sam ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka 3RP\ĂO LOH PRĝHV] ]URELÊ klasa 1 część 1 ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka Język polski

Transkrypt

1 sam 3RP\ĂO LOH T WÓJ Sukces w nauce zależy od Ciebie. Osiągniesz go łatwiej, gdy wykorzystasz pomoce edukacyjne WSiP. KOD do ele k zeszyt troniczneg o u ćwic zeń na ZNAJD U W ŚRO JE SIĘ DKU Ćwicz, powtarzaj i sprawdzaj swoją wiedzę samodzielnie, we własnym tempie, tak jak lubisz! REPETYTORIA MATURALNE PORADNIK MATURZYSTY TWOJA PRÓBNA Zadania maturalne i materiały do rzetelnych powtórek z 5 przedmiotów, w wydaniu książkowym i na Opis egzaminu, strategie rozwiązywania różnych typów zadań, kapsuły wiedzy obowiązkowo do matury! MATURA NA egzamer.pl Nasze publikacje możesz zamówić w księgarni internetowej sklep.wsip.pl klasa 1 część 1 W serwisie egzamer.pl znajdziesz 400 pytań z zakresu języka polskiego i matematyki. Sprawdź, co trzeba wiedzieć i umieć, aby dobrze zdać maturę. ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka PRĝHV] ]URELÊ ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka Język polski PODRĘCZNIK LICEUM I TECHNIKUM zakres podstawowy i rozszerzony _Zrozumiec_1_1.indd :06:44

2 Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej. Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony Etap edukacyjny: IV Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne Rok dopuszczenia: 2014 Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 703/1/2014 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2014 Wydanie pierwsze (2014) ISBN Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor koordynator) Redakcja językowa: Anna Rogowska Korekta językowa: Renata Bronikowska, Rozalia Słodczyk (uzupełnienie) Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Paweł Rafa Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek Skład i łamanie: Iwona Białkowska Wskazówki dotyczące typów wypowiedzi ustnych i pisemnych (s , , 390, 392, 395) są autorstwa Marka Klimczyckiego i Wojciecha Rudzika Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader ( otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple ios wymaga zainstalowania bezpłatnego programu ibooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: Infolinia: Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na Polska Izba Książki

3 SPIS TREŚCI 3 1 Zrozumieć kulturę zrozumieć człowieka W świecie znaków J Literatura i jej klasyfikacje Homer Odyseja Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...] 4 Wiesz i nie powiesz? Mowa zamiast milczenia wypowiedź językowa jako akt komunikacji J 27 TABLICA CHRONOLOGICZNA starożytność UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE 5 U źródeł kultury: Biblia Oto jestem. Człowiek i Bóg w Biblii historia Abrahama Księga Rodzaju 7 Strach, niepowstrzymany strach. Świat ludzkich uczuć wobec próby wiary Gustaw Herling-Grudziński Ofiarowanie 8 W boleści mej duszy... Obraz ludzkiego cierpienia w Biblii Księga Hioba 9 Gdyby przeżyła, miałaby dzisiaj siwe włosy... Opowieść o współczesnym Hiobie R Hanna Krall Czerwiec 1996, Florencja INFOGRAFIKA: Miejsca biblijne Marność nad marnościami... Biblijna wizja losu ludzkiego R Księga Eklezjasty Konstandinos Kawafis Monotonia 11 Jak śmierć potężna jest miłość... Biblijna poezja miłosnego wyznania Pieśń nad Pieśniami Edward Stachura Pejzaż 1 List świętego Pawła do Koryntian 12 Psalm będę śpiewać... W świecie poezji biblijnej Psalm 23 Jan Kochanowski Psalm 91 [Qui habitat in adiutorio Altissimi...] 13 Skarb jest nieprzebrany... Parafrazy psalmów w poezji dawnej i współczesnej Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX paraphrasis: De profundis clamavi, ad Te, Domine Czesław Miłosz Psalm Człowiek z gnoju Hiob... Biblia w świecie poetyckim Tadeusza Nowaka R Psalm 51 Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy Tadeusz Nowak Psalm o chorych nogach 15 Twój brat był umarły, a znów ożył... Parabola i jej funkcje w Ewangeliach Przypowieść o synu marnotrawnym 16 Ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko... Ewangeliczne przesłanie miłości w obrazie Rembrandta Rembrandt van Rijn Powrót syna marnotrawnego

