Medycyna sportowa. Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca. Jak przygotowaæ zawodnika do startu w Igrzyskach Olimpijskich w Atenach?

Transkrypt

1 Medycyna sportowa 45 Œwiadomoœæ trudnych, niekiedy nawet niebezpiecznych, warunków pogodowych, jakie wyst¹pi¹ w Atenach, oraz umiejêtnoœæ ograniczania ich skutków, powinni mieæ przede wszystkim trenerzy i lekarze, którzy przygotowuj¹ naszych sportowców do startu olimpijskiego i bêd¹ siê nimi opiekowali w trakcie Igrzysk Olimpijskich w Atenach. Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca Jak przygotowaæ zawodnika do startu w Igrzyskach Olimpijskich w Atenach? Celem artyku³u jest przedstawienie warunków biometeorologicznych, jakie bêd¹ panowaæ w Atenach w okresie Igrzysk Olimpijskich i Paraolimpijskich, oraz ich wp³ywu na organizm sportowców. Na podstawie wieloletnich danych autorzy przedstawiaj¹ symulacje warunków biotermicznych i reakcji termofizjologicznych organizmu w ró nych, prawdopodobnych sytuacjach pogodowych w sierpniu Krzysztof B³a ejczyk z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie oraz Instytutu Geografii Akademii Bydgoskiej. Zbigniew Szygu³a z Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie. Sport Wyczynowy 2004, nr 5-6/

2 46 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a i wrzeœniu. Podejmuj¹ tak e próbê okreœlenia metod, które pozwol¹ na zminimalizowanie skutków niekorzystnych warunków biometeorologicznych i du ego wysi³ku fizycznego przegrzania i odwodnienia organizmu. S OWA KLUCZOWE: warunki klimatyczne Aten reakcje organizmu zawodnika na wysi³ki w gor¹cym otoczeniu ograniczanie niekorzystnych oddzia³ywañ otoczenia. Wprowadzenie Doœwiadczenia Igrzysk Olimpijskich w Barcelonie w 1992 roku i w Atlancie w 1996 roku dowodz¹, e niekorzystne warunki biometeorologiczne mog¹ byæ realnym zagro eniem dla zdrowia, a nawet ycia sportowca, podejmuj¹cego ekstremalny wysi³ek fizyczny (41, 43). Wp³ywaj¹ one tak e na obni enie osi¹gniêæ sportowych, zw³aszcza w tych dyscyplinach, które s¹ rozgrywane na otwartym powietrzu (2, 22, 33, 43). Zdarzaj¹ siê te zgony sportowców najczêœciej biegaczy d³ugodystansowych, kolarzy, ale tak e innych zawodników. Dochodzi do nich z regu³y wtedy, gdy wysi³ek wykonywany jest w gor¹cym i wilgotnym otoczeniu (1, 2, 5, 6, 14, 16). Podczas tegorocznych Letnich Igrzysk Olimpijskich w Atenach sportowcy bêd¹ powa nie nara eni na ró norodne, niekorzystne warunki pogodowe. Zachodzi pytanie: czy dobrze wiemy, czym bêd¹ siê one charakteryzowa³y oraz w jaki sposób nale y zawodników do startu olimpijskiego przygotowaæ? Podstawy gospodarki cieplnej organizmu Dla prawid³owego dzia³ania organizmu cz³owieka niezbêdne jest zachowanie równowagi œrodowiska wewnêtrznego, w tym tak e, miêdzy innymi, w zakresie bilansu cieplnego i wodno-elektrolitowego. Utrzymanie tej równowagi uzale nione jest w du ej mierze od warunków panuj¹cych w otaczaj¹cym powietrzu, g³ównie od jego temperatury i wilgotnoœci, natê enia promieniowania s³onecznego oraz prêdkoœci wiatru (9, 11, 19, 28). Gdy temperatura otoczenia (w cieniu i miejscu bezwietrznym) wynosi C, mówimy o warunkach termoneutralnych. Wszystkie uk³ady organizmu pracuj¹ wtedy bez zak³óceñ. W gor¹cych warunkach otoczenia organizm uruchamia procesy (reakcje termoregulacyjne), chroni¹ce go przed przegrzaniem. Im bardziej intensywne s¹ te procesy, tym bardziej zmniejszaj¹ siê mo liwoœci wysi³kowe cz³owieka. W trakcie procesów metabolicznych w organizmie wytwarza siê tzw. ciep³o endogenne. Jego iloœæ zale y od wieku, p³ci i masy cia³a osobnika. W spoczynku wynosi ono ok. 100 watów (d uli w ci¹gu sekundy). Podczas wysi³ku fizycznego, w wyniku nasilonego metabolizmu, pracuj¹ce miêœnie wytwarzaj¹ dodatkowe iloœci ciep³a, razy wiêksze ni w stanie spoczynku. Te nadwy ki ciep³a s¹ oddawane tkankom, maj¹cym ni sz¹ temperaturê, w wyniku czego temperatura wewnêtrzna ulega podwy szeniu o 1 C

3 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 47 na ka de 5-7 minut wysi³ku. Gdyby zawiod³y mechanizmy termoregulacjne lub wyst¹pi³y powa ne zaburzenia w usuwaniu ciep³a z organizmu, ju po 15 minutach wysi³ku temperatura cia- ³a wzros³aby do 40 C, a u maratoñczyka koñcz¹cego przesz³o 42-kilometrowy bieg w czasie 2 godz 30 min temperatura wewnêtrzna wynosi³aby ponad 70 C! (25). Dziêki sprawnym mechanizmom termoregulacyjnym ciep³o z miêœni dociera, poprzez krew, do powierzchni cia³a, sk¹d nastêpuje jego eliminacja do otoczenia. Ciep³o mo e tak e przechodziæ do organizmu z otoczenia. Wtedy, gdy ogólne zyski ciep³a s¹ wiêksze ni jego ³¹czne straty, mamy do czynienia z gromadzeniem ciep³a w organizmie. Natomiast wtedy, gdy zyski ciep³a s¹ mniejsze od jego strat, nastêpuje jego stopniowe eliminowanie z organizmu. W tym artykule do okreœlenia warunków biometeorologicznych wykorzystano codzienne dane meteorologiczne ze stacji w Atenach z lat Na ich podstawie obliczono œrednie miesiêczne wartoœci temperatury i wilgotnoœci powietrza oraz sumy opadów atmosferycznych i sumy promieniowania s³onecznego. Dane te pos³u y³y do obliczenia kilku wskaÿników biotermicznych: temperatury odczuwalnej (STI), stresu termofizjologicznego (PhS) oraz strat wody z organizmu (SW). Wykorzystano w tym celu model bilansu cieplnego cz³owieka MENEX 2002 (10). Zastosowano te wskaÿnik HR, ilustruj¹cy wp³yw œrodowiska atmosferycznego na czêstotliwoœæ têtna, oraz wskaÿnik WBGT, który doskonale nadaje siê do oceny stresu cieplnego, na jaki mo e byæ nara ona osoba przebywaj¹ca w gor¹cym otoczenia (17). WskaŸnik ten podawany jest w prognozach pogody w Atenach oraz jest dostêpny na stronie internetowej greckich s³u b meteorologicznych ( gr/hnms/english/index_html). Gdy wartoœæ wskaÿnika WBGT wynosi 28 C lub jest wy sza, ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ cieplnych jest bardzo du e i nale y unikaæ intensywnych lub przed³u- onych wysi³ków fizycznych na wolnym powietrzu (tab. 1). Niestety, taka wartoœæ WBGT w sierpniu w Atenach wystêpuje czêsto. Tabela 1 WskaŸnik WBGT a ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ termoregulacji podczas aktywnoœci fizycznej WskaŸnik WBGT ( C) Mo liwoœæ wykonywania aktywnoœci fizycznej Stopieñ ryzyka Poni ej 18 nieograniczona ma³e ograniczona dla osób zagro onych umiarkowane 23,1-28 niewskazana aktywnoœæ osób niezaaklimatyzowanych du e Powy ej 28 niewskazana aktywnoœæ osób zaaklimatyzowanych bardzo du e

