Założenia konserwatorskie dla baraków murowanych na odcinku BI dawnego KL Auschwitz II-Birkenau

Transkrypt

1 Anna Łopuska Założenia konserwatorskie dla baraków murowanych na odcinku BI dawnego KL Auschwitz II-Birkenau Fot. Łukasz Szoblik, 2013 Globalny Plan Konserwacji Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Oświęcim

2 Dokument powstał w oparciu o doświadczenia konserwatorskie wynikające z realizacji prac w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Założenia wypracowane zostały we współpracy z Dyrekcją Muzeum oraz z zespołem konserwatorów dzieł sztuki, inżynierów budownictwa i innych opiekunów Miejsca Pamięci, odpowiedzialnych za jego zachowanie i udostępnianie. Konsultacje: Jolanta Banaś-Maciaszczyk Kamil Będkowski Ewa Cyrulik Piotr M.A. Cywiński Zofia Drabczyk Alicja Duda Maria Koczur Marta Kościelniak Aleksandra Papis Rafał Pióro Ewelina Płachta Łukasz Szoblik Agnieszka Tanistra-Różanowska Violetta Wanat Agnieszka Żydzik-Białek 2

3 WSTĘP W 2012 roku dzięki uruchomieniu środków finansowych Fundacji Auschwitz-Birkenau rozpoczęta została realizacja Globalnego Planu Konserwacji, czyli programu systematycznych długofalowych działań konserwatorskich mających na celu zabezpieczenie pozostałości po obozie koncentracyjnym i zagłady. Priorytetowym zadaniem GPK stała się konserwacja 45 baraków murowanych na odcinku BI dawnego KL Auschwitz II-Birkenau, obiektów budowlanych znajdujących się w bardzo złym stanie zachowania i wymagających pilnej interwencji. Przeprowadzenie prac przy tych nietypowych obiektach wymaga kompleksowych rozwiązań obejmujących złożone problemy gruntowo-wodne, konstrukcyjne i konserwatorskie. Dlatego zainicjowano szeroki program badawczy służący zidentyfikowaniu mechanizmów leżących u źródeł zniszczeń budynków i mający na celu opracowanie metod ich bezpiecznej i kompleksowej konserwacji. Wyniki badań posłużą przygotowaniu programów prac konserwatorskich i projektów budowlanych dla murowanych baraków. Celem konserwacji baraków murowanych jest z jednej strony zachowanie ich historycznej, dokumentalnej wartości, a z drugiej udostępnienie budynków zwiedzającym tak, aby przyjeżdżający do Muzeum ludzie mogli w bezpieczny sposób doświadczyć obcowania z autentyczną przestrzenią, materią i formą tych obiektów. Rozwiązania techniczne celujące w zabezpieczenie baraków muszą być skuteczne, ale i podporządkowane prymatowi zasad konserwatorskich, w szczególności ratowaniu zabytkowej substancji i autentycznego charakteru budynków. Konserwacja autentyzmu jest jednym z dwóch filarów podstawowej działalności Miejsca Pamięci, z których drugim jest edukacja. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że edukacja w znacznej mierze opiera się na autentyzmie i nie byłaby bez niego możliwa w obecnym kształcie, gdyż to właśnie zachowanie obiektu w stanie możliwie bliskim oryginałowi zapewnia wiarygodność przekazu poprzez bezpośrednie oddziaływanie tego oryginału, najbliższego prawdzie. Zatem o ile autentyzm ma znaczenie pierwotne, tak edukacja ma znaczenie wtórne, rozumiane jednak jako celowe. Jakkolwiek autentyzm służy edukacji, nie jest to jego jedyna funkcja. Wiarygodność obiektów wiąże się bowiem ściśle z ich znaczeniem historycznym, dokumentalnym i emocjonalnym. Autentyzm jest zatem wartością pierwotną, nienaruszalną i stałą, a jego zachowanie kwestią bezsporną i jako taki stanowi punkt odniesienia dla edukacji, która przybierać może różne formy i wykorzystywać różnorakie możliwości, w zależności od aktualnych, zmieniających się potrzeb. Biorąc pod uwagę powyższe, już na etapie kierunkowania dalszego rozwoju badań i planowania prac konieczne jest nakreślenie generalnych wytycznych konserwatorskich, które będą stanowiły drogowskaz, kierunkowały działania i określały ramy dopuszczalnych rozwiązań. Założenia te, ogólnie oparte na powszechnie przyjętych zasadach konserwatorskich, w sposób szczególny uwzględnić muszą specjalny charakter obiektów będących dokumentem historii, dowodem popełnionych zbrodni, cmentarzem dla pomordowanych i uniwersalnym symbolem Holokaustu. W kręgu zainteresowań konserwatorskich zabytki walki i męczeństwa są tematem stosunkowo nowym. Koncepcje ochrony tego typu obiektów do dziś nie są do końca usystematyzowane, a doktryny konserwatorskie znajdują w tym wypadku niekiedy wybiórcze zastosowanie 1. Kształtowanie się kodeksu postępowania z tego typu zabytkami jest procesem dla którego najszerszym polem weryfikacji są dotychczasowe realizacje konserwatorskie w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau. Analiza i krystalizacja zasad konserwatorskich towarzyszyła powstaniu pracowni konserwatorskich oraz wdrażaniu profesjonalnie programowanych i realizowanych projektów dotyczących zarówno zachowania zabytków ruchomych, jak i obiektów budowlanych oraz terenu byłego obozu. Wspomnieć tu należy przede 1 Anna Łopuska, Aleksandra Papis, Estetyka w konserwacji obiektów Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, [w:] Elżbieta Szmit-Naud, Bogumiła Rouba, Joanna Arszyńska, (red.), Wokół zagadnień estetyki zabytku po konserwacji i restauracji, Warszawa-Toruń, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2012, s

