos - Biuro Analiz Sejmowych -11 lutego 2010r. Stanowisko Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Rekomendowane zasady i zakres reformy praw gospodarki przestrzennej, jako elementu zintegrowanego planowania rozwoju kraju 26 listopada 2010r. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju grudnia 2011r.

4 Rezolucja IV. Kongresu Urbanistyki Polskiej - wrzesień 2012r. Plan Działań do KPZK czerwca 2013r. Krajowa Polityka Miejska projekt marzec 2014r. ustawa o rewitalizacji oraz o zmianie niektórych innych ustaw projekt założeń - wrzesień 2014r. Raport Przestrzeń życia Polaków - październik 2014r.

5

6 Polska Polityka Architektoniczna projekt

11

12 Infos Biuro Analiz Sejmowych

15 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Rekomendowane zasady i zakres reformy praw gospodarki przestrzennej, jako elementu zintegrowanego planowania rozwoju kraju Przyjęte na XV posiedzeniu Komisji w dniu 26 listopada 2010 roku

16 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Kryzys gospodarki przestrzennej Polska gospodarka przestrzenna jest w stanie kryzysu, skutki jej nieracjonalności odczuwane są stale i powszechnie. Niekontrolowana urbanizacja i brak koordynacji przestrzennej procesów inwestycyjnych utrudnia funkcjonowanie jednostek osadniczych, pogarsza warunki życia oraz obniża społeczną, kulturową i ekonomiczną wartość przestrzeni. Interes publiczny nie jest chroniony, nawet jego postrzeganie jest ułomne, ograniczone zwykle do spraw inwestycji infrastrukturalnych. Brak jest zrozumienia, że koordynację procesów inwestycyjnych mogą zapewnić jedynie plany przestrzenne. Bez nich, często w trakcie realizacji inwestycji, ujawniają się spory i konflikty. Nie respektujemy dokumentów, prawa i polityki europejskiej, które zalecają troskę o jakość przestrzeni. Przykładowo: ignorowane są zapisy ratyfikowanej przez Polskę Europejskiej Konwencji Krajobrazowej oraz "Karty Lipskiej".

17 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej W konsekwencji obserwujemy liczne negatywne zjawiska: niespójne kształtowanie przestrzeni centrów miejskich, substandard urbanistyczny nowego budownictwa, zwłaszcza zespołów mieszkaniowych, narastający bezład stref podmiejskich, rozpraszanie zabudowy na terenach rolniczych i rekreacyjnych, niszczenie wartości krajobrazu kulturowego i naturalnego, brzydotę znacznej części zabudowy terenów podmiejskich i wiejskich, chaotyczną zabudowę komercyjną pasów przydrożnych, degradację wizualną przestrzeni publicznych zaśmiecanych agresywną reklamą. Wszystko to powoduje narastającą degradację narodowego dziedzictwa, jakim są walory krajobrazu kulturowego i przyrodniczego Polski. Te zjawiska stają się barierą rozwoju, gdyż ich skutkiem jest coraz gorsze funkcjonowanie aglomeracji miejskich.

18 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Wadliwe prawo główne źródło kryzysu O ładzie przestrzennym decyduje wiele czynników. Jednak najważniejszym, wstępnym warunkiem postępu w sferze gospodarki przestrzennej jest ukształtowanie spójnego prawa, którego treść i jakość oraz respektowanie decydują o ładzie przestrzennym. Treść prawa odzwierciedla politykę Państwa i jego władz naczelnych oraz interesy grup społecznych, a z racji na jego wieloprzedmiotowość i rozległość, obejmuje liczne i różne normy prawne; spójność prawa regulującego sferę przestrzenną winna być jego istotnym atrybutem. Jakość prawa to efekt kultury prawnej legislatora oraz efekt oddziaływania grup interesów i grup społecznych, wpływających na jego treść i jakość, niestety nazbyt często ze szkodą dla jego spójności i skuteczności. Zaś respektowanie prawa winno być poza dyskusją.