4 48 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a Warunki biotermiczne w Atenach w sierpniu i wrzeœniu Grecja le y w strefie klimatów podzwrotnikowych, o tzw. typie œródziemnomorskim, a œrednia temperatura powietrza w Atenach wynosi oko³o 29 C w sierpniu i 25 C we wrzeœniu. Zdarzaj¹ siê jednak i takie dni, gdy temperatura powietrza siêga nawet 42 C i ju w godzinach wczesnoporannych przekracza 30 C! W godzinach porannych wystêpuje tak e najwiêksza wilgotnoœæ powietrza (dochodz¹ca do 70%), co ju od samego rana dawaæ mo e uczucie dyskomfortu (gor¹ca) i zwiêkszaæ obci¹ enie cieplne organizmu. Jednoczeœnie latem w Atenach jest ma³e zachmurzenie oraz notuje siê bardzo wysokie sumy promieniowania s³onecznego, które w sierpniu wynosi oko³o 725 MJ/m 2 (w Warszawie w tym okresie sumy promieniowania s¹ o oko³o 200 MJ/m 2 ni - sze). Rejon Aten jest stosunkowo ubogi w opady atmosferyczne. W miesi¹cach letnich nie przekraczaj¹ one œrednio 10 mm miesiêcznie (tab. 2). Dane za ostatnie 20 lat wskazuj¹, e prawie corocznie Grecjê nawiedza kilka fal upa³ów (29). W 1987 roku sierpniowa fala upa³ów trwa³a nieprzerwanie przez 15 dni, a w 1998 przez 16. Na ich wyst¹pienie sk³adaj¹ siê: wysoka temperatura powietrza, du y dop³yw promieniowania oraz du a wilgotnoœæ powietrza. Do tego nale y dodaæ s³aby wiatr (czyli zmniejszone och³adzanie organizmu). Takie warunki s¹ wyj¹tkowo niekorzystne dla cz³owieka podejmuj¹cego du y wysi³ek fizyczny. W sierpniu w Atenach przez ponad 80% dni w miesi¹cu panuj¹ warunki odczuwane jako bardzo gor¹ce lub upalne (a 25%). Warunki komfortowe panuj¹ jedynie w godzinach porannych. We wrzeœniu, podczas Igrzysk Paraolimpijskich, biotermiczne warunki odczuwalne bêd¹ korzystniejsze ni w sierpniu, ale i tak dni z komfortow¹ temperatur¹ i wilgotnoœci¹ bêdzie jedynie oko³o 10% (ryc. 1). Element meteorologiczny Tabela 2 Charakterystyka klimatu Aten (na podstawie danych z lat ) Miesi¹ce I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Suma promieniowania s³onecznego (MJ/m 2 ) Zachmurzenie o godz. 14:00 (%) Temperatura o godz. 14:00 ( C) 10,2 10,4 11,8 16,0 21,1 26,3 28,7 28,8 24,6 20,1 15,3 12,1 Temperatura maksymalna ( C) 20,2 20, ,4 37,8 40,2 40, ,6 20,4 Temperatura minimalna ( C) -0,8-1,2 1,4 4,2 8,4 14,4 16, ,6 4 0 Suma opadów (mm) 43,8 23,6 59,9 21,9 14,8 5,9 10,2 2,8 6,1 24,5 82,1 54,2

5 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 49 Ryc. 1. Czêstoœæ warunków biotermicznych powoduj¹cych w godzinach dziennych ró ne odczucia cieplne, Ateny, Ryc. 2. Czêstoœæ sytuacji o ró nym natê eniu reakcji termoregulacyjnych, Ateny, Ryc. 3. Ograniczenia wysi³ku fizycznego podczas treningów i zawodów, Ateny, Panuj¹ce warunki biotermiczne zmuszaj¹ organizm cz³owieka do uaktywnienia reakcji termoregulacyjnych o ró nym natê eniu. W sierpniu w Atenach liczba dni, w których reakcje te musz¹ byæ bardzo nasilone, przekracza 30%, a reakcje o natê eniu umiarkowanym stanowi¹ niespe³na 15% przypadków. We wrzeœniu warunki s¹ znacznie korzystniejsze ni w sierpniu. Dni z umiarkowanym natê eniem reakcji termoregulacyjnych stanowi¹ 52% (ryc. 2). Jak ju wspomniano, w Atenach stosunkowo czêsto, szczególnie w godzinach porannych, wystêpuje nadmierna wilgotnoœæ powietrza. W takich warunkach parowanie potu jest znacznie utrudnione i organizmowi grozi przegrzanie. Sytuacje takie mog¹ byæ ocenione na podstawie wartoœci wskaÿnika WBGT. W sierpniu a w ci¹gu 50% dni wystêpuje du y i bardzo du y stopieñ ryzyka rozwoju zaburzeñ termoregulacji podczas wysi³ku fizycznego (treningów, startów). Dni o warunkach termiczno-wilgotnoœciowych bezpiecznych dla sportowców jest jedynie oko³o 10%. Znacznie lepsza ni w sierpniu sytuacja panuje we wrzeœniu tylko 20% dni cechuje siê bardzo niekorzystnymi warunkami do wysi³-

