INSTYTUT ŁĄCZNOŚCI Państwowy Instytut Badawczy

Transkrypt

1 INSTYTUT ŁĄCZNOŚCI Państwowy Instytut Badawczy Zakład Problemów Regulacyjnych i Ekonomicznych Z-11 EKONOMICZNA WARTOŚĆ INFORMACJI Praca Nr dr inż. Kornel B. Wydro kierownik tematu mgr Magdalena Olender wykonawca Warszawa, grudzień 2006

2 Spis treści 0.1 Informacja Dane, informacja, wiedza Charakterystyczne cechy informacji Ilość informacji Miary wartości informacji Normatywna ocena wartości Realistyczna ocena wartości Subiektywna ocena wartości Decyzyjny model oceny wartości Wycena wartości niematerialnych Rola informacji w ekonomii Znaczenie informacji w przedsiębiorstwie Metody szacowania wartości niematerialnych Wnioski

3 Wstęp Informacja zawsze była swoistym zasobem produkcyjnym: nowo pozyskana wiedza, nowe wynalazki, nowe umiejętności umożliwiały lepszą organizację lub jakość produkcji. Współcześnie jednak ukształtowała się istotna zmiana jakościowa znaczenia i roli tego zasobu. Po pierwsze, nastąpił gwałtowny wzrost zasobów dostępnej informacji wystąpiło szczególnie wiele nowych zdarzeń i obserwacji, które przyczyniły się do istotnego wzrostu wiedzy, a nowoczesna technika umożliwiła zgromadzenie tak dużych ilości informacji, że wcześniej stosowane metody ich przetwarzania i eksploatacji stały się daleko nie wystarczające. Spowodowało to gwałtowny rozwój technik informatycznych. Dalej nastąpiła globalizacja dostępu do informacji. Można ją pobierać z dowolnego miejsca jej występowania, będąc w dowolnym innym miejscu na kuli ziemskiej. Następnym czynnikiem rozwojowym stały się nowe, niezwykle sprawne metody wyszukiwania informacji 1. W końcu, wielką rolę rozwojową odgrywają nowe, wciąż doskonalone sposoby przesyłania i przetwarzania informacji. One właśnie spowodowały możliwość występujących coraz powszechniej przemian w obszarze organizacji pracy i zarządzania 2. Ocenia się, że nadal będzie następowało doskonalenie organizacji pracy i jej zarządzania wskutek pełniejszego wykorzystania komunikacji multimedialnej, m.in. w oparciu o oprogramowanie dla sieciowej pracy zespołowej. Wszystko to powoduje, że odpowiednie wykorzystanie technologii czy technik informacyjnych może dziś wielokrotnie zmniejszyć koszty działalności gospodarczej, lub zwiększyć jej rentowność. Stąd też koszty informacji i narzędzi do jej obróbki jakimi są techniki informacyjne stają się znaczącym składnikiem łącznych kosztów wytwarzania produktów i świadczonych usług. We współczesnej gospodarce maleje zatem relatywnie ekonomiczny wpływ zarządzania zasobami finansowymi i materialnymi, a coraz więcej znaczenia nabierają umiejętności wykorzystania aktywów niematerialnych (tj. wiedzy, umiejętności, własności intelektualnej, itp.). Z tego względu w ostatnich latach wzrasta coraz bardziej zainteresowanie informacją, wiedzą i metodami zarządzania tymi przedmiotami, co objawia się jako jeden z wyraźnych trendów (patrz np. Wydro i in., 2001) jakościowych zmian w gospodarce światowej. Wynika to z obserwacji i doświadczenia, że sprawne przetwarzanie informacji przynosi znaczące zwiększenie konkurencyjności tak przedsiębiorstw, jak i całych krajów, tych, które wykorzystują szansę uwzględnienia czynników zachodzących przemian i dostrzegaja nowy zasób produkcyjny: informację, która w różnych postaciach od nie przetworzonej, do zsyntetyzowanej jako wiedza, staje się produktem coraz bardziej cenionym i poszukiwanym. Informacja staje się więc z dnia na dzień coraz ważniejszym podstawowym zasobem produkcyjnym, a społeczeństwo intensywnie wykorzystujące ten zasób społeczeństwem informacyjnym (Oleński, 2006). 1 Warto zauważyć, że głównym powodem szybkiego wzrostu popularności Internetu jest łatwość wyszukiwania informacji w skali globalnej i jej sprawnej selekcji. 2 Przykładem mogą tu być elastyczne systemy produkcyjne, w których można wytwarzać produkty zindywidualizowane, przystosowane do potrzeb poszczególnych klientów, na żądany termin, przy jednoczesnej racjonalizacji zapasów materiałowych. 2