19 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Priorytety reformy prawa dla gospodarki przestrzennej Główne cele reformy systemu zarządzania przestrzenią to uporządkowanie całej sfery gospodarki przestrzennej, poprzez aktywną realizację przez Państwo (rząd i samorządy terytorialne) kompleksowej polityki przestrzennej, w tym kontrolę i koordynację procesów urbanizacyjnych. Reforma winna zagwarantować skuteczną ochronę interesu publicznego oraz interesów podmiotów prywatnych ( ), poprzez ich wzajemne wyważanie ( ). Przeprowadzenie koniecznej reformy jest możliwe jedynie poprzez kompleksowe działania rządu i Sejmu, przy przyjęciu spójnej polityki przestrzennej Państwa i zdefiniowanych w niej celów oraz priorytetów, jako płaszczyzny koordynacji nowej legislacji dla sfery przestrzennej:

20 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej priorytet pierwszy - ochrona szeroko rozumianego interesu publicznego ( ); priorytet drugi - zbudowanie sprawnego systemu planowania przestrzennego na wszystkich jego poziomach, jako podstawowego instrumentu polityki przestrzennej władz publicznych ( ); priorytet trzeci - zapewnienie praworządności w planowaniu i realizowaniu procesów przestrzennego rozwoju, skuteczna ochrona praw obywatela, właściciela i przedsiębiorcy, przejrzystość polityki przestrzennej Państwa. ( ) Swoistym gwarantem praworządności i transparentności gospodarowania przestrzenią z poszanowaniem interesu publicznego winna być szeroka i aktywna partycypacja społeczna, niezbędna szczególnie przy formułowaniu lokalnych strategii, polityk i prawa miejscowego; priorytet czwarty - wdrożenie do systemu gospodarowania przestrzenią podstawowych, zróżnicowanych terytorialnie i spójnych z polityką rozwoju, instrumentów ekonomicznych; priorytet piąty, jako swoista pochodna wcześniejszych priorytetów - tworzenie korzystnych warunków dla działalności gospodarczej ( ).

21 STANOWISKO Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej Przed przystąpieniem do prac legislacyjnych nad systemowym, nowym ujęciem zasad prawnych dla zintegrowanego gospodarowania przestrzenią konieczne jest uzyskanie politycznego consensusu i uzgodnienie głównych zasad prawnych i rozwiązań systemowych regulujących spójną, kompleksową politykę przestrzenną Państwa, poprzez analogię do podobnych polityk licznych państw UE. Należy wyjaśnić spór, od lat nierozstrzygnięty, o treść prawa własności, jeśli bowiem prawo własności nie uzyska ograniczonej w odniesieniu do prawa zabudowy, przyjętej w innych krajach wykładni, a jego zmiany nie znajdą się pod efektywną kontrolą publiczną, żadna nowa inicjatywa legislacyjna nie przyniesie oczekiwanej poprawy. Potrzebne jest określenie rangi interesu publicznego oraz ładu przestrzennego i ich pozycji w gospodarce przestrzennej. Należy jednoznacznie rozstrzygnąć dylematy hierarchii planów i stworzyć skuteczne instrumenty egzekwowania, na wszystkich etapach planowania, zdefiniowanej obowiązującej polityki przestrzennej władz publicznych, centralnych i regionalnych. ( ) Bez rozstrzygnięcia tych problemów reforma systemu gospodarowania przestrzenią nie powiedzie się.

22 Filozofia działania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego ( ) Prof. Marek Szewczyk zwrócił szczególną uwagę na fakt, iż dotychczasowe przepisy Kodeksu nie zawierają przepisu, który w swej treści odpowiadałby art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, tj. w sposób jednoznaczny wskazywałby, że prawo do zagospodarowania terenu przysługuje każdemu, także w przypadku, gdy na nieruchomości, którą on dysponuje, nie obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Brak takiego przepisu może budzić istotne wątpliwości, co do konstytucyjności przepisów Kodeksu. ( ) ( ) Komisja podjęła decyzję o odrzuceniu propozycji prof. Marka Szewczyka dotyczącej jednoznacznego wskazania, iż również na obszarach, na których nie obowiązują plany miejscowe inwestor może skorzystać z prawa do zagospodarowania. W ocenie większości członków Komisji powyższe uprawnienie wynika z przepisów Konstytucji oraz innych przepisów Kodeksu.