6 50 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a ku, a a 50% dni warunkami bezpiecznymi (ryc. 3). M³ody, zdrowy, dobrze wytrenowany organizm jest w stanie poradziæ sobie z dostosowaniem do gor¹cych warunków otoczenia. Niemniej jednak warunki te bêd¹ mia³y znacz¹cy wp³yw na osi¹gane wyniki sportowe. W gor¹cym otoczeniu dochodzi do pogorszenia mo liwoœci wysi³kowych (wydolnoœci fizycznej) cz³owieka. Patrz¹c na tablice rekordów, ³atwo mo na zauwa yæ, e gdy zawody odbywaj¹ siê w gor¹ce dni, szczególnie, gdy wilgotnoœæ powietrza jest wysoka, to osi¹gane wyniki nie s¹ najlepsze, a rekordy nale ¹ do rzadkoœci. Wp³yw warunków klimatycznych na organizm sportowca Analiza rzeczywistych warunków meteorologicznych, panuj¹cych w Atenach w sierpniu i wrzeœniu pokazuje, e dla sportowców bêd¹ one bardzo powa nym przeciwnikiem! Dane charakteryzuj¹ce bioklimat odnosz¹ siê do tzw. warunków referencyjnych, tzn. do cz³owieka ubranego w lekk¹ odzie letni¹, podejmuj¹cego niewielki wysi³ek fizyczny (spacer z prêdkoœci¹ oko³o 4 km/godz.). Sportowcy, walcz¹cy o prymat œwiatowy, wk³adaj¹ w to ogromny wysi³ek fizyczny, zwiêkszaj¹cy produkcjê ciep³a endogennego. U reprezentantów takich dyscyplin sportowych, jak: skoki, rzuty, ³ucznictwo itp. siêga ona oko³o 350 d uli, u pi³karzy oraz biegaczy krótkoi œredniodystansowców d uli, a u biegaczy d³ugodystansowców, kolarzy i wioœlarzy nawet d uli (u kibiców i sêdziów tylko 240 d uli). Eliminacja ciep³a z organizmu do otoczenia odbywa siê g³ównie poprzez promieniowanie, konwekcjê i parowanie potu z powierzchni skóry. Bardzo niewielkie znaczenie (poza pewnymi wyj¹tkami) maj¹ wymiana ciep³a przez oddychanie oraz przewodzenie. Je eli temperatura otoczenia przekracza C, to jedynym sposobem eliminacji ciep³a staje siê parowanie potu, które obni a temperaturê cia³a i poprawia samopoczucie, ale niesie ze sob¹ niebezpieczeñstwo szybkiego odwodnienia organizmu oraz zaburzeñ gospodarki elektrolitowej (33). Trzeba tu jednak pamiêtaæ, e ka dy wysi³ek powoduje wzrost temperatury wewnêtrznej i odwadnianie organizmu, niezale nie od tego, czy wykonywany jest w gor¹cym czy zimnym (w tym tak e klimatyzowanym) otoczeniu (2, 22). Odwodnienie organizmu pogarsza mo liwoœci wysi³kowe i termoregulacyjne organizmu. Nawet niewielkie odwodnienie (rzêdu ml), powoduj¹ce obni enie masy cia³a o oko³o 1%, pogarsza funkcjonowanie uk³adu kr¹ enia. Przy dalszym odwodnieniu nastêpuje upoœledzenie czynnoœci psychicznych, obni a siê wydolnoœæ organizmu, zmniejsza zdolnoœæ do wysi³ków supramaksymalnych (takich jak np. biegi krótkie) i wytrzyma³oœæ miêœniowa oraz narasta uczucie zmêczenia. Jeœli wysi³ek trwa d³u ej (np. w biegach d³ugich), odwodnienie narasta, a jego skutki mog¹ okazaæ siê fatalne kontynuowanie wysi³ku przy odwodnieniu powoduje bardzo szybko nadmierny przyrost temperatury wewnêtrznej i rozwój zaburzeñ cieplnych. Odwodnienie siêgaj¹ce

7 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 51 3% masy cia³a powoduje nie tylko znaczne obni enie wydolnoœci fizycznej, ale zwiêksza tak e ryzyko wyst¹pienia takich powik³añ, jak bolesne kurcze miêœni koñczyn dolnych, bóle brzucha, omdlenie cieplne. Dalsze odwodnienie prowadzi do wyczerpania cieplnego, hipertermii i wreszcie udaru cieplnego, który mo e byæ przyczyn¹ œmierci (6, 12, 15, 16, 18, 26, 33, 40). Mo liwe scenariusze pogody i ich skutki dla sportowców Z uwagi na to, e warunki pogodowe w Atenach bêd¹ mia³y ogromny wp³yw na sportowców, wykonano symulacjê gospodarki cieplnej organizmu zawodników ró nych dyscyplin, zak³adaj¹c ró - ne kombinacje warunków pogodowych. Stwierdzono, e jedynie w temperaturze powietrza równej 20 C warunki biotermiczne bêd¹ stosunkowo ³agodne. Wprawdzie sportowcy bêd¹ odczuwaæ je jako gor¹ce lub bardzo gor¹ce, ale intensywnoœæ procesów termoregulacyjnych bêdzie niewielka lub umiarkowana. W zale noœci od wysi³ku fizycznego oraz warunków meteorologicznych straty wody z organizmu bêd¹ siê zmieniaæ od oko³o 300 do 830 ml/godz. Czêstoœæ têtna mo e siê wahaæ od 117 do 189 uderzeñ serca na minutê. Wartoœci WBGT (20-23 C) nie przekraczaj¹ wtedy wartoœci bezpiecznych dla treningów i odbywania zawodów. Wraz z podwy szaniem siê temperatury Ryc. 4. Straty wody (ml) podczas d³ugotrwa³ego wysi³ku fizycznego przy ró nych kombinacjach temperatury i wilgotnoœci powietrza.

8 52 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a Tabela 3 Wybrane charakterystyki biotermiczne podczas ró nych warunków pogodowych przy ró nej aktywnoœci fizycznej Tem- Intensywnoœæ Straty Odczucia Têtno pera- Rodzaj procesów wody cieplne (HR) tura aktywnoœci adaptacyjnych (SW) (STI) (ud./min) ( C) (PhS) (l/godz.) s³onecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 20 C 20 sêdziowie, skoki gor¹co niewielka pi³ka, biegi œrednie bardzo gor¹co umiarkowana biegi d³ugie bardzo gor¹co umiarkowana s³onecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 20 C 20 sêdziowie, skoki gor¹co niewielka pi³ka, biegi œrednie bardzo gor¹co umiarkowana biegi d³ugie bardzo gor¹co umiarkowana s³onecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 23 C 20 sêdziowie, skoki gor¹co niewielka pi³ka, biegi œrednie bardzo gor¹co umiarkowana biegi d³ugie bardzo gor¹co umiarkowana s³onecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 23 C 20 sêdziowie, skoki gor¹co niewielka pi³ka, biegi œrednie bardzo gor¹co umiarkowana biegi d³ugie bardzo gor¹co umiarkowana s³onecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 24 C 25 sêdziowie, skoki bardzo gor¹co umiarkowana pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 24 C 25 sêdziowie, skoki bardzo gor¹co umiarkowana pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 29 C 25 sêdziowie, skoki bardzo gor¹co umiarkowana pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna

9 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 53 s³onecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 29 C 25 sêdziowie, skoki bardzo gor¹co umiarkowana pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, bezwietrznie, sucho, WBGT = 29 C 30 sêdziowie, skoki upalnie silna pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, wietrznie, sucho, WBGT = 29 C 30 sêdziowie, skoki upalnie silna pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, bezwietrznie, wilgotno, WBGT = 35 C 30 sêdziowie, skoki upalnie silna pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna s³onecznie, wietrznie, wilgotno, WBGT = 35 C 30 sêdziowie, skoki upalnie silna pi³ka, biegi œrednie upalnie silna biegi d³ugie upalnie silna otoczenia nasilaj¹ siê niekorzystne odczucia cieplne i ju w temperaturze powietrza równej 25 C, przy intensywnym wysi³ku fizycznym, bêd¹ odbierane jako upalne, a intensywnoœæ procesów dostosowawczych bêdzie silna. Iloœæ wydzielanego potu mo e dojœæ do 1130 ml/godz., a têtno do 200 uderzeñ na minutê. Wyliczone wartoœci WBGT przy niskiej wilgotnoœci powietrza wskazuj¹ na warunki bezpieczne do odbywania zawodów, jednak- e przy du ej wilgotnoœci nale y uwa - nie kontrolowaæ stan zdrowia zawodników, gdy mog¹ pojawiaæ siê symptomy choroby cieplnej. Gdy temperatura powietrza przekroczy 30 C, warunki biotermiczne bêd¹ bardzo niekorzystne, a nawet niebezpieczne, dla zdrowia sportowców. Odczuwane bêd¹ jako upalne, a reakcje termoregulacyjne bêd¹ bardzo nasilone. Straty wody mog¹ dochodziæ do 3 l/godz., a têtno do 225 uderzeñ na minutê. Wartoœci WBGT przekraczaj¹ce 30 C wskazuj¹ na warunki bardzo niekorzystne do treningów i odbywania zawodów sportowych (tab. 3). Jak ju wspomniano, jednym z najwiêkszych niebezpieczeñstw, zwi¹zanych z wysi³kiem fizycznym w gor¹cym otoczeniu, jest odwodnienie organizmu. Dlatego te dokonano symulacji zmian wydzielania potu podczas d³ugotrwa³ego wysi³-