4 wszystkim o dwóch największych projektach konserwatorskich zrealizowanych dotychczas w PMA-B, tj. Konserwacji pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II-Birkenau 2 i Konserwacji dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I 3, ale także o pracach konserwatorskich w bloku o nr inw. A-27, przy okazji nowelizacji wystawy żydowskiej, pracach w bloku A-14 przy okazji nowelizacji wystawy rosyjskiej, czy remontach konserwatorskich takich budynków jak blok A-44, budynek A-50, budynek A-49, kuchnia obozowa o nr inw. A-31, Blockführerstube, wieże wartownicze i wiele innych. Specyfika zabytków martyrologicznych generuje potrzebę analizy zasad konserwatorskich w świetle dotychczasowych doświadczeń i sformułowania osobnych wytycznych dla obiektów tego rodzaju 4. Niniejszy dokument stanowi taką próbę, podjętą w oparciu o dotychczasowy dorobek konserwatorski i wykształcone na tej podstawie wnioski. Zasady prezentowane poniżej stanowią tym samym odzwierciedlenie i podsumowanie działalności konserwatorskiej konsekwentnie realizowanej w Miejscu Pamięci. KONCEPCJE KONSERWATORSKIE W MIEJSCU PAMIĘCI Od początku istnienia Muzeum sposób postępowania wobec terenu i pozostałości po KL Auschwitz-Birkenau był przedmiotem debaty społecznej 5, a dyskusje dotyczące form upamiętnienia i koncepcji konserwatorskich trwają po dziś dzień 6. Wśród wielorakich pomysłów pojawiających się na przestrzeni lat wyróżnić należy trzy najczęściej dominujące tendencje: 1) koncepcja rekonstrukcyjno-dydaktyczna opowiadająca się za przywróceniem terenowi byłego obozu kształtów z okresu jego funkcjonowania, 2) koncepcja stopniowego zanikania w czasie substancji byłego obozu aż do całkowitej dematerializacji, 3) i aktualnie obowiązująca koncepcja konserwacji stanu zastanego 7. Zaraz po wyzwoleniu obozu najistotniejszą kwestią było zabezpieczenie jego pozostałości jako dowodów popełnionych w tym miejscu zbrodni. Pod koniec lat czterdziestych w rozważaniach o przyszłości poobozowych terenów w Oświęcimiu, wśród wysuwanych propozycji 2 Jolanta Banaś, Aleksandra Papis, Rafał Pióro, Programy prac konserwatorskich baraków drewnianych o numerach inwentaryzacyjnych B-80, B-156, B-166, B-171 i B-210, zlokalizowanych na terenie dawnego obozu Auschwitz II- Birkenau, Dział Konserwacji PMA-B w Oświęcimiu, 2008, (prace niepublikowane); Anna Łopuska, Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II-Birkenau, [w:] Monografia Spotkanie z Zabytkiem 3 (V) 2011 Były niemiecki obóz zagłady Auschwitz-Birkenau Cz.1, Gliwice 2011, s ; Jolanta Banaś-Maciaszczyk, Zofia Drabczyk, Anna Łopuska, Agnieszka Paluch, Ewelina Pawlak, Alicja Rybitwa, Monika Warzecha, Piotr Setkiewicz, Zachować autentyzm. Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II-Birkenau, Oświęcim, Jolanta Banaś, Ewa Cyrulik, Aleksandra Papis, Rafał Pióro, Programy konserwatorskie dla bloków o nr inw. A-2 i A-3, Część pierwsza Wprowadzenie, Dział Konserwacji PMA-B w Oświęcimiu, 2007, (prace niepublikowane); Oliwia Juras, Piotr Setkiewicz, Anna Łopuska, Zachować autentyzm. Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I, Oświęcim, Anna Łopuska, Aleksandra Papis, op. cit., s Jonathan Heuner, Auschwitz, Poland, and the Politics of Commemoration, , Ohio University Press, 2003, s ; Bohdan Rymaszewski, Pamiętać będą pokolenia, Oświęcim 2000, s. 68; Michael Berenbaum, Musimy zachować Auschwitz, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim 2003, s. 18; Jacek Nowakowski, Granice ingerencji konserwatorskiej w procesie zachowania pozostałości obozowych ze szczególnym uwzględnieniem ruin komór gazowych i krematoriów, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim 2003, s. 98; Anna Łopuska, Aleksandra Papis, op. cit., s ; Lachendro Jacek, Zburzyć i zaorać? Idea założenia Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w świetle prasy polskiej w latach , Oświęcim, 2007, s Różne grupy ludzi wciąż lobbują za alternatywnymi pomysłami dotyczącymi zwłaszcza dawnego KL Auschwitz II- Birkenau. Należy tu wspomnieć o koncepcjach wystawienniczych żydowskiego środowiska we Francji, skupionego wokół stowarzyszenia Union des Deportes Auschwitz, czy kontrowersyjnym projekcie Russela Thomsena i Erica Kahna Thinking the Future of Auschwitz, zakładającym degradację obiektów aż do ich unicestwienia. 7 Władysław Niessner, Sauna-budynek i jego konserwacja, [w:] Teresa Świebocka (red.), Architektura zbrodni. Budynek tzw. centralnej sauny w KL Auschwitz II-Birkenau, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, 2011, s

