W strukturze czynu możemy wyróżnić trzy wyznaczniki jego moralnej wartości. Są

Transkrypt

1 Wyznaczniki moralnej wartości czynu Akt prosty i akt złożony W strukturze czynu możemy wyróżnić trzy wyznaczniki jego moralnej wartości. Są nimi: 1. przedmiot aktu, inaczej cel czynności, cel przedmiotowy (finis operis), 2. cel podmiotowy, cel działającego, cel sprawcy, inaczej intencja, zamiar (finis operantis) i 3. okoliczności czynu (circumstanae). Nasze czyny posiadają nieraz strukturę aktu prostego, w którym zamierzamy osiągnąć to, co się po danej czynności wprost spodziewamy, oraz strukturę aktu złożonego, w której nasz zamiar, cel, chcemy zrealizować poprzez różne środki, poprzez różne akty. Np. na kradzież mogą się złożyć takie czyny, jak włamanie, sterroryzowanie i torturowanie właścicieli, pozbawienie ich życia oraz zagrabienie rzeczy o niskiej, czy wysokiej wartości. Czyn określany na podstawie intencji jest grabieżą czyjejś własności. Na realizację jednak tej intencji składają się inne czyny, akty proste, jak torturowanie, i zabójstwo określonych osób. Mimo, że na podstawie intencji możemy powiedzieć, że przestępca jest złodziejem, to jednak na podstawie aktów realizujących kradzież, powiemy również, że jest zabójcą. W całościowej ocenie takiego postępowania należy, więc brać pod uwagę akty składowe, akty proste i ich naturalne skutki, przewidywane i wywołane przez danego sprawcę. Ocena aktu prostego jako elementarnej części aktów złożonych jest czymś zasadniczym w moralnej ocenie aktów złożonych. Dokonuje się ona na podstawie rozpoznania skutku naturalnego np. śmierci, spowodowanej jedną lub wieloma czynnościami. Zasadniczą rolę w ocenie aktu prostego odgrywa przedmiot, cel tego aktu (finis operis), czyli wynikający z dynamiki tego aktu, skutek naturalny. Skutek ten wynika z samej 1

2 czynności jako takiej i od nas niezależny. Możemy go przewidywać i zaakceptować, i wtedy cel działającego pokrywa się z celem czynności. Intencja działającego może być jednak inna niż cel wynikający z samej czynności, i wtedy te dwa czynniki oceny wartościującej są odmienne. Podmiot może uczynić swoim celem skutki uboczne, które wprost nie wynikają z danej czynności, ale mogą się pojawić ze względu na różne okoliczności. Obok wiec stałych czynników czynu, jakim jest cel czynności i skutek naturalny, mamy zmienne czynniki czynu, do których należą okoliczności i intencja, zamiary sprawcy. Etyka klasyczna w wartościowaniu moralnym czynu bierze jako zasadniczy cel czynności i skutek naturalny. Opis poszczególnych elementów aktu; Przemotaktu (cel czynności, cel przedmiotowy, lac. obiectum, finis operis. Przez przedmiot aktu pisze T. Ślipko rozumieć ostatecznie będziemy ten skutek aktu, do którego urzeczywistnienia zmierza on mocą właściwej sobie wewnętrznej celowości; wewnętrzna celowość aktu oznacza natomiast uporządkowanie jego elementow składowych przez nadanie im takiej prawidłowości, aby dzialanie zgodne z tą prawidłowością zmierzało bezpośrednio i na pierwszym miejscu do spowodowania właśnie skutku ZEO 2002, s Przedmiot aktu np. mówienie prawdy, jest inny niż udzielanie jałmużny. Celowość czynności w obu przypadkach jest ukierunkowuje różne ruchy fizyczne i różne rzeczy używane w tych ruchach. Skutek naturalny, jakim jest np. zabójstwo może być wynikiem celowego uporządkowania różnych ruchów fizycznych i różnych narzędzi zbrodni. Zabójstwo bowiem może być dokonane jako otrucie ofiary, uduszenie, zastrzelenie, upozorowanie wypadku itd. Mimo wielu zewnętrznych czynności, różnych użytych narzędzi, działanie takie tworzy wewnętrzną dynamiczną, mocą swej celowości zmierzającą do wynikającego z niej skutku. 2