23

24 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030

33 Rezolucja Lubelska IV. Kongres Urbanistyki Polskiej

37 PLAN DZIAŁAŃ służący realizacji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Warszawa, 2013 r. dokument przyjęty przez Radę Ministrów 4 czerwca 2013 r.

38 Plan Działań do KPZK 2030 Plan działań KPZK 2030 wskazuje konkretne działania planistyczne, prawne i instytucjonalne do podjęcia przez Radę Ministrów oraz inne podmioty publiczne (w tym jednostki samorządu terytorialnego), stanowi operacjonalizację zamierzeń Rządu dotyczących sfery polityki rozwoju ukierunkowanej terytorialnie. Dzięki temu zostaną stworzone odpowiednie warunki brzegowe dla zrealizowania wizji zagospodarowania przestrzennego kraju, która wspomaga efektywność polityki rozwoju. W efekcie, wprowadzone mechanizmy będą oddziaływały na poprawę i kształtowanie ładu przestrzennego (ograniczanie konfliktów przestrzennych) i przyczynią się do poprawy sprawności procesów społeczno-gospodarczych oraz do podniesienia jakości życia mieszkańców. ( ) Plan działań KPZK 2030 dotyczy trzech podsystemów (analogicznie do kierunków działań Celu 6. KPZK 2030 Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego, działania 6.1, 6.2, 6.3): koordynacji polityk, uporządkowania regulacji prawnych i podniesienia jakości funkcjonowania instytucji.

39 Plan Działań do KPZK 2030 Wprowadzenie zintegrowanego (spójnego i hierarchicznego) systemu planowania rozwoju zdolnego do koordynacji działań i polityk podmiotów publicznych (dot. działania 6.1. w ramach Celu 6.) Spójny i hierarchiczny system planowania rozwoju pozwala na koordynację pionową i poziomą, zapewniając realizację celów ponadlokalnych (działania realizowane na poziomie więcej niż jednej gminy). W ramach zmian dokonane zostanie uspójnienie dokumentów planistycznych i społeczno-rozwojowych, szczególnie poziomu krajowego i regionalnego. Ponieważ zachodzące w przestrzeni procesy społecznogospodarcze, środowiskowe i kulturowe w dużej mierze są niezależne od istniejących struktur administracyjnych zarządzania procesami rozwojowymi, zostanie wprowadzone podejście zindywidualizowane do różnych terytoriów (podejście ukierunkowane terytorialnie), tj. obszarów funkcjonalnych.

40 Plan Działań do KPZK 2030 Uporządkowanie regulacji zapewniających sprawność i powszechność działania systemu planowania przestrzennego (dot. działania 6.2. w ramach Celu 6.) Dla przeorganizowania systemu prowadzenia polityki zagospodarowania przestrzennego konieczne jest wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych. Rozproszenie regulacji dotyczących sfery zagospodarowania przestrzennego implikuje konieczność zmian legislacyjnych nie tylko w odniesieniu do przepisów dotyczących planowania i zagospodarowania przestrzennego czy prowadzenia polityki rozwoju, ale również szeregu innych aktów prawnych.

41 Plan Działań do KPZK 2030 Wzmocnienie instytucjonalne i jakościowe planowania przestrzennego (dot. działania 6.3. w ramach Celu 6.) Rozwój ukierunkowany terytorialnie wymaga nowego podejścia do zarządzania przestrzenią, m.in. nowych form współpracy, angażujących zarówno partnerów publicznych, jak i prywatnych. Efektywność podsystemu instytucjonalnego polityki zagospodarowania przestrzennego zależy m.in. od wprowadzenia szkoleń(profesjonalnych dla instytucji), upowszechniania wiedzy z zakresu planowania przestrzennego (szkolenia powszechne dla obywateli), jak i budowy systemu monitorowania procesów przestrzennych i ich oceny, udostępniania informacji obywatelom oraz partnerstwa terytorialnego umożliwiającego aktywną partycypację społeczną.