5 dominowało podejście emocjonalne, akcentujące symboliczne znaczenie Auschwitz-Birkenau. Dalej miała miejsce seria pomysłów związanych z formami upamiętnienia oraz funkcjami dydaktycznymi i charakterem cmentarnym Muzeum. Pojawiały się też głosy forsujące koncepcję Oświęcim zaorać 8. Ostatecznie przetrwała wspólna dla wielu opinii idea przekazania potomnym trwałego śladu pamięci o ofiarach KL Auschwitz-Birkenau w postaci zachowanych autentycznych obiektów. Pogląd ten został zapisany już w Ustawie z dnia 2 lipca 1947 r. o upamiętnieniu męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów w Oświęcimiu: Tereny byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu wraz z wszelkimi znajdującymi się tam zabudowaniami i urządzeniami zachowuje się po wsze czasy jako Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów, a wiele lat później utrwalony w programie Komisji Konserwatorskiej Międzynarodowej Rady Muzeum w zapisie: Miejsce, w którym wszystko musi być prawdziwe, nie może stanowić, nawet w części, makiety, aranżacji. Nie wolno wprowadzać sztucznych podkreśleń czy utrwalać domysłów. 9 Zachowanie obiektów Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau nie jest jednak możliwe bez dyskusji na temat praktyki konserwatorskiej. Z kolei wypracowanie założeń konserwatorskich oparte być musi o etykę konserwatorską, o pojęcia i zasady, jakie ta dziedzina wykształciła. ZASADY KONSERWATORSKIE Europejska teoria konserwacji, wykształcona na zrębach myśli Johna Ruskina, Williama Morrisa, Aloisa Riegla, Maxa Dvorzaka, czy Camilla Boito sprowadza się do zasadniczej idei poszanowania zabytkowej formy i substancji 10. Zasady z tej podstawowej idei wynikające kształtowały się w drodze akademickiego rozwoju dziedziny konserwacji zabytków oraz międzynarodowych uzgodnień odzwierciedlonych w takich dokumentach jak Karta Ateńska (1931 r.), Karta Wenecka (1964 r.), Deklaracja Amsterdamska (1975 r.), Dokument z Granady (1985 r.), Deklaracja z Nara (1994 r.), Dokument z Pawii (1997 r.), Karta Krakowska (2000 r.), czy Memorandum Wiedeńskie (2005 r.). W praktyce konserwatorskiej można mówić o siedmiu podstawowych zasadach konserwatorskich wynikających z obowiązujących kodeksów etyki zawodowej. Są to: 1. zasada primum non nocere (przede wszystkim nie szkodzić), 2. zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), 3. zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych), 4. zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco, 5. zasada czytelności i odróżnialności ingerencji, 6. zasada odwracalności metod i materiałów, 7. zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. 11 Zasady te pozostają w ścisłym związku z wartościami charakteryzującymi zabytek 12, takich jak: wartość historyczna, wartość dokumentalna, wartość komemoratywna, wartość estetyczna, wartość ekonomiczna, wartość użytkowa, wartość emocjonalna, wartość społeczna, wartość edukacyjna. Określenie wartości zabytku determinuje hierarchię ważności wspomnianych siedmiu zasad, a także pomaga w ich interpretacji i praktycznym zastosowaniu. 8 Jonathan Huener, op. cit., s ; Lachendro Jacek, op. cit., s Róża Krzywobłocka-Laurow, Jak zachować ruiny komór gazowych i krematoriów II i III na terenie byłego Auschwitz-Birkenau, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim, 2003, s Marian Arszyński, Idea Pamięć Troska. Rola zabytków w przestrzeni społecznej i formy działań na rzec ich zachowania od starożytności do połowy XX wieku, Malbork, 2007, s ; Bogusław Szmygin, Teoria zabytku Aloisa Riegla, [w:] Ochrona Zabytków nr 3-4, Tezy do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 12 Walter Frodl, Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, [w:] Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria B, t. XIII, Warszawa,

6 Wśród wymienionych wyżej zasad i wartości, wyróżnione tłustym drukiem zostały te, które mają szczególne znaczenie dla obiektów PMA-B. Pozostałości po Auschwitz-Birkenau to przede wszystkim zespół zabytków historycznych o znaczeniu dokumentu. Stanowią nie tylko przestrogę dla przyszłych pokoleń, ale i dowód historyczny przeciw każdemu, kto próbowałby podważyć zjawisko bądź skalę zbrodni popełnionych w Auschwitz. W czasach, gdy umierają ostatnie ofiary i świadkowie Holokaustu, pozostałości po obozie pozostają jedynym materialnym świadectwem dramatycznych wydarzeń. Właśnie jako dokumenty historii, zabytki te niosą także wartości społeczne i edukacyjne. Jednocześnie cmentarny charakter Auschwitz-Birkenau wiąże się z funkcją pielgrzymkową i upamiętniającą (komemoratywną). U źródeł wszystkich wymienionych wyżej wartości leży powiązanie znaczenia wydarzeń historycznych z miejscem, w którym zaszły i z jego materią oraz formą i przestrzenią. Stąd najistotniejszą cechą wszelkich obiektów należących do Muzeum jest ich wiarygodność, autentyzm, a pierwszorzędnym celem działań konserwatorskich utrzymanie tej właściwości. ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE W MIEJSCU PAMIĘCI Pogodzenie racji związanych z zabezpieczeniem dokumentalnych wartości zabytków i ich autentyzmu z potrzebą ich udostępnienia zwiedzającym, zwłaszcza w wypadku obiektów budowlanych wymaga podejmowania wyważonych, często kompromisowych decyzji. Najtrudniejszymi momentami są pogodzenie zabezpieczenia materii i formy, przestrzeni zabytku i równoczesne zapewnienie bezpieczeństwa związanego z użytkowaniem obiektu (wytrzymałość konstrukcji, kwestie pożarowe i inne) oraz osiągnięcie rezultatu estetycznego w maksymalny sposób eksponującego autentyzm oraz wpisującego się w oczekiwania odbiorcy. Należy zaznaczyć, że oczekiwania odbiorców mogą być zmienne i są sprawą wtórną w stosunku do zabezpieczenia autentycznej wartości, zwłaszcza że to właśnie autentyczny charakter obiektów stanowi swego rodzaju magnes i główny powód, dla którego zwiedzający przyjeżdżają aby je obejrzeć. Założenia konserwatorskie stanowią kierunek, ramy określające możliwe działania, jednak rozwiązania szczegółowe muszą być wypracowywane indywidualnie dla każdego obiektu. W oparciu o generalnie przyjęte pryncypia, to obiekt, jego specyfika, stan zachowania i możliwości techniczne, jakie się z nim wiążą, stanowi punkt wyjścia dla wypracowania indywidualnych rozwiązań. Rozwiązania te powinny być proponowane na etapie projektowania, przygotowywania programów prac konserwatorskich, a niekiedy dopiero na etapie wykonawstwa, w oparciu o najszerszą wiedzę na temat możliwości, jakie stwarza obiekt. Zasady powinno się zatem wartościować i stosować w odniesieniu do obiektu, a nie próbować obiekt dostosować do zasad. Jednocześnie należy pamiętać, że poszczególne obiekty tworzą zespół zabytkowy, który jako taki, nosi walory autentyzmu. Nie mniej ważna od zabytkowej materii jest zatem forma obiektu, kontekst i przestrzeń, w jakiej się znajduje. Układ baraków, kompleksowe rozwiązania przestrzenne, infrastruktura terenu, zieleń stanowią widoki byłego obozu, których autentyczny charakter można oceniać w zestawieniu z historycznymi zdjęciami, planami, czy treścią relacji byłych więźniów. Zachowanie autentyzmu miejsc byłych obozów koncentracyjnych jest jednym z podstawowych i najtrudniejszych zadań. 13 W Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau jest ono realizowane poprzez: 1. stosowanie zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości 2. konserwację profilaktyczną, 3. konserwację zachowawczą/techniczną, 4. stosowanie zasady minimalnej niezbędnej ingerencji, 5. utrwalenie bądź uczytelnienie estetyki konserwowanych przedmiotów zgodnej z ich wyglądem z czasu funkcjonowania obozu, kluczowego dla ich historycznego znaczenia, 13 O problemach muzeów walki i martyrologii, [w:] Biuletyn nr 1-2, Warszawa, 1987, s