4 4 17 I piąty anioł zatrąbił... Biblijna wizja końca świata Apokalipsa świętego Jana 18 Nie możesz mnie teraz opuścić... Współczesna wizja Sądu Ostatecznego Zbigniew Herbert U wrót doliny 19 Z piekielnymi zmagam się widmami... Obraz biblijnych kobiet w wierszach poetek XIX i XX wieku Wisława Szymborska Żona Lota Ewangelia według świętego Marka Kazimiera Zawistowska Herodiada 20 Chrześcijańska Wenus... Kobieta w Nowym Testamencie Dariusz Trześniowski Maria Magdalena w sztuce i literaturze europejskiej INFOGRAFIKA: Postacie biblijne ²¹ Między mitem a historią. Wiedza o przeszłości i świecie w Biblii Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią 22 Biblia wędrówka przez motywy i symbole Biblia w literaturze i kulturze. Polecenia na koniec działu UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA UMIEM WIĘCEJ. TYPY ZADAŃ TESTOWYCH LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN 24. Literatura starożytnych Greków i Rzymian Safona *** [Wydaje mi się samym bogom równy...] Tyrtajos Rzecz to piękna Lekko trącam struny... Zabawa z tradycją antyczną R Anakreont Śniadanie Anakreont Bój z Erosem Anonim Eros w pułapce Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku 26. Wiem, że nic nie wiem... Filozofia grecka Platon Obrona Sokratesa Platon Państwo 27 Pieśń od Muz Helikońskich zacznijmy... Mitologiczna wizja świata Hezjod Teogonia 28 Klasyczne piękno. Apollo Sauroktonos Praksytelesa Praksyteles Apollo zabijający jaszczurkę Janusz Pasierb Sauroktonos 29 Apollo między mrokiem a światłem. Wina i oczyszczenie w kulturze greckiej Zygmunt Kubiak Apollo między mrokiem a światłem nowe zrozumieć tekst zrozumieć człowieka spis treści

5 SPIS TREŚCI 5 30 Ponad wytrzymałość boga... Pojedynek boskości i człowieczeństwa Jan Parandowski Marsjasz Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz INFOGRAFIKA: Postacie mitologii greckiej Tak wielki był jej smutek... Cierpienie w mitologii greckiej R Do Demeter 32 Na ścieżce do Hadesu... Miłość i śmierć w micie o Orfeuszu i w utworze Jacka Kaczmarskiego R Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem 33 Swoje słowa układał przeciw śmierci... Reinterpretacja mitu orfickiego w wierszu Czesława Miłosza Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka 34 Zaczadzona pięknem mojego ciała... Współczesne interpretacje mitu o Narcyzie R Zbigniew Herbert Narcyz Halina Poświatowska Lustro 35 Pytania zadawane mitowi... Naukowa interpretacja mitu o Narcyzie R Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia 36 W śmierć nie odejdę bez sławy... Wojna i walka w eposie bohaterskim Homer Iliada 37 Uosobienie przewrotności losu. Tragedia grecka bohater tragiczny i jego tragizm Janusz Misiewicz Tragedia attycka 38 Nic się wasze życie nie liczy... Koncepcja losu ludzkiego w tragedii antycznej Sofokles Król Edyp 39 Nie widzisz swego marnego żywota... Fatum i wina w tragedii greckiej Sofokles Król Edyp INFOGRAFIKA: Teatr grecki Więcej nie powiem... Porozumienie i nieporozumienie w języku J Jeśli słusznie mówią, iż władasz wszystkim... Religijny charakter Króla Edypa Sofokles Król Edyp 42 I oto staje się puszczykiem... Antyk we współczesnym odczytaniu R Ośrodek Praktyk Teatralnych,,Gardzienice Metamorfozy albo Złoty osioł 43 Furia i wrzask... Współczesna bliskość antyku R Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty 44 Nie stroń od zabawy... Epikureizm w pieśni Horacego R Horacy Pieśń zimowa [Vides ut alta...] 45 Czemu wędrujemy wiecznie? Refleksje o życiu w pieśniach Horacego R Horacy Do Mecenasa [Tyrrhena regnum...] Horacy Do Pompejusza Grosfusa [Otium divos rogat...] 46 Nie wszystek umrę... Horacy poeta natchniony R Horacy Wzniosłem pomnik 47 Trzymaj się portu! Horacy wychowawca R Horacy Ojczyzna okrętem [O navis, referent...] Josif Brodski W stylu Horacego Cyprian Norwid Do Spółczesnych