42 Plan Działań do KPZK Wprowadzenie zintegrowanego (spójnego i hierarchicznego) systemu planowania rozwoju zdolnego do koordynacji polityk i działań podmiotów publicznych (dotyczy: Cel 6. KPZK 2030, działanie 6.1.) 1.1. Wzmocnienie wymiaru terytorialnego w dokumentach rozwojowych i dopełnienie systemu dokumentów strategicznych Opis problemu i uzasadnienie podjęcia działań Prowadzenie spójnej polityki rozwoju zaburza nadal odczuwalny dualizm planowania przestrzennego i planowania społeczno-gospodarczego, czego wyrazem jest fakt, że plany zagospodarowania przestrzennego i inne dokumenty planistyczne są niewystarczająco skorelowane ze strategiami i programami rozwojowymi, z kolei strategie rozwoju w zbyt małym stopniu uwzględniają wymiar przestrzenny. Niewystarczające są również powiązania hierarchiczne w zakresie przedsięwzięć celu publicznego pomiędzy dokumentami planistycznymi przygotowywanymi na różnych szczeblach zarządzania rozwojem. Tradycyjne instrumenty planowania przestrzennego zostały sprowadzone do roli ochronnej w miejsce prorozwojowej. Utrudnia to koordynację przedsięwzięć rozwojowych (pionową i poziomą) i przyczynia się do powstawania konfliktów przestrzennych. ( )

43 Plan Działań do KPZK 2030 Działanie 1.1.c Opracowanie Krajowej Polityki Miejskiej (Działanie realizowane w ramach Planu działań KSRR) Minister Rozwoju Regionalnego opracuje Krajową Politykę Miejską (Polityka) dokument określający kompleksową wykładnię polityki rozwojowej Rządu wobec obszarów miejskich. W realizacji tego zadania MRR podejmie współpracę z innymi ministrami, przedstawicielami samorządów, środowisk opiniotwórczych oraz innymi partnerami społecznymi. Dokument ten zostanie wydany na podstawie ogólnych norm kompetencyjnych i zostanie przyjęty w drodze uchwały przez Radę Ministrów. Punktem wyjścia Krajowej Polityki Miejskiej będą cele i zasady określone w horyzontalnych strategiach rządowych, sama Polityka natomiast określać będzie bardziej szczegółowo cele, zasady koordynacji oraz system realizacji różnych przedsięwzięć o charakterze rozwojowym i z zakresu gospodarki przestrzennej, realizowanych na obszarach miejskich i z ich udziałem. Krajowa polityka miejska (polityka Rządu wobec obszarów miejskich) jest rozumiana jako celowe, ukierunkowane terytorialnie działanie państwa na rzecz zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz wykorzystania ich potencjału w procesach rozwoju kraju. Jej głównym celem jest wzmocnienie pozycji konkurencyjnej polskich miast względem miast europejskich oraz poprawa jakości życia ich mieszkańców. ( )

44 Plan Działań do KPZK 2030 Krajowa Polityka Miejska będzie realizowana w odniesieniu do miast rozumianych w ujęciu funkcjonalnym (miejski obszar funkcjonalny) i będzie odnosić się do wszystkich typów miejskich obszarów funkcjonalnych, zgodnie z klasyfikacją zawartą w KPZK Instrumenty i działania podejmowane w ramach poszczególnych typów obszarów funkcjonalnych uwzględniając zasadę terytorialnego, zintegrowanego podejścia będą różnicowane tak, aby uwzględnić ich specyficzne potrzeby, a także potencjał rozwojowy. Dokument będzie zawierał informacje dotyczące aspektu wykonawczego, w tym dotyczące oprzyrządowania prawnego koniecznego do realizacji polityki wobec miast, które wymaga wprowadzenia do systemu prawnego. Krajowa Polityka Miejska będzie realizowana za pomocą zestawu instrumentów planistycznych, prawnych, instytucjonalnych oraz inwestycyjnych będą to zmiany lub propozycje zmian oraz nowe rozwiązania w odniesieniu do wszystkich poziomów zarządzania: krajowego, regionalnego oraz lokalnego. Krajowa Polityka Miejska będzie wykorzystywała efekt prac nad funkcjonalnymi obszarami miejskimi ( ).