10 54 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a ku o natê eniu 135 i 400 W/m 2, odbywanego w zacisznych niszach stadionów. Przy niskim poziomie aktywnoœci ³¹czne straty wody po 150 minutach ekspozycji mog¹ zale nie od temperatury (t) i wilgotnoœci powietrza (RH) wynieœæ od 800 (przy t = 20 C i RH = 80%) do 2300 ml (przy t = 35 C i RH = 40%). Przy du ym wysi³ku fizycznym, np. podczas biegu maratoñskiego, straty wody mog¹ wynieœæ odpowiednio od 2 do 5,5 litra (3) (ryc. 4). Odwodnienie organizmu, z jednej strony, pogarsza mo liwoœci wysi³kowe zawodnika, z drugiej zaœ zmniejsza sprawnoœæ mechanizmów termoregulacji. Organizm broni siê skutecznie przed nadmiernym wzrostem temperatury tylko wtedy, gdy ma odpowiedni zapas wody koniecznej do wytwarzania potu. Jeœli nast¹pi odwodnienie, skutecznoœæ eliminacji ciep³a z organizmu ulega os³abieniu. Kontynuowanie wysi³ku w warunkach odwodnienia powoduje szybk¹ akumulacjê ciep³a i przegrzanie organizmu hipertermiê, ze wszelkimi jej konsekwencjami zdrowotnymi. Schorzenia cieplne Wed³ug Miêdzynarodowej Klasyfikacji Chorób wyró nia siê 10 ró nych schorzeñ, zwi¹zanych z zaburzeniami gospodarki cieplnej (15). W sporcie najczêœciej wystêpuj¹ jednak tylko 3 z wymienianych schorzeñ: kurcze cieplne, wyczerpanie cieplne i udar cieplny. W klasyfikacji tej nie uwzglêdniono jednak takich schorzeñ cieplnych, zwi¹zanych z intensywnym wysi³kiem fizycznym, jak: omdlenie cieplne, hiponatremia oraz rabdomioliza powysi³kowa (8, 15). Kurcze cieplne Definicja i przyczyny: Kurcze cieplne to niezamierzone, bolesne skurcze miêœni koñczyn dolnych lub/i górnych. Czasami wystêpuj¹ kurcze miêœni brzucha, imituj¹ce objawy tzw. ostrego brzucha. Kurcze te obserwowane s¹ podczas lub po wysi³ku fizycznym u sportowców oraz u robotników, wykonuj¹cych pracê miêœniow¹ w gor¹cym otoczeniu, szczególnie tych, którzy poc¹ siê bardzo obficie, trac¹c du e iloœci chlorku sodu, spo ywaj¹cych przy tym du e iloœci wody, co powoduje zaburzenia elektrolitowe. Jako przyczyny kurczy wymienia siê tak e odwodnienie, zmêczenie nerwowo-miêœniowe lub kombinacjê tych czynników (8, 13, 33, 35). Temperatura cia³a, ciœnienie krwi oraz têtno mog¹ byæ w granicach normy (5, 7, 8, 13). Wed³ug Noakesa, kurcze miêœniowe mog¹ byæ wynikiem zaburzeñ aktywnoœci odruchowej na poziomie rdzenia krêgowego (35). Profilaktyka polega na dostarczaniu w diecie odpowiednich iloœci sodu oraz na zapobieganiu odwodnieniu wysi³kowemu poprzez picie p³ynów zawieraj¹cych chlorek sodu (sól kuchenn¹). Postêpowanie: W przypadku niezbyt nasilonych dolegliwoœci poleca siê picie oko³o pó³ litra wody z dodatkiem soli kuchennej (1/4 do 1/2 ³y eczki soli na 1 litr wody) w iloœci 1/2 szklanki co 15 minut. W ciê szych przypadkach konieczne jest do ylne podanie roztworu soli fizjologicznej w iloœci ml. Gdy wystêpuj¹ inne objawy, takie jak np. zawroty g³owy czy nudnoœci, nale y podejrzewaæ, e mamy do czynienia z wyczerpaniem cieplnym (5).

11 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 55 Omdlenie cieplne Definicja i przyczyny: Jest to przejœciowa utrata przytomnoœci, która mo e wyst¹piæ po nag³ym przerwaniu przed³u- onego wysi³ku, jeszcze w trakcie jego wykonywania, a tak e w wyniku d³u - szego przebywania w pozycji stoj¹cej w gor¹cym otoczeniu (6, 13). Przyczyn¹ jest najczêœciej rozszerzenie naczyñ skórnych i obwodowych, przemieszczenie krwi na obwód, obni enie powrotu ylnego, zmniejszenie objêtoœci wyrzutowej serca, spadek ciœnienia têtniczego i wtórne niedokrwienie mózgu. Utrata przytomnoœci poprzedzona jest czêsto uczuciem os³abienia, zawrotami g³owy i nudnoœciami. Obserwuje siê obni one ciœnienie têtniczego, bladoœæ skóry, poty, przy nie podwy szonej nadmiernie temperaturze rektalnej (5, 13). Postêpowanie: Poszkodowanego nale y: przenieœæ w ch³odniejsze i zacienione miejsce, sprawdziæ i zapewniæ dro noœæ dróg oddechowych, unieœæ koñczyny dolne do góry, po odzyskaniu przytomnoœci podawaæ p³yny do picia. Wyczerpanie cieplne Definicja i przyczyny: Stan ten definiowany jest jako niemo noœæ kontynuowania wysi³ku w gor¹cym otoczeniu z powodu wyczerpania mo liwoœci termoregulacyjnych organizmu na skutek odwodnienia (5, 15). Ubytek masy cia³a jest rzêdu 5-10% (2). Nastêpuje zmniejszenie objêtoœci osocza i krwi kr¹ ¹cej, spadek objêtoœci wyrzutowej i pojemnoœci minutowej serca z odruchowym przyspieszeniem akcji serca, wzrost osmolalnoœci osocza, zmniejszenie przep³ywu skórnego, zmniejszenie pocenia siê i obni enie mo liwoœci rozpraszania ciep³a do otoczenia (2, 5, 8, 13, 15). Objawy: Do typowych objawów wyczerpania cieplnego zalicza siê zmniejszenie intensywnoœci wydzielania potu, skutkiem czego skóra jest gor¹ca, zaczerwieniona i lepka, wystêpuje uczucie suchoœci w jamie ustnej, bóle i zawroty g³owy, przyspieszone i s³abo napiête têtno ( ud./min w spoczynku), spadek ciœnienia têtniczego krwi, przyœpieszenie oddechów, uczucie wyczerpania, kurcze cieplne miêœni, nudnoœci, wymioty, zaburzenia orientacji i koordynacji ruchowej. Temperatura rektalna roœnie do 39,4 C. Mo e wyst¹piæ tak e utrata przytomnoœci (2, 5, 13). Postêpowanie powinno byæ zawsze dwutorowe nale y obni yæ temperaturê cia³a oraz uzupe³niæ niedobór p³ynów. Poszkodowanego nale y przenieœæ do ch³odnego pomieszczenia i rozebraæ. Koñczyny dolne unieœæ do góry i polewaæ cia³o ch³odn¹ wod¹, a w celu zwiêkszenia efektu parowania wody z powierzchni skóry stosowaæ nawiew powietrza (wentylator). Stosuje siê tak e zawijanie w mokre przeœcierad³a. Do och³adzania cia³a mo na u yæ oziêbionych pakietów elowych lub kostek lodu owiniêtych w mokry rêcznik, umieszczaj¹c je po bocznych stronach szyi, pod pachami i w pachwinach, co zwiêkszy wymianê ciep³a na drodze przewodzenia. Jeœli pacjent jest przytomny i nie wystêpuj¹ wymioty, polecane jest wyrównanie strat wodnych i elektrolitowych poprzez