6 6 48 Wielokulturowa natura świata... Herodot czytany przez Kapuścińskiego Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem 49 Jak korzystać z języka? J Wędrówka przez motywy i symbole antyczne Literatura Greków i Rzymian. Polecenia na koniec działu UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA wypowiedź ustna interpretacja porównawcza R ŚREDNIOWIECZE TABLICA CHRONOLOGICZNA średniowiecze Tysiąc lat kultury średniowiecza Wszystko jest dobre... Filozofia średniowieczna Święty Augustyn Wyznania 54 Gaude, Mater Polonia... Hymn pierwszego polskiego poety Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem Kronika polska R 55 Pieśń ojczysta Bogurodzica Bogurodzica 56 Sztuka romańska i Bogurodzica Madonna z Dzieciątkiem, XII w. Maryja z Dzieciątkiem, XI w. 57 A na świecie zbożny pobyt... Trwałość i zmiana języka w dziejach J Język jako system znaków J [Ach, miłość...] 59 Gotyk piękno uduchowione i pełne emocji Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres 60 Symbolika katedry gotyckiej w filmie animowanym Katedra, reż. Tomasz Bagiński 61 Dualizm wyobrażeń... Symbolika przestrzeni w średniowieczu Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej INFOGRAFIKA: Idee średniowiecza Pełna smutku i żałości... Liryzm i dramatyzm planktu średniowiecznego Posłuchajcie, bracia miła... Stabat Mater dolorosa 63 Wszytko cirpiał prze Bog rad... Średniowieczne idee asceza Legenda o świętym Aleksym 64 Czemu za tobą? Średniowieczne idee franciszkanizm Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu Jan Twardowski Malowani święci 65 Okrutność śmirci poznajcie! Średniowieczny motyw danse macabre R Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią nowe zrozumieć tekst zrozumieć człowieka spis treści

7 SPIS TREŚCI 7 66 Już ci zgotowana deszczka... Satyra i humor w literaturze średniowiecza R Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Miron Białoszewski Wywiad 67 Wiernie ci służę... Obraz miłości dwornej w poezji średniowiecza Walther von der Vogelweide Piękność i wdzięk Halina Poświatowska Śpiący jednorożec 68 Widziałbym tylko jedną ciebie... Średniowieczna opowieść o prawdziwej miłości Dzieje Tristana i Izoldy 69 Ty mnie uleczysz... Współczesna opowieść o nieszczęśliwej miłości R Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony 70 Raczej umrzeć niż popaść w osławę... Roland jako wzór rycerza Pieśń o Rolandzie 71 Wydam mu bitwę... Etos rycerski w średniowieczu Dzieje Tristana i Izoldy 72 Idę na wojnę... Współczesna dekonstrukcja mitu rycerza Jaroslav Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka 73 W głębi ciemnego lasu... Poetycka summa średniowiecza R Dante Alighieri Boska Komedia 74 Porzućcie wszelką nadzieję... Średniowieczna i współczesna wizja piekła R Dante Alighieri Boska Komedia Tadeusz Różewicz Brama 75 Oto się w gwiazdach lepsza dola święci... Świat i jego przyszłość R Dante Alighieri Boska Komedia 76 W świecie idei i motywów literatury średniowiecza Dlaczego nie mogę się pozbyć Boga? Siódma pieczęć Ingmara Bergmana R Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman Apokalipsa świętego Jana 78 Średniowiecze. Polecenia na koniec działu UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA interpretacja wiersza rozprawka wypowiedź argumentacyjna R Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury Indeks pojęć Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku Źródła ilustracji R Treści zakresu rozszerzonego Zagadnienia z nauki o języku Analiza dzieła sztuki