4 Ma to swoje implikacje ekonomiczne zarówno wskutek silnie katalizującego oddziaływania technik informacyjnych i informacji, jak też wskutek faktu, że sama informacja stała się dobrem ekonomicznym. Tworzy się nowe spojrzenie na ekonomię, w szczególności pojawiła się potrzeba naukowego uwzględnienia gospodarczych aspektów informacyjnych, co niekiedy jest nazywane e-ekonomią lub ekonomią informacji. Właśnie e-ekonomia ma specyfikę akcentowania i uwzględniania znaczenia wartości informacji. Społeczeństwo informacyjne jest definiowane na różny sposób, jednak najczęściej jako takie, w którym informacja jest nieodzownym elementem wszystkich funkcji produkcyjnych i konsumpcyjnych (Machlup, 1962; Porat, 1977; Toffler, 1980). Właśnie intensyfikacja ekonomicznego wykorzystania informacji w ostatnich dziesięcioleciach doprowadziła do transformacji gospodarczej społeczeństw z produkujących towary na wytwarzające usługi 3. Jak już wyżej powiedziano, wyznacznikami współczesnego rozwoju społecznego i ekonomicznego staje się w szczególności wiedza i nowoczesne technologie (patrz np. Bell, 1973), wzrasta znaczenie nauki, sfery badań i rozwoju, następuje transformacja przedmiotów pracy, oraz zmniejszanie się obszarów pracy fizycznej na rzecz pracy umysłowej. Różnorodne gałęzie produkcji związane z przemysłem wytwórczym lub wydobywczym przekształciły się w gałęzie w znacznym stopniu uzależnione od informacji. Informacja i wiedza w tym organizacja stają się w gospodarce równie istotne jak kapitał, praca i ziemia, ale także stają się źródłem kształtowania nowych strategii rozwoju gospodarczego oraz przemian społecznych. Społeczeństwo informacyjne jest i będzie w dużej mierze kształtowane przez rozwój przemysłów informatycznych. Rozwój komputerów i technologii przekazywania danych będzie nadal obniżał w znacznym stopniu koszty przetwarzania danych i ich upowszechniania, ułatwiając zastosowanie technologii do szerokiego spektrum działalności gospodarczej, ale i sam przemysł teleinformatyczny oraz usługi tworzone na bazie jego produktów będą coraz bardziej znaczącym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Prowadzi to do konieczności badań informacji jako zasobu ekonomicznego i produktu rynkowego. Problem informacji jako zasobu ekonomicznego stał się przedmiotem dyskusji zarówno w kręgach akademickich, jak i wśród praktyków różnych specjalności, w tym oczywiście ekonomistów. Tacy ekonomiści, jak wyżej przywoływani Machlup, Porat i Bell zapoczątkowali koncepcje informacyjnej ekonomii, traktując informację jako kluczowy, przekształcający zasób społeczeństwa post-industrialnego. Inni autorzy zaczęli traktować informację jako zasoby przedsiębiorstw, które podobnie jak tradycyjnie wyróżniane zasoby ludzie, kapitał, surowce, wyposażenie i energia powinny być zarządzane w interesie zwiększania siły konkurencyjnej. Zaczęto rozwijać zarówno idee zasobowego ujecia informacji, jak i zarządzania tym zasobem. Stwierdzono, że na podobieństwo technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, informacja stała się towarem podlegającym popytowi i można mówić o stopniu zaspokojenia tego popytu. 3 Na przykład, w już latach siedemdziesiątych w zatrudnieniu ogółem w gospodarce USA 56% stanowiła sfera usług, ok. 30% produkcja materialna, a ok. 5% rolnictwo i tendencja w szczególności redukcji zatrudnienia w sferze materialnej utrzymuje się. 3