45

46 Krajowa Polityka Miejska projekt, wersja I

49 Ustawa o rewitalizacji projekt założeń MINISTERSTWO INFRASTRUKTURY I ROZWOJU Departament Polityki Przestrzennej projekt założeń ustawy o rewitalizacji oraz o zmianie niektórych innych ustaw wrzesień 2014 roku

50 Ustawa o rewitalizacji projekt założeń Przemiany społeczno-gospodarcze na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, wywołane transformacją ustrojową i wyzwaniami gospodarki wolnorynkowej ujawniły szereg niekorzystnych zjawisk i procesów na obszarach miejskich. Ich przyczyna to m.in. przejście z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej oraz związane z tymi przemianami wzrastające bezrobocie, zmiana struktury zatrudnienia, potrzeb edukacyjnych itp. Czynnikiem wzmacniającym negatywne zjawiska był również deficyt prac remontowych i wysoki stopień dekapitalizacji starej zabudowy, szczególnie na obszarach miast, jak również wysoki stopień zużycia technicznego i zestarzenia funkcjonalnego zabudowy i infrastruktury całych dzielnic wielu miast. Dodatkową przyczyną pogłębiania się zjawisk kryzysowych był szybki upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu i postępująca degradacja obszarów poprzemysłowych, prowadzące do trwałej degradacji społecznej i upadku ekonomicznego dużych obszarów tj. terenów poprzemysłowych, pokolejowych, poportowych i powojskowych.

51 Ustawa o rewitalizacji projekt założeń W efekcie, w wielu miastach doszło do degradacji tkanki miejskiej (w zakresie zużycia technicznego i zestarzenia funkcjonalnego zarówno infrastruktury jak i zabudowy, zwłaszcza mieszkaniowej) oraz erozji stosunków społecznych i powstania licznych problemów gospodarczych. Degradacja pogłębia niekorzystne procesy demograficzne i przestrzenne, wśród nich przede wszystkim: wyludnianie się centrów miast i spadek liczby mieszkańców, niekontrolowane i chaotyczne rozpraszanie zabudowy na terenach podmiejskich (nie wyposażonych w infrastrukturę techniczną i społeczną), dominacja ondywidualnego transportu samochodowego w podróżach na obszarach miejskich i w aglomeracjach. Sytuacja ta wymaga zdecydowanego i konsekwentnego przeciwdziałania negatywnym zjawiskom. Dotąd, mimo licznych prób, nie podejmowano systemowych rozwiązań w tym zakresie.

52 Ustawa o rewitalizacji projekt założeń ( ) ponad 20 proc. obszarów miejskich wymaga rewitalizacji. Dotyczy to, według różnych szacunków, od 2,4 do 4,3 mln mieszkańców naszego kraju. Szacuje się, że największy udział, bo aż ok. 50% w powierzchni terenów zdegradowanych, mają stare dzielnice śródmiejskie. 1/5 część terenów zdegradowanych to obszary poprzemysłowe, a po ok. 12% to osiedla z wielkiej płyty i obszary pokolejowe. Nieco ponad 3% stanowią obszary powojskowe. Potrzebna działań w odpowiedzi na te wyzwania ściśle koresponduje z tendencjami ogólnoeuropejskimi, a także licznie wyrażanymi oczekiwaniami społecznymi i obejmuje promowanie idei powrotu do miast miast zwartych, niskoemisyjnych i przyjaznych dla mieszkańców. Akcentuje ona między innymi priorytet ponownego wykorzystania uprzednio zagospodarowanych terenów (tzw. brownfields) zamiast zabudowywania nowych (tzw. greenfields).