8

9

10 10 1 Zrozumieć kulturę zrozumieć człowieka Aby zrozumieć człowieka, trzeba mieć świadomość zarówno jego przynależności do świata natury, jak i jego miejsca w tym świecie. Mimo iż od niektórych gatunków małp człekokształtnych dzieli nas zaledwie 2% genów, a zjawisko tworzenia społeczeństw obserwujemy już u owadów, to jednak homo sapiens jest jedynym gatunkiem w przyrodzie, który tworzy skomplikowany świat własnych wytworów określany mianem kultury. Żaden inny gatunek, poza ludzkim, nie stworzył tak rozbudowanej rzeczywistości materialnej i niematerialnej. Wprowadzeniu w świat kultury poświęcimy pierwszą lekcję naszego podręcznika. POJĘCIE KULTURY W najszerszym rozumieniu kultura to zbiór wszystkich rzeczy i zjawisk będących wytworami człowieka. Rzeczywistość kultury odróżniamy w ten sposób od świata przyrody, który powstał w wyniku procesów naturalnych podczas ewolucji organizmów żywych. KULTURA NATURA nauki społeczne (humanistyczne) nauki przyrodnicze Tak rozumiana kultura obejmuje zarówno przedmioty materialne (od kamiennych narzędzi po najbardziej skomplikowane komputery), jak i zjawiska niematerialne (wyuczone zachowania od czynności życiowych, np. sposobów jedzenia, przez zabawę aż po naukę i pracę, a także uczucia, utrwalone relacje społeczne, instytucje, idee, przekonania, wreszcie wartości). Wakacyjne wspomnienie pobytu na plaży dostarczy nam, po chwili zastanowienia, wielości przykładów ludzkiej kultury. MYŚLICIEL Z CERNOVODA, figura neolityczna, ok p.n.e., Muzeul Naţional de Artă al României (czytaj: muzeul nacjonal de arta al romuniej), Bukareszt Wszystkie wytwory ludzkiej kultury (materialne i niematerialne) nazywamy artefaktami (łac.). Szczególne miejsce zajmują wśród nich te, które określamy mianem dzieł sztuki, ponieważ pełnią funkcje estetyczne. wprowadzenie lekcje propedeutyczne

11 WPROWADZENIE 11 KULTURA (W SENSIE SZEROKIM) NA PLAŻY zjawiska i przedmioty materialne stroje plażowe leżaki i parasole kremy do opalania materace do pływania zamki na piasku zjawiska niematerialne przebieranie / ubieranie się (wyuczone zachowanie) wstyd przed odsłonięciem niektórych części ciała (wyuczone uczucie) ochrona przed słońcem (wyuczone zachowanie) opalanie się (wyuczone zachowanie) wartość opalenizny (wartość utrwalona społecznie) pływanie / kąpanie się w wodzie (wyuczone zachowanie) konstruowanie przedmiotów z elementów naturalnych (wyuczone zachowanie) Wszystkie przykłady w tabeli to zjawiska i przedmioty kulturowe (przymiotnika tego używamy, gdy mówimy o kulturze w sensie szerokim, niewartościującym). Żadnego z tych przykładów nie można jeszcze określić mianem kulturalnego, ten przymiotnik odnosi się bowiem do kultury w znaczeniu węższym i oznacza zachowania ludzi znających i stosujących przyjęte w danej kulturze wzory zachowań savoir-vivre (czytaj: sawłar wiwr). Savoir-vivre na plaży (kultura w sensie wąskim) zachowania nieprzeszkadzające innym zebranie po sobie śmieci używanie kulturalnego języka POJĘCIE SZTUKI O kulturze w sensie wąskim mówimy także wtedy, gdy posługujemy się pojęciem sztuki. Sztuka cechuje się jednorazowością wykonania (np. każda sztuka teatralna jest osobnym dziełem, zaś wielokrotnie wydrukowana powieść to w istocie jedna wersja utworu literackiego). Inną cechą sztuki są jej funkcje estetyczne: ma ona zaspokajać ludzką potrzebę doznawania piękna (przy czym może być ono różnie rozumiane). Od sztuki odróżniamy kulturę życia codziennego, która obejmuje przedmioty wytwarzane seryjnie, służące przede wszystkim zaspokojeniu funkcji życiowych. Do kultury życia codziennego należą więc wytwory z pogranicza sztuki, np. lampka nocna czy też ozdobiony graficznie wazon na kwiaty projektant każdego z tych przedmiotów starał się zapewnić ich wyglądowi walory estetyczne. Lampka nocna reprezentuje w ten sposób tzw. wzornictwo przemysłowe, a wazon ponadto grafikę użytkową.