7 6. stosowanie zasady czytelności i odróżnialności ingerencji. Ad.1. Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości jest naczelną zasadą obowiązującą przy konserwacji obiektów w PMA-B. Wynika ona bezpośrednio z dokumentalnego charakteru tych zabytków i ich najwyżej chronionej wartości autentyzmu. Ad.2. Konserwacja profilaktyczna/prewencyjna/zapobiegawcza opiera się na zapewnieniu obiektom optymalnych warunków ekspozycji oraz likwidowaniu lub minimalizowaniu przyczyn zniszczeń. Zasadnicze znaczenie dla konserwacji profilaktycznej ma jej systematyczna i stała realizacja oraz działania dokumentacyjne. Poprzez konserwację profilaktyczną realizuje się zasadę primum non nocere. Przede wszystkm nie szkodzić jest zasadą, zgodnie z którą nie należy dopuścić do uruchomienia czynników niszczących, oznacza także powstrzymanie się od ingerencji, dla których nie istnieją obiektywne przesłanki i które nie służą zachowaniu zabytku, a stanowią o osłabieniu jego autentycznej wartości. Ad.3. Konserwacja zachowawcza/techniczna ma na celu wzmocnienie i zabezpieczenie osłabionej substancji, spowolnienie procesów naturalnego starzenia, a także złagodzenie lub powstrzymanie degradacji spowodowanej czynnikami zewnętrznymi. Działania konserwatorskie prowadzi się zgodnie z najlepszym stanem wiedzy konserwatorskiej, stosując m.in. najnowsze technologie w sposób możliwie najbezpieczniejszy dla zabytkowej materii, pozwalający na odwracalność zabiegów. Tym samym stosuje się zasadę wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie oraz zasadę odwracalności metod i materiałów 14. Ad.4. Stosowanie zasady minimalnej niezbędnej ingerencji oznacza powstrzymanie się od wszelkich działań niekoniecznych dla ratowania materii zabytkowej lub bezpiecznego udostępniania przestrzeni zabytkowej i jej obiektów. Sam fakt ingerencji w obiekt, niezależnie od jej jakości ma bowiem zasadnicze znaczenie dla oceny jego wiarygodności. Ślady ingerencji rodzą podejrzenie przekształcenia oryginału, a zatem możliwości osłabienia jego autentyzmu. Dlatego wszystkie zabiegi powinny w jak najmniejszym stopniu ingerować w zachowaną historyczną przestrzeń, konstrukcję i formę. W wypadku budynków dotyczy to zarówno zewnętrznej bryły jak i wnętrza. Zniszczone elementy historyczne są uzupełniane jedynie w granicach ubytków i mogą zostać zakwalifikowane do wymiany tylko wówczas, gdy ich stan zagraża konstrukcji całego obiektu i kiedy nie ma możliwości odpowiedniego wzmocnienia tych elementów. Niedopuszczalne są pełne rekonstrukcje o charakterze estetycznym, o ile nie są one podyktowane względami technicznymi. Ad.5. Każde działanie konserwatorskie wiąże się z rezultatem estetycznym. Nawet najbardziej zachowawcza konserwacja mająca na celu zachowanie zastanego wyglądu obiektu nie jest wolna od decyzji jego wyrazie estetycznym. Brak decyzji jest również decyzją. Zabytkowe wartości oraz historyczne znaczenie obiektów poobozowych wynika z roli, jaką odegrały one w czasie funkcjonowania obozu koncentracyjnego i zagłady. Ich historia przed i poobozowa nie ma istotnego, decydującego znaczenia dla zabytkowych wartości tych obiektów. Dlatego działania konserwatorskie mają na celu pokazanie stanu obiektów z czasu funkcjonowania obozu w oparciu o autentyczne relikty i ślady, które się po nim zachowały. Zmiany wizualne, które zaszły w obiektach w niemal 70-letniej historii Muzeum, takie jak m.in. wtórne uzupełnienia, elementy dodane, ślady wandalizmu, fałszują obraz i odbiór byłego obozu. Jednocześnie, naczelną koncepcją pozostaje idea konserwacji stanu zastanego. Jak zatem pogodzić 14 Zasada odwracalności metod i materiałów jest ideą, do której powinno się dążyć we wszystkich działaniach konserwatorskich. W praktyce, możliwości techniczne nie zawsze pozwalają na pełne jej zrealizowanie. Zasadę tę należy zatem stosować tak dalece, jak jest to możliwe, ze świadomością ograniczeń technicznych, w ramach dostępnych metod i środków. 7