5 Dla uzupełnienia teorii ekonomicznych podstawową kwestią staje się pytanie o wartość informacji. Że informacja stała się z czasem uważana za jeden z towarów na rynku, podobny do dóbr materialnych czy energii jest rzeczą bezsporną. Do jakiego jednak stopnia ta analogia jest właściwa, i do jakiego stopnia własności informacji i innych towarów są podobne, jest sprawą wymagającą badań. Natomiast z punktu widzenia branży teleinformatycznej problem wartości informacji jest także istotny, gdyż w miarę porządkowania ekonomicznego obrotu informacją w zależności od jej cech, praw dostępowych oraz wymagań na gromadzenie i przesyłanie będą ulegały zmianom wymagania dotyczące infrastruktury obrotu informacją i usług na bazie tej infrastruktury realizowanych. Wymuszać to będzie zarówno zmiany technologiczne, jak i modyfikacje prawne, w tym regulacyjne, a więc będzie istotnie oddziaływało na rozwój rynku teleinformatycznego. Niniejsza praca, będąca wprowadzeniem do omawianej tematyki, stanowi przegląd badań nad wartością informacji, jako krytycznego czynnika w gospodarce społeczeństwa informacyjnego. 0.1 Informacja Dane, informacja, wiedza Ogólnie rzecz biorąc, informacja jest środkiem komunikacji w ramach gatunków istot żywych. Komunikacja ta polega na przekazywaniu sygnałów o umownej treści, które to sygnały mogą składać się z elementarnych symboli (znaków) i odwzorowujących jakiś komunikat. Przyjęcie komunikatu wymaga rozpoznania symboli i odpowiedniej interpretacji ich zestawu co wymaga znajomości wspomnianej umowności. Informacja jest więc zawsze przekazywana 4 między nadawcą i odbiorcą. W procesie przekazywania może być ona przekształcana (przetwarzana) celowo lub przypadkowo. Przekształcenia te mogą prowadzić do deformacji przekazywanego komunikatu lub jego sublimacji, tj. przekaz może być przekłamany przypadkowo (zakłócenia 5 ) lub celowo (fałszerstwo), bądź może być pozbawiany elementów zbędnych z punktu widzenia odbiorcy. Zatem komunikat jest generowany z intencji nadawcy, natomiast jego odbiór jest determinowany odpowiednią potrzebą i zdolnością odbiorcy do odbioru sygnałów i właściwego zrozumienia przenoszonych nimi treści 6. W tym kontekście mówi się o dwóch modelach informacji: określanym z poziomu źródła gdzie informacja jest zasobem, którym można 4 Przekaz może odbywać się w czasie (np. druk) lub przestrzeni (np. telefon), bądź jedno i drugie. 5 Można temu zapobiegać metodami kodowania protekcyjnego lub korekcyjnego (zabezpieczającego przed błędami lub je redukującymi), co jednak zwieksza objętość przesyłanego sygnału analogią jest tu ochronne opakowanie towaru zwiększajace gabaryty i wagę przesyłki. 6 W tym kontekście można wspomnieć o tzw parainformacji, tj. o takich komunikatach, które wyzwalają w świadomości odbiorcy inne informacje pozyskane wcześniej i zapamietane, a obecnie poprzez skojarzenie wywołane z pamięci odbiorcy 4