3 Okoliczności aktu (łac. circumstantiae actus) Przez okoliczności rozumie się w etyce chrześcijańskiej - pisze T. Ślipko ogól zmiennych czynników w strukturze aktu, które łącznie z celem sprawcy czynu osiągalnym jako skutek uboczny dopełniaja dynamiczna rzeczywistość aktu ludzkiego oparta na stałym fundamencie celowości aktu ZEO 2002, s. 169 Wymienia się następujące okoliczności czynu: kto (quis), dopuścił się czynu, np. małoletni, lekarz, nauczyciel; co się stało (quid), np. jakość i ilość skradzionych przedmiotów; gdzie (ubi), miejsce czynu, np. że dokonano go w banku, kościele itp.; kiedy (quando) czyn został dokonany, w czasie terroru, w czasie żałoby itd.; w jaki sposób (quo modo), czy był dokonany z namysłem, czy też w przypływie gniewu, histerii, w jakis sposób zadał śmierć ofierze dlaczego (cur) czyn został podjęty, czyli jakie były motywy sprawcy. Zasadnicze zasady wartościowania aktu prostego Ze względu na cel czynności (finis operis) i związany z nią skutek naturalny, tomiści wyróżnili kategorie czynów wewnętrznie złych (actus intrinsece malus, in se, ex natura bonus resp. malus). Chodzi o takie czynu, które ze swej natury, zmierzają do spowodowania zła o materii ciężkiej, np. tortury, morderstwo itp. Uważa się, że czyny wewnętrznie złe, są zakazane zawsze i wszędzie, czyli we wszystkich warunkach i okolicznościach. Nie można przy pomocy czynów wewnętrznie złych dążyć do realizacji dobrych celów sprawcy, dobrych jego intencji i zamierzonego tą intencją dobra. Nie można dla polepszenia dobrobytu jednej klasy społecznej wymordować inna klasę społeczną. Dobry zamiar nie uświęca czynów z 3

4 przedmiotu złych. Dobry zamiar trzeba zrealizować dobrymi a nie złymi środkami. Cel sprawcy nie uświęca środków. Przyjmuje się również, że istnienie kategoria aktow ze swego przedmiotu obojętnych moralnie. Czynności obojętne moralnie w konkretnych okolicznościach, w konkretnej sytuacji, przy konkretnej intencji działającego, tracą swą obojętność, i stają się bądź dobre, bądź złe. Jeśli chodzi o zasady dotyczące wymienionych wyżej okoliczności, to stawia się ogólną zasadę, że nie zmieniają one kwalifikacji moralnej czynu, aby czyny z przedmiotu złe, stały się dobre i odwrotnie. Dokonane zabójstwo w czasie pokoju, w czasie głodu, czy w czasie zamieszek społecznych, jest zawsze zabójstwem. Okoliczności natomiast mogą nieraz dodawać całkiem nową kwalifikację oceny czynu. Okoliczność miejsca kradzieży, morderstwa, np. że dokonano tego w kościele, może dołączyć do zła kradzieży czy morderstwa, zło sprofanowania miejsca kultu. Biorąc pod uwagę cel czynności (finis operis) i cel działającego (finis operantis) można podać następujące zasady: 1. Najprostszy wariant zachodzi, jeśli czyn z przedmiotu dobry zostanie użyty jako środek do realizacji dobrej intencji, lub odwrotnie czyn z przedmiotu zły zostanie użyty do realizacji złej intencji. W obu przypadkach nie mamy wątpliwości gdyż dobra intencja jest dopełnieniem przedmiotowo dobrej czynności, i zła intencja jest dopełnieniem przedmiotowo złej czynności. Akt jałmużny może być dopełniony intencją pokutną i jest włączony w ekspirację religijną, a akt kradzieży w celu zyskania pieniędzy na alkohol, włączony jest w zło pijaństwa. 2. W przypadku czynów z przedmiotu obojętnych, biorąc pod uwagę intencję sprawcy, można sformułować dwie zasady, w zależności czy służy on do osiągnięcia dobrej 4