12 56 nawadnianie doustne w iloœci 1,5 l/godz. (woda z 2 g soli kuchenej) do 4 litrów (woda z dodatkiem 5-6 g soli kuchennej). Objêtoœæ podawanych p³ynów powinna wynosiæ ok. 1,5 litra w przeliczeniu na 1 godz. wykonanego wysi³ku. Nale y przy tym prowadziæ obserwacjê czêstoœci têtna, ciœnienia krwi i temperatury wewnêtrznej (rektalnej). Jeœli w ci¹gu kilku godzin nie nastêpuje poprawa stanu zdrowia, wymagane jest nawadnianie do ylne i leczenie szpitalne (2, 8). Wysi³kowy udar cieplny Definicja i przyczyny: Wysi³kowy udar cieplny jest stanem zagra aj¹cym yciu. Œmiertelnoœæ w ciê kich przypadkach siêga nawet 50-70% (13). Udar cieplny jest rezultatem przegrzania organizmu, w wyniku czego temperatura wewnêtrzna przekracza wartoœæ 40 C, co powoduje powa ne zaburzenia w funkcjonowaniu poszczególnych tkanek i narz¹dów (2, 5). Ryzyko œmierci jest tym wiêksze, im d³u ej temperatura wewnêtrzna przekracza wartoœæ 41 C (2, 13). Chocia najczêœciej udar cieplny spotyka siê w gor¹cym klimacie, nie mo na zapominaæ, e do tego ciê - kiego powik³ania dojœæ mo e tak e w rezultacie wysi³ku w umiarkowanych warunkach termicznych, przy temperaturze 12,8-29,4 C (2, 5, 17). Objawy dysfunkcji oœrodkowego uk³adu nerwowego s¹ bardzo czêsto pierwszymi objawami udaru cieplnego i to one ró nicuj¹ ten stan od wyczerpania cieplnego. Nale ¹ do nich: apatia, zamroczenie, omamy wzrokowe i s³uchowe oraz drgawki (42). W ka dym Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a przypadku wystêpuje utrata przytomnoœci, która utrzymuje siê czêsto nawet po normalizacji temperatury cia³a (39). Czêsto dochodzi do trwa³ego uszkodzenia oœrodkowego uk³adu nerwowego (OUN) w postaci ró nych zespo³ów ubytkowych powoduj¹cych trwa³e kalectwo. W badaniach sekcyjnych stwierdza siê obrzêk i przekrwienie mózgu. Zazwyczaj obecne s¹ wybroczyny krwawe do tkanki mózgowej oraz zmiany degeneracyjne neuronów, g³ównie w mó d ku (39). W surowicy krwi obserwuje siê znaczne podwy szenie aktywnoœci enzymów komórkowych aminotransferazy asparginowej (AspAT) do wartoœci 1000 U/l i wiêcej oraz alaninowej (AlAT), dehydrogenazy mleczanowej (LDH) i kinazy kreatynowej (CPK) powy ej 1000 U/l, co œwiadczy o powa nym uszkodzeniu miêœni (rabdomioliza) i narz¹dów wewnêtrznych (5, 39). Dodatkowym powik³aniem w przebiegu wysi³kowego udaru cieplnego jest zaburzenie krzepniêcia krwi, wystêpuj¹ce pod postaci¹ zespo³u rozsianego krzepniêcia wewn¹trznaczyniowego (DIC) (31, 39). Endotoksyny przedostaj¹ siê z jelit do uk³adu kr¹ enia, gdy temperatura cia³a przekracza 40 C, a narastaj¹ca endotoksemia mo e byæ przyczyn¹ niewydolnoœci kr¹ enia i œmierci (31). Postêpowanie: Poniewa powysi³kowy udar cieplny jest stanem zagra aj¹cym yciu, szybkie i fachowe udzielenie pierwszej pomocy ma decyduj¹ce znaczenie dla przebiegu choroby i dalszego rokowania. W pierwszej kolejnoœci nale y zabezpieczyæ podstawowe funkcje yciowe. Konieczne jest udro nienie dróg oddechowych u nieprzytomnego.

13 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 57 Spraw¹ niezmiernie wa n¹ jest jak najszybsze wdro enie postêpowania sch³adzaj¹cego, ju w ramach pierwszej pomocy, gdy ciê koœæ uszkodzeñ oœrodkowego uk³adu nerwowego i narz¹dów wewnêtrznych w przebiegu udaru cieplnego i rokowanie co do prze ycia zale- ¹ od stopnia i czasu trwania hipertermii (2, 39). W ka dym przypadku udaru cieplnego konieczne jest leczenie szpitalne, gdzie stosuje siê k¹piel oziêbiaj¹c¹ do momentu, gdy temperatura rektalna spadnie do poziomu 38,5 C. Do obni enia temperatury wewnêtrznej trzeba u yæ równie œrodków farmakologicznych. Oprócz och³adzania stosowaæ nale y tak e nawadnianie do ylne z równoczesn¹ kontrol¹ stê enia elektrolitów, czêstoœci têtna i ciœnienia têtniczego krwi. W przypadku du ej hipowolemii wskazane jest monitorowanie centralnego ciœnienia ylnego. Nale y ponadto prowadziæ monitorowanie akcji serca oraz kontrolê iloœci wydalanego moczu. W przypadku wyst¹pienia anurii, mocznicy, czy hiperkaliemii nale y zastosowaæ hemodializê (13, 39). Hiponatremia Definicja i przyczyny: Hiponatremi¹ nazywa siê stan obni enia stê enia sodu w osoczu krwi poni ej 130 mmol/l (norma mmol/l). Zaburzenie to wystêpuje u oko³o 9-30% zawodników po d³ugotrwa³ych wysi³kach, takich jak maraton, supermaraton, triathlon (27, 32, 34, 44). Obni ony poziom sodu w osoczu mo e byæ wynikiem wypijania nadmiernych iloœci wody lub innych p³ynów hipotonicznych podczas wysi³ku fizycznego nadmiernych w stosunku do utraconego potu, co powoduje rozcieñczenie p³ynu pozakomórkowego hiponatremii z rozcieñczenia (tzw. zatrucie wodne). Inn¹ przyczyn¹ mo e byæ niewyrównana utrata sodu z potem. Mo liwa jest tak e kombinacja tych czynników (8, 27, 32, 34, 44). W rezultacie mamy do czynienia z sytuacj¹ zmniejszenia poziomu sodu w przestrzeni pozakomórkowej i przemieszczeniem siê wody do przestrzeni wewn¹trzkomórkowej, co powoduje obrzêk komórek. Klinicznie wyró nia siê trzy formy hiponatremii: ³agodn¹ mmol/l umiarkowan¹ mmol/l ciê k¹ < 120 mmol/l Objawy: W postaci ³agodnej, wystêpuj¹cej najczêœciej, objawy bardzo s³abo nasilone mog¹ wystêpowaæ g³ownie w postaci zaburzeñ o³¹dkowo-jelitowych wzdêæ lub nudnoœci. W postaci umiarkowanej pojawiaj¹ siê objawy obrzêku mózgu w postaci bólów g³owy, nudnoœci i wymiotów, niepokoju, spl¹tania i zaburzeñ orientacji. Poza tym mog¹ wystêpowaæ tak e obrzêki stóp i r¹k, bolesne kurcze miêœniowe, uczucie wyczerpania, œwiszcz¹cy oddech. W ciê - kiej hiponatremii dojœæ mo e do drgawek, utraty przytomnoœci, obrzêku p³uc i œmierci (8, 27, 32, 44). Postêpowanie: Sportowców z ³agodn¹ hiponatremi¹ nale y poddaæ kilkugodzinnej obserwacji, a do spontanicznego oddania przez nich moczu. Ciê sze przypadki hiponatremii powinny byæ leczone w szpitalu. Leczenie pacjentów w hiponatremi¹ za pomoc¹ p³ynów podawanych do ylnie powinno byæ bardzo ostro ne i zawsze poprzedzo-