8 potrzebę pokazania obiektów w stanie z czasu funkcjonowania obozu z zasadą unikania rekonstrukcji o charakterze estetycznym/estetyzującym, zasadą minimalnej ingerencji oraz konserwacją zachowawczą stanu zastanego? Wydaje się, że odpowiedzią na to pytanie jest zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco. Należy przez to rozumieć zarówno techniczne czynniki niszczące związane z obecnością wtórnych elementów, jak i ich estetyczny wyraz, zaburzający odbiór wizualny, integralność i wymowę obiektu jako dokumentu. Elementy zniekształcające rozumie się również jako czynnik niszczący. Utrwalenie bądź uczytelnienie estetyki konserwowanych przedmiotów tak, aby odzwierciedlała ona ich wygląd z czasu funkcjonowania obozu, kluczowego dla ich historycznego znaczenia, powinno się zatem odbywać raczej na drodze odejmowania (usuwania) wtórnych, poobozowych nawarstwień, niż dodawania nowych uzupełnień. (W przypadku koniecznych dodatków należy stosować się do zasady odróżnialności elementów historycznych i wtórnych). Problemem w stosowaniu tej zasady jest częsta sytuacja, w której nie jest możliwa jednoznaczna identyfikacja elementu/nawarstwienia jako poobozowego. W takiej sytuacji zalecana jest daleko idąca ostrożność i postępowanie z takimi elementami jak z historycznymi, nawet gdy prawdopodobieństwo ich obozowego pochodzenia nie jest wielkie. Wszelkie działania, których skutki wiążą się z rezultatem estetycznym powinny być poprzedzone próbami i wdrażane dopiero po akceptacji wybranego rozwiązania. Ad.6. Stosowanie zasady czytelności i odróżnialności ingerencji jest sprawą kluczową dla zachowania prawdy o autentyzmie obiektów. Rezultat zabiegów konserwatorskich powinien być dyskretny, nie zaburzający integralności i odbioru obiektu, nie powinien dominować w stosunku do historycznej materii, ale raczej pozwolić na lepszą jej ekspozycję. Kwestią jednak fundamentalną pozostaje możliwość odróżnienia historycznej materii od śladów późniejszych napraw i konserwacji. Ogromną rolę w stosowaniu tej zasady odgrywa dokumentacja konserwatorska. BARAKI MUROWANE NA ODCINKU BI DAWNEGO KL AUSCHWITZ II-BIRKENAU SZCZEGÓŁOWE WYTYCZNE Baraki murowane na odcinku BI są obiektami w bardzo złym stanie zachowania, spowodowanym wadliwą ich budową, ekspozycją na agresywne warunki atmosferyczne oraz zmianami zachodzącymi w czasie, czyli naturalnymi procesami starzenia. W budynkach tych w okresie powojennym wykonywanych było szereg remontów i napraw, związanych m.in. z wymianą połaci dachowych, wzmacnianiem konstrukcji i fundamentów, naprawami i wymianą stolarki drzwiowej i okiennej. Dokumentacja dotycząca tych interwencji jest bardzo skromna, co nastręcza ogromnych problemów w rozróżnieniu elementów historycznych od wtórnych. Ponadto, baraki w czasie udostępnienia ich zwiedzającym uległy licznym aktom wandalizmu, co jest widoczne przede wszystkim w postaci napisów, niekiedy naniesionych kredką lub flamastrem, a z reguły wydrapanych w tynkach. Napisy pokrywają w zasadzie wszystkie dostępne ściany, niekiedy występują obok napisów wykonanych przez więźniów obozu. Wysoka frekwencja odwiedzających oraz możliwość zwiedzania budynków indywidualnie, bez nadzoru, ma także wpływ na przyspieszoną eksploatację i degradację obiektów. Rozwiązania szczegółowe dla baraków murowanych wpisane być muszą w wyżej opisane Założenia konserwatorskie w Miejscu Pamięci. Niewątpliwym priorytetem jest traktowanie zespołu budynków, jak i ich poszczególnych elementów jak dokumentu i unikanie wszelkich zmian, które mogłyby zatrzeć to ich znaczenie. Troska o autentyzm i maksymalna ochrona zachowanej substancji powinna być zapewniona przy wykorzystaniu najlepszych możliwości technicznych, na najwyższym możliwym poziomie, przy zminimalizowaniu elementów wprowadzanych w celu jej ratowania. Obszary o nieodwracalnie utraconych wartościach zabytkowych, stanowiące tło dla elementów zachowanych, powinny być im podporządkowane, podkreślając ich obecność. Kompleksowa ocena sytuacji wymagaj interdyscyplinarnej 8

9 współpracy specjalistów różnych dziedzin, a szczegółowe rozwiązania mogą być proponowane dopiero po dogłębnym zbadaniu stanu zachowania obiektów, zidentyfikowaniu przyczyn zniszczeń i racjonalnej, holistycznej analizie zagrożeń 15. Podczas formułowania rozwiązań dla kompleksowych programów konserwatorskich i projektów budowlanych, należy kierować się wyżej opisanymi Założeniami konserwatorskimi w Miejscu Pamięci oraz następującymi wytycznymi: 1. Wszystkie prace muszą być podporządkowane zabytkowemu charakterowi obiektu i wykonane z poszanowaniem historycznej materii. 2. Zakłada się, że nie będzie się dokonywało niekoniecznych dla zachowania lub integralności obiektu rekonstrukcji o charakterze estetycznym. 3. Wszystkie działania służące zachowaniu budynków powinny w jak najmniejszym stopniu ingerować w zachowaną historyczną przestrzeń, konstrukcję i formę. 4. Zakłada się przeprowadzenie pełnej konserwacji technicznej, mającej na celu zminimalizowanie procesów niszczenia, a także usunięcie wadliwych skutków wcześniejszych napraw, zniekształcających odbiór obiektu, również jego aspekt wizualny. 5. Zakłada się usunięcie śladów wandalizmu. 6. Działania konserwatorskie powinny zostać poprzedzone zabezpieczeniem budynku pod względem konstrukcyjnym oraz usunięciem przyczyn zawilgoceń. Wzmocnienia konstrukcyjne muszą zapewnić dalsze trwanie i możliwość eksploatacji budynków. 7. Ochronie podlegają wszystkie zachowane elementy z okresu funkcjonowania obozu. Zostaną one w maksymalny sposób wyeksponowane i poddane zabiegom konserwatorskim mającym na celu ich zachowanie. 8. Ochronie podlegają także ślady zniszczeń, napraw i reperacji, które mogły powstać w czasie funkcjonowania obozu. 9. Zniszczone elementy historyczne mogą zostać zakwalifikowane do wymiany tylko wówczas gdy ich stan zagraża konstrukcji całego obiektu i kiedy nie ma możliwości ich odpowiedniego wzmocnienia i zachowania. 10. Traktując poszczególne elementy obiektu indywidualnie, w toku prac należy usuwać nawarstwienia nie pochodzące z okresu działalności obozu. Zwłaszcza elementy wtórne zakłócające odbiór obiektu, przypadkowe, należy usunąć i, jeśli to konieczne dla zachowania obiektu, wprowadzić na ich miejsce nowe, nawiązujące formą do oryginału, lecz nie imitujące go. Zabiegi te mogą być jednak wykonane jedynie pod warunkiem, że nie będą miały znacząco szkodliwego wpływu na zachowanie substancji historycznej. Elementy o szczególnej wadze historycznej pochodzące z okresu poobozowego, a wymagające zachowania, mogą być konserwowane na zasadzie ewentualnych wyjątków od reguły. 11. Elementy, co do których nie jest możliwe określenie czasu pochodzenia, w procesie konserwacji traktować należy jak historyczne i poddać konserwacji przyjmując, że mogły one powstać w okresie funkcjonowania obozu. 12. Elementy wtórne, które nie szkodzą obiektowi ani pod względem technicznym ani estetycznym można pozostawić i poddać konserwacji, pod warunkiem że jest to uzasadnione ekonomicznie. Należy przy tym stosować się do zasady odróżnialności ingerencji i zachować lub uczynić czytelnym ich wtórny charakter. 13. Wprowadzenie nowych elementów powinno ograniczać się do niezbędnego minimum. Projektowane, konieczne do zabezpieczenia i ochrony obiektu instalacje wewnętrzne i zewnętrzne powinny być umiejętnie i dyskretnie wkomponowane w obecną strukturę budynku. 14. Elementy nowe wprowadzone muszą być w sposób dyskretny ale umożliwiający ich odróżnienie od elementów historycznych. 15. Możliwy do określenia zakres elementów historycznych i wtórnych musi być dokładnie opisany i oznaczony graficznie w programie prac konserwatorskich, a zakres uzupełnień 15 Jolanta Banaś, Ewa Cyrulik, Aleksandra Papis, Rafał Pióro, op. cit. 9