53

54 Raport Przestrzeń życia Polaków Tendencje w rozwoju polskiej urbanizacji Współczesny kształt i przestrzeń polskich miast cechuje duża dynamika zmian. Jest to zarówno dynamika wzrostu i rozwoju, przejawiająca się rozrostem obszarów zurbanizowanych i coraz większym zagęszczeniem miast, jak i dynamika destrukcji, wynikająca z likwidacji zakładów przemysłowych, migracji i depopulacji niektórych miast i regionów oraz narastającego chaosu przestrzennego. Coraz częściej zamiast o miastach mówimy o przestrzeni zurbanizowanej, gdyż rozmywają się granice między miastem a otaczającymi je obszarami zurbanizowanymi, lecz pozbawionymi cech miejskości. Rozwój urbanistyczny zmienił skalę i znaczenie miejskości oraz sposób funkcjonowania miast. Analiza procesów zmian zachodzących w przestrzeni zurbanizowanej powinna wskazać, jak wspierać trendy wartościowe i pozytywne, a jak eliminować te nieprawidłowe, zagrażające funkcjonowaniu miast, generujące nieład przestrzenny i nierównowagę rozwojową.

55 Raport Przestrzeń życia Polaków Obserwowany w polskich miastach chaos przestrzenny i funkcjonalny jest wynikiem słabości systemu planowania i nadmiernego liberalizmu w obszarze gospodarowania. Doprowadziło to do obniżenia sprawności funkcjonalnej miast i ich zdolności prawidłowego planowanego i efektywnego rozwoju, pogorszyło jakość środowiska i wartość estetyczną przestrzeni miejskich. Trzeba dodać, że właściwe gospodarowanie przestrzenią pozytywnie wpływa nie tylko na tworzenie ładu i porządku przestrzennego, ale również na społeczność lokalną i jej stan zdrowia oraz rozwój gospodarczy. Porządkowanie przestrzeni i przywracanie jej ładu to zadanie trudne bo złe przyzwyczajenia mają tendencję do utrwalania się ale nie niewykonalne. Trzeba jak najszybciej wpłynąć na zmiany zachodzących procesów, przekształcić system planistyczny oraz wyznaczyć nowe cele i zasady funkcjonalno-przestrzennego zagospodarowania miast (przestrzeni zurbanizowanych) oraz odpowiednie sposoby realizacji tych zadań. Ze wstępnej analizy wynika, że na szczególną uwagę zasługują zagadnienia: >> suburbanizacji żywiołowej; >> kurczenia się miast; >> rewitalizacji miast; >> metropolizacji;>> reurbanizacji; >> oceny wartości estetycznej architektury i jakości przestrzeni publicznych; >> dostosowania systemu planowania przestrzennego do współczesnych potrzeb kształtowania przestrzeni życia Polaków.

56 Raport Przestrzeń życia Polaków Rewitalizacja i gentryfikacja Podstawowym wyzwaniem rozwojowym, przed którym stoją polskie miasta, są procesy rewitalizacyjne istniejących i zdegradowanych zasobów zabudowy i obszarów. Ich stan jest skutkiem dotychczasowej polityki miejskiej i mieszkaniowej, stanowiącej w znaczącej mierze dziedzictwo gospodarki PRL. Kształt przestrzeni zurbanizowanej w Polsce podlega przyspieszonym procesom transformacji i globalizacji oraz wynikającym z tych procesów zjawiskom standaryzacji przestrzennej i kulturowej. Towarzyszą im zaniedbania w otoczeniu i zanikanie lokalnej i regionalnej specyfiki obszarów zurbanizowanych. Uniformizacja architektoniczno-przestrzenna miast i brak efektywnej ochrony dziedzictwa kulturowego prowadzi do zacierania się specyficznego lokalnego charakteru przestrzeni zurbanizowanej. Proces rewitalizacji ma z założenia przeciwstawić się tym tendencjom i przyczynić się do zachowania dziedzictwa kulturowego, a także do funkcjonalnego wykorzystania pustostanów i obszarów zdegradowanych dla nowych funkcji miejskich i nowych miejsc pracy.