6 zarządzać jak innymi środkami wytwórczymi lub przetwarzać 7 jak inne zasoby. Jest obiektywna i ma wartość stałą (wartość wytworzenia). określanym z poziomu odbioru informacja istnieje tylko dla użytkownika, jest interpretowana tylko w momencie użytkowania (być może z uwzględnieniem nadawcy). Interpretacje mogą się zmieniać i w związku z tym może ulegać zmianie wartość informacji. Powyższe skrótowe, ale zasadnicze konstatacje pozwalają przyjąć następującą interpretację definjującą: dane to zestaw symboli z określonego zbioru (np. alfabetu), którym nadano umowne znaczenie. Odpowiedni zestaw danych przy założeniu znajomości znaczeń symboli i zasad ich zestawiania (tj. znajomości klucza ) stanowi informację (komunikat) będącą opisem określonego fragmentu stanu rzeczywistości (faktu, tworu myślowego, itp). Z kolei wiedza jest opisem związków między faktami. W literaturze informacja (łac. informatio wyobrażenie, pojęcie) jest współcześnie definiowana na różne sposoby, w zależności od dziedziny w jakiej jest rozpatrywana, bądź kontekstu użycia. W języku potocznym jest rozumiana jako konstatacja stanu rzeczy, wiadomość niosąca określona treść 8. Głębiej biorąc, jest tym, co rozwija naszą świadomość i wzbogaca wiedzę (Blokdijk, Blokdijk 1987), czymś, co nas zmienia (Stafford i Beer, 1979). Amerykański Narodowy Instytut Standardów (ANSI) definiuje informację jako znaczenie 9 jakie człowiek przypisuje danym za pomocą przyjętych konwencji stosowanych do ich reprezentacji. Z kolei Murdick i Munson (1986) definiują informację jako zbiór znaków stymulujących (osobę) do działania. W dyscyplinach naukowych technicznych jest zwykle traktowana jako zajście jednego ze stanów (zdarzeń) spośród określonego skończonego zbioru stanów możliwych. Ocenia się jej rozmiar na podstawie prawdopodobieństwa zajścia tego stanu i występującej przy tym redukcji nieokreśloności sytuacji: im mniejsze było prawdopodobieństwo a priori zajścia tego stanu, tym większa jest redukcja nieokreśloności po jego zajściu a więc otrzymana informacja jest większa. (Jest to zgodne z odczuciem, że otrzymując wiadomość niezwykłą, uzyskujemy więcej informacji, a więc bardziej redukujemy stopień niepewności.) Zarówno dane, jak i informacja są obiektami abstrakcyjnymi, które mogą być przedstawiane w postaci zakodowanej, zapisywane, przesyłane i przetwarzane np. za pomocą programów komputerowych oraz używane w różnorodnych celach. W ujęciu infologicznym 10 (Sundgren, 1973), informacja to treść komunikatu 7 Na przykład, za pomocą systemu informacyjnego. 8 W codziennym użytku niestety dominuje ostatnio określenie kontent, będące polską transkrypcją angielskiego content. 9 Znaczenie może być definiowane jako istotność informacji dla systemu który ją przetwarza. 10 Infologia jest ogólną nauką o informacji. Jej poddziedzinami są: memetyka (bada wpływ informacji na ewolucję kulturową), informatyka, sztuczna inteligencja. 5

7 przekazywanego za pomocą pewnego typu danych (symboli lub znaków). Ta sama treść może być przekazywana przy pomocy różnych symboli (pismo, mowa, wykres itp.). Informacja jest pojęciem szerszym niż dane, chociaż dosyć czesto używa się tych określeń zamiennie. Ściślej biorąc, informacja jest danymi, które zostały przetworzone do formy mającej znaczenie dla odbiorcy i są w tej formie przydatne dla podejmowanych działań (Davis i Olsen, 1984). Już wstępna analiza zagadnienia pozwala stwierdzić, że mamy dwa istotnie różniące się ujęcia informacji: ujęcie komunikatywne, dotyczące treści (tj. komunikatu zawartego w informacji) i ujęcie ilościowe dotyczące objętości fizycznej danego komunikatu, abstrahującej w pełni od jego treści 11. W odniesieniu do ujęcia komunikatywnego, gdzie rozpatruje się zagadnienia związane z treścią, można mówić o wartości informacji, a w tym kontekście, również o jej cechach jakościowych, do których zalicza się przydatność, aktualność, odpowiedzialność (gwarancja poprawności). Drugie ujęcie jest obszarem teorii informacji (Shannon i Weaver, 1949), istotnej dla konstrukcji urządzeń operujących informacją, tj. do jej transmisji, przechowywania, przetwarzania i prezentacji. Obok terminu informacja występuje często termin dane. Używa się go zwykle w odniesieniu do fragmentów informacji (w sensie komunikatu), w szczególności głównie w sensie technicznym do zbiorów określających wartości jakichś wielkości niezbędnych do obliczeń. Wiedza Wiedza to dość niejednoznaczny termin. Zasadniczo można przyjąć, że w węższym znaczeniu to ogół zbiór uporządkowanych i zsyntetyzowanych wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnościami ich wykorzystania (wiedza naukowa); w szerokim znaczeniu to wszelki zbiór wszelkich informacji, poglądów, wierzeń, którym przypisuje się wartość poznawczą lub (i) praktyczną. W najprostszym ujęciu wyróżnia się: Wiedzę teoretyczną, stanowiącą wszelkie fenomeny umysłowe opisujące i ogólnie porządkujące rzeczywistość (teorie, hipotezy, sądy przekonania, założenia itp.), które tworzy sobie we własnym umyśle każdy człowiek. Wiedzę praktyczną, oznaczającą posiadanie konkretnych umiejętności potrzebnych do wykonania danego zadania. Rozróżnienie wiedzy teoretycznej od praktycznej jest dość łatwe. W szczególności, posiadanie tej drugiej wymaga wyćwiczenia wykonywnia pewnych sprawności w praktycznym działaniu. 11 Przykładowo można wskazać, że przeciwstawne komunikaty tak i nie wymagają tyle samo miejsca dla zapisania w tekście. 6