10 i wymiany elementów wynikający z planowanych prac konserwatorskich w dokumentacji powykonawczej 16. BARAKI MUROWANE NA ODCINKU BI DAWNEGO KL AUSCHWITZ II-BIRKENAU ZAGADNIENIA KONSERWATORSKIE Zagadnienia konserwatorskie dotyczące baraków murowanych można podzielić na następujące kategorie: 1. warunki gruntowo-wodne, 2. konstrukcje, 3. korozja biologiczna materiałów, 4. zabezpieczenie drewna, 5. zabezpieczenie elementów wykonanych z zapraw mineralnych, 6. zabezpieczenie elementów żelbetowych, 7. zabezpieczenie elementów metalowych, 8. zabezpieczenie nawarstwień malarskich, 9. zagadnienie odróżnienia elementów oryginalnych od wtórnych, 10. zagadnienie wandalizmu, 11. ekspozycja. Ad.1. Jedną z głównych przyczyn procesów niszczenia baraków murowanych jest ich zawilgocenie, mające wpływ na stan posadowienia budynków, konstrukcje, deformacje posadzek i inne. Jest ono spowodowane między innymi kapilarnym wznoszeniem wody z gruntu, a także brakiem skutecznego odprowadzenia wody opadowej. Uregulowanie stosunków gruntowo-wodnych na terenie odcinka BI jest jednym z istotnych czynników, który przyczyni się do poprawy stanu technicznego baraków (poprawę stanu baraków warunkują także działania budowlane). Proces ten musi być przeprowadzony w sposób kontrolowany i z dużą ostrożnością, tak aby nie zachwiać równowagi klimatycznej budynków. Będzie on przebiegał dwutorowo, problem będzie bowiem analizowany w toku badań dotyczących konstrukcji i przygotowania projektów budowlanych dla baraków, jak i w przygotowaniu Koncepcji regulacji stosunków gruntowo-wodnych na terenie dawnego KL Auschwitz II-Birkenau dla całego obszaru byłego obozu. Ad.2. Zagadnienie wzmocnienia konstrukcji baraków to kwestia najbardziej fundamentalna dla ich konserwacji i przyszłej ekspozycji oraz udostępnienia dla zwiedzających. W obecnej chwili konstrukcje są bardzo słabe, ściany są popękane, płytko posadowione, miejscami wręcz brakuje fundamentów, część ścian jest zdeformowana w nieodwracalny sposób. Brak stabilizacji fundamentów powoduje różnice w osiadaniu partii budynków, co powoduje dalsze uszkodzenia. Baraki w najgorszym stanie zachowania wzmacniane są tymczasowo w postaci zewnętrznych konstrukcji wsporczych oraz ściągów i wzmocnień wewnętrznych. Rozwiązania docelowe mają na celu takie wzmocnienie konstrukcji, które pozwoli na maksymalne zachowanie substancji historycznej w mikro i makro skali. Np. w wypadku ścian chodzi nie tylko o możliwe zachowanie każdej cegły, ale także ich historycznego układu stanowiącego o autentyzmie tych budynków, budowanych przez więźniów. Przemurowanie fragmentów ścian to scenariusz, którego należy w miarę możliwości unikać, gdyż takie rozwiązanie doprowadzi do stworzenia swego rodzaju preparatu konserwatorskiego, będącego wynikiem rekonstrukcji lub anastylozy. Taki obiekt po konserwacji 16 Jolanta Banaś, Ewa Cyrulik, Aleksandra Papis, Rafał Pióro, op. cit.; Aleksandra Papis, Problematyka ochrony poobozowych obiektów Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu na przykładzie murowanych baraków mieszkalnych odcinka BI na Brzezince, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. Edwarda Kosakowskiego, ASP im. Jana Matejki w Krakowie, 2006, s ; Jolanta Banaś-Maciaszczyk, Andrzej Jastrzębiowski, Anna Łopuska, Programy prac konserwatorskich dla baraków drewnianych o nr inw. B-154 i B-159, zlokalizowanych na terenie odcinka BIIa dawnego obozu Auschwitz II-Birkenau, Oświęcim, 2012, (prace niepublikowane). 10