57 Raport Przestrzeń życia Polaków Na zakres, możliwości, formę, przebieg procesu i rezultaty rewitalizacji wpływa szereg czynników, zróżnicowanych w zależności od skali problemów i lokalnej specyfiki. Najistotniejsze z nich to: >> zużycie funkcjonalne i techniczne obiektów budowlanych i infrastruktury technicznej miasta, szczególnie w wyniku rabunkowej polityki mieszkaniowej z czasów gospodarki socjalistycznej ( ); >> zmiany technologiczne w funkcjonowaniu miasta i jego elementów; >> zmiany w strukturze własności terenów i obiektów budowlanych; >> możliwość wykorzystania zasobów budowlanych i terenowych do nowych funkcji, w tym w szczególności funkcji publicznych, kulturotwórczych; >> wskazania wynikające z ochrony konserwatorskiej dziedzictwa; >> kształtowanie przestrzeni identyfikacji z historyczną tożsamością miejsca; >> miejska polityka inwestycyjna i mieszkaniowa; >> zagadnienia społeczne (mieszkania komunalne, socjalne, zastępcze, bezrobocie); >> dążenie do uzyskania wyższych standardów jakościowych miejskiej przestrzeni publicznej, przestrzeni zamieszkania, środowiska pracy.

58 Raport Przestrzeń życia Polaków OCENA SYSTEMU PLANOWANIA MIAST 1. Adekwatność instrumentów sterowania rozwojem przestrzennym ( ) Obecny system planowania przestrzennego nie sprzyja realizowaniu zasad zrównoważonego rozwoju ani też tworzeniu ładu przestrzennego ( ). Istota problemu tkwi w przyjętych w tym systemie zasadach: >> zasada równości wszystkich podmiotów wobec prawa, w tym zrównanie interesu publicznego z interesem prywatnym osób fizycznych, >> brak określenia obowiązków właścicieli, jakie wynikają z tytułu prawa własności; >> powierzenie decyzji o przeznaczeniu terenów do wyłącznej kompetencji samorządu gminnego; >> nałożenie na gminy obowiązku rekompensowania właścicielom strat wynikających z uchwalenia planu miejscowego i jednocześnie możliwość udziału gminy w zyskach powstałych w wyniku uchwalenia planu (pokusa spekulacji); >> zobowiązania gminy do prowadzenia jawnego i społecznie kontrolowanego planowania przy nikłej możliwości i skuteczności społecznego śledzenia drogi powstawania planów; >> wdrażanie założeń polityki państwa wyłącznie przez decyzje planistyczne podejmowane na poziomie gminy.

59 Raport Przestrzeń życia Polaków 4.2. Niedostatki obecnego systemu planowania miast >> Decyzje o warunkach zabudowy wydawane są niezależnie od ich zgodności ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; nie muszą też być zgodne z miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, które są jeszcze w trakcie opracowania. >> Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego opracowywane są dla terenów wolnych od zabudowy (rolniczych), co stymuluje nadmierny rozwój obszarów zurbanizowanych i generuje nadmierne koszty wynikające z nałożonego na gminy obowiązku zapewnienia realizacji infrastruktury w zaplanowanych przez gminę obszarach funkcjonalnych. >> Podziały gruntów rolnych na działki budowlane następuje wyprzedzająco, przed opracowaniem projektów urbanistycznych. Nie stosuje się przy tym scaleń i wtórnych podziałów. W wyniku takich podziałów powstają ułomne i przypadkowe kształty działek i budowanej na nich architektury. >> Prawo przewiduje, że planowanie przestrzenne jest zadaniem gmin i to one są odpowiedzialne za jego realizację. Ponieważ znikł zawód urbanisty, każdy może wykonać opracowanie studium i MPZP. Sytuacja taka spowodowała deprecjację zawodu planisty przestrzennego, urbanisty i architekta zawodów zaufania publicznego. >> Brak jest prawnych możliwości kontroli jakości projektowanej architektury, jeśli tylko spełnia ona ogólne warunki MPZP i warunki konserwatorskie. Wojewódzki konserwator zabytków jest jedyną instancją uprawnioną do wydania decyzji negatywnej z uwagi na jakość projektowanej formy architektonicznej, ale jedynie na obszarach objętych ochroną konserwatorską. >> Planowanie przestrzenne stało się czynnością administracyjno-techniczną, a realizacja udziału społecznego ma charakter formalny i niekonstruktywny. >> Brakuje koordynacji planowania przestrzennego z planowaniem inwestycyjnym i gospodarczym w gminach. >> Brak jest wariantowego rozpatrywania problemów przestrzennych poprzez organizowanie warsztatów (charette) z udziałem wielu podmiotów zainteresowanych kształtem przestrzeni, konkursów architektoniczno-urbanistycznych, analiz założeń do planów przy udziale społecznym. itd., itd., itd.