14 58 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a ne oznaczeniem poziomu sodu w osoczu (27, 34, 44). Profilaktyka hiponatremii polega na wypijaniu, adekwatnych do zaistnia³ych strat, objêtoœci napojów, zawieraj¹cych wêglowodany i sód najlepiej izotonicznych szczególnie przy przed³u onym wysi³ku fizycznym (27, 44). Przeciwdzia³anie zagro eniom Zawody olimpijskie w Atenach bêd¹ siê odbywa³y w gor¹cym, podzwrotnikowym klimacie, a wiêc trzeba do tego odpowiednio przygotowaæ zawodników. Ustalaj¹c program przygotowania sportowców do wystêpów w Atenach trenerzy i lekarze sportowi powinni pamiêtaæ o przedstawionych poni ej zasadach profilaktyki zaburzeñ cieplnych. Nale y: Oceniæ stopieñ zagro enia chorob¹ ciepln¹ u poszczególnych zawodników. W niektórych dyscyplinach sportowych, takich jak: pi³ka no na, tenis, kolarstwo szosowe, biegi d³ugodystansowe, hokej na trawie, istnieje zwiêkszone ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ cieplnych, gdy zawody te odbywaj¹ siê na wolnym powietrzu, przy du ym nas³onecznieniu. Mo liwoœci termoregulacji s¹ tak e pogorszone w takich dyscyplinach, jak np. szermierka, gdzie stosuje siê specjalne ubiory ochronne, które utrudniaj¹ wentylacjê skóry i parowanie potu. Powa ne niebezpieczeñstwo wyst¹pienia zaburzeñ zdrowotnych oraz pogorszenia mo liwoœci wysi³kowych wystêpuje w dyscyplinach, w których obowi¹zuj¹ kategorie wagowe boks, zapasy, judo, podnoszenie ciê arów, a zawodnicy robi¹ wagê, stosuj¹c ró ne formy odwodnienia. Oceniæ warunki termiczne. Nie podejmowaæ, jeœli to mo liwe, wysi³ków fizycznych w warunkach du- ego stresu termicznego (WBGT powy- ej 28 C). Zapobiegaæ odwodnieniu organizmu poprzez: monitorowanie bilansu wodnego zawodnika podczas treningów, opracowanie strategii przyjmowania p³ynów, w³aœciwe nawodnienie organizmu przed zawodami, czêste przyjmowaniu p³ynów podczas wysi³ku. Przygotowaæ organizmy sportowców do gor¹cego i wilgotnego otoczenia przez odpowiednio prowadzon¹ aklimatyzacjê. Mo na tak e stosowaæ tzw. precooling albo ch³odzenie zawodnika podczas wysi³ku lub po jego zakoñczeniu za pomoc¹ specjalnych lodowych kamizelek ( ice jacket ). Aby zwiêkszyæ zawartoœæ wody w organizmie, mo na stosowaæ ró ne techniki przewodnienia. Aklimatyzacja do gor¹cego otoczenia Aklimatyzacja do wysokiej temperatury otoczenia obejmuje szereg zmian przystosowawczych, czynnoœciowych, czasami tak e morfologicznych organizmu, w wyniku których wzrasta tolerancja na dzia³anie niekorzystnych zmian

15 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 59 temperatury otoczenia. Aklimatyzacja obejmuje przede wszystkim: zmiany adaptacyjne w uk³adzie kr¹ enia wzrost maksymalnej pojemnoœci minutowej serca (przy zmniejszeniu têtna maksymalnego i zwiêkszeniu objêtoœci wyrzutowej) oraz zwiêkszenie przep³ywu skórnego; zwiêkszenie objêtoœci p³ynu pozakomórkowego wzrost objêtoœci osocza rzêdu 10-25%; sprawniejsz¹ termoregulacjê, na co sk³ada siê obni enie progu uruchamiania pocenia i obfitsze jego wytwarzanie; zmniejszenie spoczynkowej temperatury cia³a; obni enie stê enia sodu w pocie i oszczêdzanie sodu i wody przez nerki; oszczêdniejsza utylizacja glikogenu miêœniowego (4, 36). Pe³na aklimatyzacja do podwy szonej temperatury otoczenia wymaga przynajmniej dni, jednak e do 75% korzystnych zmian przystosowawczych pojawia siê ju po 4-7 dniach æwiczeñ fizycznych (1-4 godz./dzieñ) w gor¹cym otoczeniu ze wzrastaj¹cym od 40 do 90% VO 2 max obci¹ eniem (4, 8, 15, 17, 20, 22, 30, 36). Podobne zmiany adaptacyjne uzyskaæ mo na tak e dziêki aklimacji, wykonuj¹c wysi³ki w sztucznych warunkach klimatycznych, np. w komorze klimatycznej. Nale y pamiêtaæ, e odwodnienie wyd³u a proces aklimatyzacji, a tak e niweczy jej pozytywne efekty. Mo na zaaklimatyzowaæ siê do gor¹cego otoczenia, natomiast nie mo na siê zaaklimatyzowaæ siê do odwodnienia! Zapobieganie odwodnieniu Odwodnieniu zapobiega przyjmowanie odpowiedniej iloœci p³ynów przed wysi³kiem fizycznym i w czasie jego trwania. Nie wolno zapominaæ o uzupe³nieniu strat wodnych i elektrolitowych po zakoñczonym wysi³ku, szczególnie wtedy, gdy jeszcze tego samego dnia sportowiec ma przed sob¹ nastêpny trening lub wystêp w zawodach (40). Niezmiernie wa ne jest tak e dostarczanie organizmowi podczas wysi³ku dodatkowej porcji wêglowodanów. S³u- ¹ do tego napoje przeznaczone dla sportowców (tzw. napoje sportowe), które powinny spe³niaæ cztery warunki: a) stymulowaæ picie, b) byæ szybko przyswajalne po wypiciu, c) dobrze nawadniaæ organizm, d) dostarczaæ energiê niezbêdn¹ do pracy miêœniowej. Najkorzystniej przeciwdzia³aj¹ odwodnieniu organizmu napoje izotoniczne o osmolalnoœci mosm/kg wody (37). Napoje te powinny zawieraæ 6-8% wêglowodanów, gdy wtedy wch³aniaj¹ siê naj³atwiej oraz od 460 mg/l (20 mmol/l) do 1150 mg/l (50 mmol/l) sodu. Woda, choæ ma wiele zalet, nie jest najlepszym napojem dla sportowców. Przede wszystkim przedwczeœnie gasi pragnienie, zanim wyrównany zostanie bilans wodny, nie dostarcza elektrolitów oraz dodatkowych substancji energetycznych. Na podstawie zaleceñ American College of Sports Medicine (ACSM) oraz National Athletic Trainers Association (NATA) mo na przedstawiæ nastêpuj¹cy schemat zapobiegania od-