5 czy złej intencji. a) Jeśli czyn z przedmiotu obojętny użyty jest do realizacji dobrej intencji, to czynność cała jest dobra, gdyż wtedy dobry cel sprawcy, uświęca środki obojętne moralnie. b) Jeśli jednak czyn z przedmiotu obojętny zostanie użyty do realizacji złej intencji, to wtedy zły cel sprawcy, deprawuje środki obojętne moralnie. Dla przykładu: spacer użyty w celach rekreacyjnych i odpoczynku jest włączony w realizację dobra moralnego, ale użyty w celach uchylenia się od nauki, w celach uwodzenia kogoś, nakłaniania do przestępstwa, jest przez to zdeprawowany moralnie. 3. W przypadku gdy czyn z przedmiotu dobry (finis operis zmierza do dobrego skutku naturalnego), zostanie użyty do realizacji złej intencji, złego celu podmiotowego sprawcy (finis operantis zmierza do realizacji zła), to wtedy czyn taki jest zakazany, jako zły. Dokładne sprecyzowanie tej zasady wymaga bliższej analizy intencji i jej związku z celem przedmiotowym aktu. Udzielenie np. wsparcia pieniężnego podwładnemu w pracy, jest z przemiotu dobre, ale może być użyte z wyraźną intencja skłonienia go do milczenia o nadużyciach czy przestępstwach. Mówienie prawdy z przedmiotu jest dobre. Może się jednak dołączć do tego zła intencja np. ujawnienia znajomej prawdy o jej mężu, dla rozbicia tego małżeństwa, i dla zagarnięcia jej męża dla siebie. Tomiści podają w tym względzie dwa rozstrzygnięcia, jedno bardziej rygorystyczne, a drugie bardziej liberalne. a) W pierwszym rozstrzygnięciu formułują całkowity zakaz czynności, w której występuje jakakolwiek zła intencja zgodnie z adagium: bonum ex integraf causa, malum ex quodlibet defektu. b) W drugim przypadku analizują o ile intencja zła była wyłącznym motywem, czy też występowała z innym współmotywem dobrym. T. Ślipko krytycznie odnosi się do posiadania wielu intencji, niejako złej i dobrej. Jego zdaniem w naszym czynie da się zidetyfikować rzeczywistą intencję porządkująca poszczególne środki jej realizacji. Lepiej jest jego zdaniem brać pod uwagę zło zmierzone i dobro samej czynności. W drugim przypadku stwierdza T. 5

6 Ślipko przyjmuje się, że akt staje się moralnie zły, gdy zamierzony cel zawiera w sobie jakieś duże zło, w przeciwnym razie traci na swej dobroci moralnej, ale się jej zupełnie nie pozbywa. ZEO 2002 s Czwarty wariat zachodzi, gdy akt z przedmiotu zły (finis operis jest zły) zostaje użyty dla osiągnięcia celu dobrego (finis operantis jest dobry). Etyka tomistyczna i chrześcijańska uważa takie działanie za niedopuszczalne moralnie. Mimo, że mamy dobre intencje, to jednak zamierzone dobro nie możemy realizować przez czyny z przedmiotu złe. Dobra intencja nie uświęca środków (czyli aktów) z przedmiotu złych. Do dobrej intencji musimy szukać albo środków obojętnych moralnie, albo środków przedmiotowo dobrych. Nie należy czynić zła, aby wynikało z nich dobro (non sunt facienda mala, ut eveniant bona). Zasady tej nie zachowują etyki utylitarystyczne, w których końcowym rachunkiem korzyści, usprawiedliwia się wcześniej dokonane zło. Niektórzy utylitaryści w imię dobra pomyślanego, np. posiadania w przyszłości zdrowych dzieci, twierdzą, że dopuszczalna jest aborcja i eutanazja dzieci chorych. Można ich bowiem zastąpić zdrowymi. Nietrudno dostrzec, że etyka ta relatywizuje istnienie człowieka jako towaru o określonych cechach biologiczno-psychicznych, przyporządkowanego pomyślanej, abstrakcyjnej ideologii korzyści. 6