11 nie będzie już w pełni autentycznym, historycznym barakiem - rezultatem pracy więźniów i świadkiem zdarzeń mających miejsce w obozie. Jednocześnie wzmocnienia konstrukcji powinny dążyć do likwidacji tymczasowych podpór, zaburzających formę budynków oraz percepcję historycznej przestrzeni, w jakiej się znajdują. Rozwiązania konstrukcyjne wypracowane zostaną w drodze projektu badawczego Badania nad opracowaniem metod konserwacji, zabezpieczenia i wzmocnienia konstrukcji obiektów, elementów ich wykończenia oraz ich podłoża gruntowego z uwzględnieniem statyki i fizyki budowli występujących na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Rozwiązania wskazane w wyniku projektu zdeterminują możliwości ekspozycji budynków. Ad.3. Korozja biologiczna w barakach obejmuje wszystkie niemal materiały wchodzące w ich skład i wiąże się z rozwojem owadów, grzybów, bakterii, glonów, porostów i mchów. Opracowanie kompleksowych metod zwalczania tej korozji i zabezpieczania przed jej rozwojem musi uwzględniać bezpieczeństwo stosowanych preparatów dla poszczególnych podłoży (drewno, cegła, beton, zaprawy mineralne, nawarstwienia ścienne, metal) a także korelację stosownych środków. Środki i metody opracowywane są w ramach dwóch projektów badawczych: Badania nad korozją biologiczną obiektów na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w zakresie rozpoznania i zwalczania czynników biologicznych oraz Badania nad sposobem konserwacji, zabezpieczania i wzmocnienia historycznych elementów drewnianych występujących w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Ad.4. Zabezpieczenie drewna obejmuje wyżej wspomniane zagadnienie korozji biologicznej, ale także badania wytrzymałościowe, identyfikację elementów historycznych i wtórnych i ocenę ich stanu zachowania, a w dalszej kolejności analizę możliwości strukturalnego wzmocnienia drewna w celu maksymalnego zachowania drewnianych elementów oraz ewentualnego zabezpieczenia go przed działaniem wody i ognia. Badania są prowadzone w ramach projektu Badania nad sposobem konserwacji, zabezpieczania i wzmocnienia historycznych elementów drewnianych występujących w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Ad.5. Zabezpieczenie elementów wykonanych z zapraw mineralnych wymaga identyfikacji elementów historycznych i wtórnych, oceny ich stanu zachowania, składu oraz opracowania skutecznych metod konserwacji. W tym celu realizowany jest projekt Badania nad identyfikacją materiałów budowlanych, określające właściwości fizyko-chemiczne i wytrzymałościowe oraz badania nad sposobem konserwacji, zabezpieczenia i wzmocnienia elementów z materiałów mineralnych, występujących w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Ad.6. Zabezpieczenie elementów żelbetowych wymaga identyfikacji elementów historycznych i wtórnych, oceny ich stanu zachowania, składu oraz opracowania skutecznych metod konserwacji tych trudnych, dwuskładnikowych materiałów. Metody te uwzględniać muszą m.in. uwarunkowania konstrukcyjne. W tym celu realizowany jest projekt Badania nad konserwacją i zabezpieczeniem żelbetu występującego w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz- Birkenau. Ad.7. Zabezpieczenie elementów metalowych, podobnie jak innych, wymaga identyfikacji elementów historycznych i wtórnych, oceny ich stanu zachowania, składu oraz opracowania skutecznych metod konserwacji. Metody te uwzględniać muszą m.in. uwarunkowania konstrukcyjne. Jedną z trudności tego zadania jest opracowanie sposobu zabezpieczania elementów metalowych w sposób skuteczny dla zewnętrznych warunków ekspozycji, a jednocześnie nie zmieniający wyglądu obiektów. Badania prowadzone są w ramach projektu Badania skuteczności materiałów i metod w zabezpieczaniu antykorozyjnym oraz oczyszczaniu elementów metalowych występujących w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz- Birkenau. 11

12 Ad.8. Konserwacja nawarstwień ściennych również opierać się musi na identyfikacji elementów historycznych i wtórnych, ocenie ich stanu zachowania, składu oraz opracowaniu skutecznych metod konserwacji. Trudności będą nastręczały decyzje o pozostawieniu lub usunięciu nawarstwień wtórnych, gdyż może się zdarzyć, że zarówno ich usunięcie, jak i zachowanie (konsolidacja wraz z historycznymi warstwami znajdującymi się pod spodem) nieść będzie ryzyko uszkodzenia warstw historycznych. Decyzje będą musiały zapadać indywidualnie, w oparciu o wyniki projektu Badania techniki, technologii i stanu zachowania nawarstwień ściennych występujących w obiektach na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz- Birkenau oraz badania nad opracowaniem metod ich konserwacji i zabezpieczenia. Ad.9. Zagadnienie odróżnienia elementów oryginalnych od wtórnych ma fundamentalne znaczenie dla wiedzy o autentyzmie obiektów i będzie podstawą do podejmowania decyzji konserwatorskich o pozostawieniu, konserwacji bądź usunięciu poszczególnych elementów. Konieczne jest określenie przy użyciu wszelkich dostępnych metod (kwerendy archiwalne, obserwacja makro i mikroskopowa, analizy fizyczne i chemiczne materiałów) elementów historycznych, elementów wtórnych i elementów, co do których nie ma pewności, z jakiego okresu pochodzą. Elementy historyczne oraz te, co do których są wątpliwości powinny być zachowane i konserwowane z największym pietyzmem, natomiast elementy wtórne powinny być usuwane, o ile ich usunięcie nie spowoduje szkody dla substancji historycznej, ewentualnie pozostawiane z zaznaczeniem, że są to elementy wtórne bądź wymieniane na nowe, jeżeli bezpieczeństwo lub aspekt wizualny obiektu tego wymaga. Ad.10. Ślady wandalizmu należy bezwzględnie usuwać w sposób bezpieczny dla historycznej substancji oraz zapobiegać powstawaniu kolejnych. Jest to zagadnienie, które powinno zostać ujęte również w strategii prewencyjnej, w ramach konserwacji profilaktycznej 17. Sposób usuwania śladów wandalizmu musi uwzględniać uwarunkowania, a szczególnie stan zachowania poszczególnych elementów, w oparciu o które należy opracowywać indywidualnie metodę postępowania konserwatorskiego. Ad. 11. Możliwości ekspozycji budynków opierać się będą o wyniki badań w ramach projektu Badania nad opracowaniem metod konserwacji, zabezpieczenia i wzmocnienia konstrukcji obiektów, elementów ich wykończenia oraz ich podłoża gruntowego z uwzględnieniem statyki i fizyki budowli występujących na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Być może przyjąć trzeba kilka wariantów polegających na wprowadzeniu konstrukcji wsporczej od środka budynku, od zewnątrz lub wariantu pośredniego. Należy dążyć do maksymalnego ukrycia wzmocnień. Konstrukcje wsporcze, zwłaszcza umieszczone na zewnątrz budynków i zaburzające przestrzeń są rozwiązaniem niepożądanym i rozważane będą w ostatniej kolejności, w sytuacji braku lepszych rozwiązań. Ostateczne decyzje będą musiały uwzględniać stan techniczny budynków, zachowanie ich autentyzmu, przestrzeni w której się znajdują, a także względy bezpieczeństwa związane z ekspozycją i udostępnieniem baraków do zwiedzania. 17 Anna Łopuska, Obiekty byłych obozów koncentracyjnych w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu w obliczu wandalizmu. Próby zabezpieczenia nawarstwień historycznych na ścianach wewnętrznych, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. dr art.-kons. Bogumiła J. Rouby w Zakładzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK, Toruń, 2008; Anna Łopuska, Wandalizm w Miejscu Pamięci, [w:] Pro Memoria (2) 29, Oświęcim, 2009, s