16 60 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a wodnieniu, a raczej ³agodzenia jego skutków (1, 15, 16). Poniewa objêtoœæ p³ynów wypijanych dobrowolnie przez sportowców jest zazwyczaj du o mniejsza ni objêtoœæ utraconej wody, nale y opracowaæ i konsekwentnie stosowaæ odpowiedni¹ strategiê œwiadomego ich przyjmowania. Nale y przy tym uwzglêdniæ indywidualne cechy zawodnika, warunki pogodowe i zasady obowi¹zuj¹ce w danej dyscyplinie sportowej. Na dzieñ przed zawodami zawodnik powinien wypijaæ du ¹ iloœæ napojów, a eby dobrze nawodniæ organizm. Objawem dobrego nawodnienia jest oddawanie du ej objêtoœci jasno-s³omkowego moczu. Do oceny gêstoœci i barwy moczy, co jest wyk³adnikiem stopnia nawodnienia/odwodnienia organizmu, mo na pos³u yæ siê specjalnymi wskaÿnikami barwnymi (16). Jest to metoda bardzo prosta, choæ obarczona pewnym b³êdem. Obiektywn¹ metod¹ jest natomiast pomiar osmolalnoœci moczu lub jego gêstoœci za pomoc¹ specjalnych przyrz¹dów. Na 2-3 godziny przed zawodami sportowiec powinien wypiæ ml p³ynów. Mo e to byæ woda, ale korzystniejsze bêdzie wypicie napoju sportowego zawieraj¹cego wêglowodany. Po rozgrzewce, na 5-15 min przed wysi³kiem, nale y wypiæ ok ml wody lub napoju sportowego. W trakcie zawodów przyjmowanie p³ynów powinno siê rozpocz¹æ tak wczeœnie, jak jest to mo liwe, a nastêpnie, co min zawodnik powinien wypijaæ ok ml p³ynu. Mo e to byæ woda, jeœli wysi³ek nie bêdzie trwa³ d³u- ej ni 1 godz, jednak bardziej korzystne, ze wzglêdu na jego zalety, bêdzie spo ywanie izotonicznego napoju sportowego. W celu oszczêdzania glikogenu miêœniowego, przy d³u szych wysi³kach wskazane jest picie napoju sportowego, zawieraj¹cego wêglowodany w stê eniu 6-8% oraz sód. Dzieci wa ¹ce do 40 kg powinny co min wypijaæ 7 ml p³ynu/kg masy cia³a. Temperatura spo ywanych napojów powinna siê mieœciæ w granicach C, choæ zale y to od preferencji zawodnika. Sch³odzony napój bêdzie wywiera³ dodatkowy efekt ch³odz¹cy. Po wysi³ku nale y jak najszybciej uzupe³niæ powsta³e straty wodno-elektrolitowe oraz dostarczyæ wêglowodany niezbêdne do resyntezy glikogenu miêœniowego. W tym celu co min sportowiec powinien wypiæ ml napoju zawieraj¹cego wêglowodany i mmol/l sodu, aby w ci¹gu pierwszych 2 godzin uzupe³niæ co najmniej 2/3 ubytku wody. Dziêki temu w ci¹gu pierwszych 2 godzin restytucji spo yte zostanie ok. 50 wêglowodanów, przyspieszaj¹c regeneracjê glikogenu miêœniowego. Ca³kowita iloœæ wypitych w ci¹gu 6 godzin od zakoñczenia wysi³ku napojów powinna byæ o 25-50% wiêksza ni objêtoœæ utraconej wody. Do uzyskania ca³kowitej równowagi wodno-elektrolitowej potrzeba co najmniej 24 godzin. Zalecane postêpowanie Wed³ug wytycznych National Athletic Trainer s Association (8), w celu zapobiegania zaburzeniom cieplnym nale y opracowaæ odpowiedni¹ strategiê

17 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 61 postêpowania, która obejmuje, miêdzy innymi: 1) przygotowanie personelu medycznego, trenerów, trenerów odnowy biologicznej do przeciwdzia³ania schorzeniom cieplnym i odwodnieniu, rozpoznawania stopnia odwodnienia i objawów zaburzeñ cieplnych oraz postêpowania w ramach pierwszej pomocy; 2) przeprowadzenie dok³adnych badañ lekarskich wœród zawodników, tak e pod k¹tem indywidualnych zagro eñ zaburzeniami termoregulacji; 3) przeprowadzenie w³aœciwej aklimatyzacji/aklimacji do gor¹cego otoczenia; 4) poinformowanie sportowców o zagro- eniach wynikaj¹cych z wysi³ku w gor¹cym otoczeniu, nauczenie ich obserwacji i oceny odwodnienia, a tak e racjonalnego przyjmowania napojów; 5) zachêcanie sportowców do spania co najmniej 6-8 godzin w nocy i spo ywania dobrze zbilansowanej diety, zapewniaj¹cej odpowiedni¹ iloœæ p³ynów, wêglowodanów oraz sodu; 6) ocena warunków œrodowiska zewnêtrznego za pomoc¹ wskaÿnika WBGT, unikanie wysi³ku w okresie szczególnie niekorzystnych warunków bioklimatycznych, dostosowanie intensywnoœci wysi³ku/treningu oraz ubioru do panuj¹cych warunków; prze³o enie intensywnych wysi³ków na godziny poranne; 7) zaplanowanie przerw wypoczynkowych, szczególnie w najbardziej gor¹cej porze dnia, i unikanie nadmiernej ekspozycji na dzia³anie promieni s³onecznych, oraz 2-3-godzinnej przerwy na odpoczynek po g³ównym posi³ku, celem u³atwienia i przyspiesze nia wch³aniania jelitowego spo ytego pokarmu i napojów; 18)w³aœciwe zaopatrzenie zawodników w ch³odn¹ wodê i zimne napoje sportowe, opracowanie indywidualnego zapotrzebowania na p³yny i nauka ich przyjmowania podczas wysi³ku, zanim pojawi siê pragnienie, w celu zminimalizowania odwodnienia i jego skutków; celem powinno byæ ograniczenie odwodnienia tak, aby ubytek masy cia³a podczas treningu/wysi³ku nie przekracza³ 2-3%; 19)zapewnienie w³aœciwego nawodnienia zawodnika po sesji treningowej/zawodach; objêtoœæ wypitych napojów powinna byæ o 25-50% wiêksza ni zarejestrowane straty wodne; 10)zminimalizowanie czasu rozgrzewki i przeprowadzanie jej w zacienionym otoczeniu, gdy warunki pogodowe ocenianie s¹ jako gor¹ce i wystêpuje du e lub bardzo du e ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ cieplnych; 11) zapewnienie zawodnikom mo liwoœci skorzystania z och³adzaj¹cych k¹pieli tu³owia i koñczyn dolnych. Podsumowanie Œwiadomoœæ trudnych, niekiedy nawet niebezpiecznych, warunków pogodowych, jakie mog¹ wyst¹piæ w Atenach, oraz umiejêtnoœæ ograniczania ich skutków, powinni mieæ przede wszystkim trenerzy i lekarze, którzy przygotowuj¹ naszych sportowców do startu olimpijskiego i bêd¹ siê nimi opiekowali w trakcie Igrzysk. Zawodnicy powinni umieæ oceniæ stan odwodnienia/nawodnienia swojego organizmu, zapobiegaæ odwodnieniu poprzez przyjmowanie odpowied-