8 Na użytek niniejszego opracowania przyjmiemy, że wiedza to zespół fenomenów umysłowych (czyli tego, co zawiera umysł każdego człowieka), które z uzasadnionym prawdopodobieństwem możemy uznać za prawdziwe czyli zgodne z zewnetrzną rzeczywistością, i dają się wykorzystać w celowym działaniu. Łatwo zauważyć, że wiedzę nabywa się i weryfikuje naogół na dwa sposoby: przez osobiste obserwacje, przemyślenia i osobiście przeprowadzane eksperymenty, co w szczególności dotyczy wiedzy faktycznej. przez bezpośredni (mowa) lub pośredni (np. książka) przekaz od innych ludzi. Można też wyróżniać wiedzę osobistą, grupową i zbiorową oraz procesy jej przekazywana. Relacje między danymi, informacją i wiedzą mogą być przedstawione schematycznie jak poniżej. Dalej można mówić o wykorzystaniu wiedzy w aktywności twórczej, tj. uzupełnianiu wiedzy 12, jej rozpowszechnianiu i promocji itp., czyli o procesach decyzyjnych. DANE grupowanie, klasyfikowanie, łączenie, formatowanie, sygnalizacja, prezentacja PROCESY ORGANIZACJI INFORMACJA wybieranie, analizowanie, porównywanie, interpretowanie PROCESY SYNTEZY WIEDZA prezentowanie opcji korzyści, ograniczeń PROCESY OSĄDU 12 Ważne aspekty tej problematyki można znaleźć w książce: Wierzbicki, Wydro,

9 AKTYWNOŚĆ TWÓRCZA planowanie i podejmowanie działań, oceny ich efektów, uzupełnianie wiedzy, rozpowszechnianie, promocja PROCESY DECYZYJNE Charakterystyczne cechy informacji Informacja jest fenomenem o bardzo specyficznych cechach. Dla ułatwienia badań w zakresie jej oddziaływania na procesy rozwojowe, jej roli jako zasobu, jest celowe zidentyfikowanie tych cech. Szczególnie jest to potrzebne w obecnej dobie dominacji problematyki informacyjnej w nauce, gospodarce, organizacji społecznej czy rozrywce. W tym kontekście można wymienić kilka podstawowych aspektów związanych ze współczesną rolą informacji, dotyczących ogólnych problemów i zjawisk ekonomicznych i społecznych, szczególnie istotnych dla zachodzących obecnie procesów transformacji cywilizacyjnej przechodzenia do społeczeństwa informacyjnego. I tak: Rozwój technik informacyjnych dostarcza niezbędnej infrastruktury i oprogramowania do przetwarzania i rozpowszechniania coraz sprawniej, coraz większych ilości informacji, umożliwiając np. handel w czasie rzeczywistym (real time trading), bieżące monitorowanie relacji ekonomicznych, społecznych i politycznych itp. Rynki z miejsc fizycznych (markelplace) ewoluują w kierunku rynków elektronicznych wirtualnej przestrzeni rynkowej (marketspace). Rynek staje się wszechobecny, a informacja i wiedza stają się również obiektami kupna-sprzedaży. Rozwój mediów (łączność ruchowa, techniki satelitarne, TV kablowa, wideo itp.) i usług wyszukiwania informacji (indeksy giełdowe, kursy walutowe, ceny, różnorodne teksty itp.) przekształcił operacyjnie m.in. światowy system finansowy co stanowi szczególnie istotny czynnik rozwojowy. Globalizacja i rozwój technologii wpływają na różne sfery gospodarki. Proces globalizacji zmienia sposoby działalności gospodarczej, przyśpiesza dystrybucję know-how i innowacji. Informatyzacja integruje gospodarki lokalne w gospodarkę światową. (por. Goddard, 1991). Zacierają się granice między sferą rozrywki a sferą ściśle informacyjną. Zanikaj ą tradycyjne granice organizacji co sprzyja rozwojowi struktur wirtualnych (borderless organizations). Informacja staje się podstawowym i strategicznym zasobem, od którego zależy organizacja gospodarki światowej. 8