13 Bibliografia: 1. Arszyński Marian, Idea Pamięć Troska. Rola zabytków w przestrzeni społecznej i formy działań na rzec ich zachowania od starożytności do połowy XX wieku, Malbork, Banaś Jolanta, Cyrulik Ewa, Papis Aleksandra, Pióro Rafał, Programy konserwatorskie dla bloków o nr inw. A-2 i A-3, Część pierwsza Wprowadzenie, Dział Konserwacji PMA-B w Oświęcimiu, 2007, (prace niepublikowane). 3. Banaś Jolanta, Papis Aleksandra, Pióro Rafał, Programy prac konserwatorskich baraków drewnianych o numerach inwentaryzacyjnych B-80, B-156, B-166, B-171 i B-210, zlokalizowanych na terenie dawnego obozu Auschwitz II-Birkenau, Dział Konserwacji PMA-B w Oświęcimiu, 2008, (prace niepublikowane). 4. Banaś-Maciaszczyk Jolanta, Drabczyk Zofia, Łopuska Anna, Paluch Agnieszka, Pawlak Ewelina, Rybitwa Alicja, Warzecha Monika, Setkiewicz Piotr, Zachować autentyzm. Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II-Birkenau, Oświęcim, Banaś-Maciaszczyk Jolanta, Jastrzębiowski Andrzej, Łopuska Anna, Programy prac konserwatorskich dla baraków drewnianych o nr inw. B-154 i B-159, zlokalizowanych na terenie odcinka BIIa dawnego obozu Auschwitz II-Birkenau, Oświęcim, 2012, (prace niepublikowane). 6. Berenbaum Michael, Musimy zachować Auschwitz, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim Frodl Walter, Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, [w:] Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria B, t. XIII, Warszawa, Huener Jonathan, Auschwitz, Poland, and the Politics of Commemoration, , Ohio University Press, Huener Jonathan, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w latach , [w:] Pro Memoria 27, Oświęcim, Juras Oliwia, Setkiewicz Piotr, Łopuska Anna, Zachować autentyzm. Konserwacja dwóch bloków dawnego KL Auschwitz I, Oświęcim, Krzywobłocka-Laurow Róża, Jak zachować ruiny komór gazowych i krematoriów II i III na terenie byłego Auschwitz-Birkenau, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim Lachendro J., Zburzyć i zaorać? Idea założenia Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w świetle prasy polskiej w latach , Oświęcim, Łopuska Anna, Obiekty byłych obozów koncentracyjnych w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu w obliczu wandalizmu. Próby zabezpieczenia nawarstwień historycznych na ścianach wewnętrznych, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. dr art.-kons. Bogumiła J. Rouby w Zakładzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK, Toruń, Łopuska Anna, Wandalizm w Miejscu Pamięci, [w:] Pro Memoria (2) 29, Oświęcim, Łopuska Anna, Konserwacja pięciu drewnianych baraków dawnego KL Auschwitz II-Birkenau, [w:] Monografia Spotkanie z Zabytkiem 3 (V) 2011 Były niemiecki obóz zagłady Auschwitz- Birkenau Cz.1, Gliwice Łopuska Anna, Papis Aleksandra, Estetyka w konserwacji obiektów Państwowego Muzeum Auschwitz- Birkenau w Oświęcimiu, [w:] Szmit-Naud E., Rouba B., Arszyńska J., (red.), Wokół zagadnień estetyki zabytku po konserwacji i restauracji, Warszawa-Toruń, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Niessner Władysław, Sauna - budynek i jego konserwacja, [w:] Teresa Świebocka (red.), Architektura zbrodni. Budynek tzw. centralnej sauny w KL Auschwitz II-Birkenau, Oświęcim, Nowakowski Jacek, Granice ingerencji konserwatorskiej w procesie zachowania pozostałości obozowych ze szczególnym uwzględnieniem ruin komór gazowych i krematoriów, [w:] K. Marszałek (red.) Chronić dla przyszłości, Oświęcim, O problemach muzeów walki i martyrologii, [w:] Biuletyn nr 1-2, Warszawa, Papis Aleksandra, Problematyka ochrony poobozowych obiektów Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu na przykładzie murowanych baraków mieszkalnych odcinka BI na Brzezince, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. Edwarda Kosakowskiego, ASP im. Jana Matejki w Krakowie, Rymaszewski Bohdan, Pamiętać będą pokolenia, Oświęcim, Szmygin Bogusław, Teoria zabytku Aloisa Riegla, [w:] Ochrona Zabytków nr 3-4,

14 23. Tezy do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,