18 62 Krzysztof B³a ejczyk, Zbigniew Szygu³a nich iloœci napojów oraz unikanie niepotrzebnej ekspozycji na promieniowanie s³oneczne. Po medale maj¹ szanse siêgn¹æ tylko sportowcy doskonale przygotowani do czekaj¹cych na nich warunków termicznych. Piœmiennictwo 11. American College of Sports Medicine. Position Stand: Exercise and fluid replacement. Medicine and Science in Sports and Exercise 1996, 28, I-VII. 12. American College of Sports Medicine. Position Stand: Heat and cold illnesses during distance running. Medicine and Science in Sports and Exercise 1996, 28, I-X. 13. Armstrong L. E. et al.: Preparing Alberto Salazar for the heat of the 1984 Olympic Marathon. The Physician and Sportsmedicine 1986, 14, Armstrong L. E., Meresh C. M.: The induction and decay of heat acclimatization in trained athletes. Sports Medicine 1991, 12, Armstrong L. E., Meresh C. M.: The exertional heat illness: a risk of athletic participation. Medicine, Exercise, Nutrition and Health 1993, 2, Bailes J. E, Cantu R. C., Day A. L.: The neurosurgeon in sport: awareness of the risks of heatstroke and dietary supplements. Neurosurgery 2002, 51, Barrow M. W., Clark K. A.: Heat-Related Illnesses. American Family Physician 1998, 58, Binkley H. M., et al.: National Athletic Trainers Association Position Statement: Exertional Heat Illnesses. Journal of Athletic Training 2002, 37 (3), B³a ejczyk K.: Influence of extremal heat waves on man. Instytut Geografii UJ, Prace Geograficzne 2000, 108, s B³a ejczyk K.: Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce. Prace Geogr. IGiPZ PAN 2004, B³a ejczyk K. i in.: Solar radiation and thermal physiology in man. [w:] R. J. de Dear, J. D. Kalma, T. R. Oke, A. Auliciems (red.) Biometeorology and urban climatology at the turn of millennium, Selected papers from the Conference ICB-ICUC 99 (Sydney, 8-12 Nov. 1999), World Meteorological Organization, Genewa 2000, s Bouchama A., Knochel J.: Heat stroke. The New England Journal of Medicine 2002, 346, 25, Brewster S. J., O Connor F. G., Lillegard W. A.: Exercise-induced heat injury: diagnosis and management. Sports Medicine and Arthroscopy Review 1995, 3, Cabanac M., Bonniot-Cabanac M. C.: What may have killed the famous runner from Marathon. MS-Medicine Sciences 1997; 13, s Casa D. J.: Exercise in the heat. II. Critical concepts in rehydration, exertional heat illnesses, and maximizing athletic performance. Journal of Athletic Training 1999, 34, Casa D. J. et al.: National Athletic Trainers Association Position Statement: Fluid Replacement for Athletes. Journal of Athletic Training 2000, 35, s Coris E. E., Ramirez A. M., Van Durme D. J.: Heat illness in athletes. The dangerous combination of heat, humidity and exercise. Sports Medicine 2004, 34, Coyle E. F., Montain S. J.: Benefits of fluid replacement with carbohydrate during exercise. Medicine and Science in Sports and Exercise 1992, 24, Freitas C. R. de, Ryken M. G.: Climate and physiological heat strain during exercise. International Journal of Biometeorology 1989, 33, s Garden J. W., Wilson I. D., Rasch P. J.: Acclimatization of healthy young adult males to a hot-wet environment. Journal of Applied Physiology 1996, 21, 2, Givoni B., Goldman R. F.: Predicting effects of heat acclimatization on heart rate

19 Wp³yw gor¹cego otoczenia na zdolnoœæ wysi³kow¹ sportowca 63 and rectal temperature. Journal of Applied Physiology 1973, 35, 6, Gleeson M. et al.: Odwodnienie, nawadnianie i wysi³ek w gor¹cym otoczeniu. Medicina Sportiva 2001, 5, 2, s González-Alonso J. et al.: Dehydration markedly impairs cardiovascular function in hyperthermic endurance athletes during exercise. Journal of Applied Physiology 1997, 82, González-Alonso J. et al.: Influence of body temperature on the development of fatigue during prolonged exercise in the heat. Journal of Applied Physiology 1999, 86 (3), Harrison M. H.: Heat and exercise. Effects on blood volume. Sports Medicine 1986, 3, Horswill C. A.: Effective fluid replacement. International Journal of Sports Nutrition 1988, 8, Hsieh M.: Recommendations for treatment of hyponatraemia at endurance events. Sports Medicine 2004, 34, Koz³owski S., Nazar K.: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 29. Matzarakis A., Mayer H.: Heat stress in Greece. International Journal of Biometeorology 1997, 41, Maughan R.: Aklimatyzacja. Medicina Sportiva 2000, 4, 3, Mosley P. L., Gisolfi C. V.: New frontiers in thermoregulation and exercise. Sports Medicine 1993, 16: Murray B., Stofan J., Eichner E. R.: Hyponatremia in athletes. Sports Science Exchange 2003, 16 (1), Nielsen B.: Olympics in Atlanta: a fight against physics. Medicine and Science in Sport and Exercise 1996, 28, Noakes T.: Hiponatremia w czasie æwiczeñ. Medicina Sportiva 1999, 3, Noakes T. D.: Lore of Running. Cape Town Oxford University Press, wyd. IV. 36. Pandolf K. B.: Time course of heat acclimation and its decay. International Journal of Sports Medicine 1998, 19, Report of the Scientific Committee on Food on composition and specification of food to meet the expenditure of intense muscular effort, especially for sportsmen. European Commission Health & Consumer Protection Directorate-General. Final (corrected) 28 February 2001, Brussels Rehrer N. J. et al.: Effects of dehydration on gastric emptying and gastrointestinal distress while running. Medicine and Science in Sports and Exercise 1990, 22, Shapiro Y., Seidman D. S.: Field and clinical observation of exertional heat stroke patients. Medicine and Science in Sports and Exercise 1990, 22: Shirreffs S., Maughan R.: Rehydration and recovery of fluid balance after exercise. Exercise and Sport Science Reviews 2000, Sparling P. B.: Environmental conditions during the 1996 Olympic Games: a brief follow-up report. Clinical Journal of Sport Medicine 1997, 7, Szygu³a Z.: Choroba cieplna u sportowców i sposoby jej zapobiegania (cz. I i II). Sport Wyczynowy 1997, 7-8: i 9-10, s Verdaguer-Codina J.: How heat stress influences athletics: lesson learnt from the 1992 Olympic Games. New Studies in Athletics 1993, 8, 2, Weir E.: Ultra-endurance exercise and hyponatremia. Canadian Medical Association Journal 2000, 163 (4), 439.