10 Gdy chodzi o specyficzne cechy informacji, to tematyczny przegląd literatury wskazuje, że zdania tego podejmowali się liczni badacze. W niniejszej pracy w szczególności odwołujemy się do prac Meyera (2005) i Dziuby (2000) oraz do źródeł biliograficznych w pracach tych przywoływanych, w tym także do klasycznej pracy C. Shannon a (1949) 13. Dokonamy próby uporzadkowania tych cech, dzieląc je na fenomenologiczne, tj. uniwersalne względem dowolnych obszarów analizy informacji, użytkowe istotne z punktu widzenia użytkownika i ekonomiczne odnoszące się do problematyki analizowanej w niniejszym opracowaniu. Cechy fenomenologiczne Informacja może istnieć obiektywnie, niezależnie od świadomości ludzkiej. Informację można traktować jako wielkość fizyczną i jako taką mierzyć. Informacja może być transportowana - przenoszona w czasie i przestrzeni. Informację można przetwarzać (transformować) w celu uzyskania nowych informacji oraz powielać. Przy powielaniu i przenoszeniu informacja nie jest zużywana. Użycie informacji jej nie niszczy. Może ona być używana wielokrotnie i przez wielu użytkowników. Informacje mogą podlegać deformacji, zniekształceniom (również fałszowaniu) na skutek świadomego działania człowieka lub zdarzeń przypadkowych. Informacja (i wiedza) mogą być akumulowane w bardzo długim okresie. Informacja ma nieprzewidywalny czas życia, jednak z określonymi cyklami: zdefiniowanie zapotrzebowania, pozyskanie (zebranie), transmisja (przekazanie), przetwarzanie, przechowywanie, rozpowszechnienie, wykorzystanie, usuwanie. Informacja występuje w wielu różnych formach i może być wyrażana w różny sposób. Możliwe są substytuty poszczególnych elementów lub zbiorów informacji. Informacja jest tworem nie w pełni podzielnym. Jej dowolny fragment może nie stanowić informacji. 13 Shannon był prawdopodobnie pierwszym, który stwierdził, że istotą informacji jest zmniejszanie nieokreśloności. Podejście probabilistyczne wydaje się być szczególnie przydatnym w analizowaniu cech i walorów informacji. 9