60 Raport Przestrzeń życia Polaków Potencjalne kierunki zmian normatywnych Zmiana paradygmatu interpretacyjnego treści prawa własności W świetle uregulowań konstytucyjnych przepisy art. 5 (zasada zrównoważonego rozwoju), czy art. 20 (zasada społecznej gospodarki rynkowej) możliwe jest przyjęcie odmiennego paradygmatu i stwierdzenie, że przestrzeń każda!, a więc również prywatna jest sprawą publiczną. Oznacza to nawiązanie do rozpowszechnionych na Zachodzie również u Anglosasów koncepcji, zgodnie z którymi prawo własności posiada immanentne ograniczenia (działające niejako od wewnątrz tego prawa), wynikające z potrzeb interesu publicznego, a jednym z elementów tego pojęcia są potrzeby z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego. W konsekwencji prawo zabudowy nie byłoby w tym ujęciu elementem (składnikiem) prawa własności, a przestrzeń powinna być poprzez akty planistyczne urządzana tak, by uwzględnić wszystkie potrzeby wynikające z interesu publicznego. Paradoksem jest, że obowiązujące przepisy w ten właśnie sposób kształtują analizowane zagadnienie. Zgodnie bowiem z art. 6 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym to ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego kształtują, wraz z innymi przepisami, sposób wykonywania prawa własności nieruchomości, a każdy ma prawo, w granicach określonych ustawą, do zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny, zgodnie z warunkami ustalonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli nie narusza to chronionego prawem interesu publicznego oraz interesów osób trzecich. Tym samym problemem dla porządkowania otaczającej nas przestrzeni są nie tyle niewłaściwe przepisy, ale raczej ich wątpliwa choć rozpowszechniona interpretacja.

61 Najbardziej lapidarna diagnoza tytułowych problemów, dotycząca w szczególności terenów zurbanizowanych to Cel 6. KPZK 2030: Przywrócić i utrwalić lad przestrzenny. Jego najprostsza egzegeza prowadzi do następujących wniosków: - jeśli ład przestrzenny należy przywrócić, to oznacza że niegdyś istniał/był obecny, a teraz go brakuje, tzn. że został zastąpiony przez swoje przeciwieństwo, czyli nieład chaos przestrzenny, który należy zlikwidować / zastąpić ładem, co najmniej w takim zakresie jak niegdysiejszy do tego ten przywrócony ład przestrzenny ma mieć charakter trwały; ma się to zdarzyć w ciągu najbliższych ok. 15 lat do 2030 roku!

62 USTAWA z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Rozdział 1 Przepisy ogólne Art Ustawa określa: 1) zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej, 2) zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na okre-ślone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań.

63 Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) ładzie przestrzennym należy przez to rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne; 2) zrównoważonym rozwoju należy przez to rozumieć rozwój, o którym mowa w art. 3 pkt 50 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska ( ).

64 Dziękuję za uwagę!

65 Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Towarzystwo Urbanistów Polskich Prezentacja została wygłoszona podczas konferencji: MIASTO IDEALNE MIASTO ZRÓWNOWAŻONE Planowanie przestrzenne terenów zurbanizowanych i jego wpływ na ograniczenie skutków zmian klimatu Warszawa, 24 października 2014 r. Pod patronatem: Polskiego Komitetu ds. UNESCO Unii Metropolii Polskich Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Uniwersytet Warszawski.