11 Fragmenty informacji mogą być też używane z innymi fragmentami dla tworzenia nowej informacji przydatnej w innych okolicznościach lub dostosowywane do poziomu potencjalnego odbiorcy. Informacja o informacji (meta-informacja) jest zwykle mniej dostępna od samej informacji 14. Cechy użytkowe Informacja cechuje się ogromną różnorodnością, wynikającą z odmienności opisywanych przedmiotów, rozmaitości źródeł informacji oraz subiektywizmu twórców i użytkowników. Informacja może być przetwarzana i ulepszana, np. syntetyzowana (pozbawiana kontekstualnego lub strukturalnego nadmiaru). Zbiór informacji jest zbiorem niewyczerpanym. Informacja, w przeciwieństwie do innych zasobów, nie zużywa się w procesach jej wykorzystania, ale tak jak inne zasoby jest pożądana. Szczególną cechą informacji jest nieliniowość 15. Oznacza to, że niewielka ilość informacji może spowodować istotne konsekwencje, a ogromna ilość informacji może się okazać bezużyteczna. Ta sama informacja może przyjmować różne wartości w kontekście indywidualnych sytuacji, tj. skutki wykorzystania tej samej informacji zależą od zdolności absorpcyjnych użytkownika. Informacja może opisywać procesy i zjawiska nierealne, które nigdy nie zaistniały i nie zaistnieją. Specyficzną cechą wielu informacji jest konieczność aktualizacji. Wykorzystanie informacji (podobnie jak wiedzy) może być symultaniczne. Ta sama informacja może być wykorzystywana przez wielu użytkowników i w wielu miejscach jednocześnie 16. Informacja ma cechę multiplikatywności: dzieleniu się informacją na ogół towarzyszy jej wzrost. 14 Jest to przyczyną nadmiernego zapotrzebowania na informację, gdyż niedostatek meta-informacji komplikuje pozyskiwanie pożądanej informacji, co prowadzi do pobierania informacji zbędnej (patrz np.: Lyman, Varian, 2000). 15 Ta istotna właściwość dotyczy także wiedzy. 16 Dla tradycyjnych zasobów było to niemożliwe. 10

12 Informacja jest nieprzywłaszczalna (Arrow, 1962, 1971; Boulding, 1971; Machlup, 1962, 1984) 17. Wytwarzanie informacji nie wymaga olbrzymich nakładów surowców czy energii i nie powoduje znacznej degradacji środowiska naturalnego. Produkcja informacji jest procesem o dużym stopniu ryzyka 18. (Jest to również przyczyną nadprodukcja informacji.) Koszt jednostkowy informacji jest zależny od skali produkcji. Informacja jest dobrem quasi-publicznym 19. Użycie przez jednego konsumenta nie wyklucza użycia przez innych. Informacja naogół nie jest używana w pierwotnej postaci, w jakiej została utworzona, gdyż często musi być dostosowana do sytuacji, w jakiej zachodzi operowanie tą informacją. Informacja wymaga fizycznego nośnika (medium), gdyż jej konkretyzacja poza ludzkim umysłem wymaga zapisania w określony sposób w celu umożliwienia przekazu, odbioru i wykorzystania. Wykorzystanie informacji jest zależne od jej nośnika (medium). Istnieje możliwość zarządzania wyborem i wymianą między różnymi poziomami, typami i kosztami informacji. Informacja może być doświadczana, choć nie jest posiadana (pośrednie skutki posiadania informacji przez kogoś innego). 17 Oznacza to, że posiadanie informacji nie wyłącza jej posiadania przez kogoś innego. Głównym skutkiem tej cechy informacji jest nadprodukcja informacji. 18 Dotyczy to zwłaszcza dziedzin nauki i technologii. Przykładowo badacz, realizując pewien eksperyment naukowy, może zakładać pewien procent błędnych wyników. 19 Dobro publiczne cechuje się dwiema własnościami: 1)użycie informacji przez jedną osobę nie zabezpiecza przed wykorzystaniem tej informacji przez inną; 2)nikt nie może (łatwo) być wykluczonym z użytkowania informacji. Informacja, którą łatwo powielić, posiada pierwszą własność. Ale informacja zwykle nie spełnia drugiej cechy, chociaż to zależy od warunków technologicznych i społecznych. Np. transmisje satelitarne są kodowane, aby wyeliminować potencjalnych użytkowników, którzy nie opłacili odbioru sygnału. Także reguły prawne określają, czy niektóre informacje mogą dotrzeć do wybranych grup konsumentów. Tekst chroniony prawem autorskim nie może być reprodukowany bez wzmianki o jego autorze. 11

13 Cechy ekonomiczne Informację traktujemy jako jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych. Informacja może występować w systemie jako czynnik sprawczy, odnosząc się do zjawisk, które nie występują w chwili obecnej, ani nie występowały w przeszłości, ale pojawią się w przyszłości. Z ekonomicznego punktu widzenia informacja uznawana jest za zasób (czynnik wytwórczy) na równi z innymi czynnikami (siłą roboczą, kapitałem). Cechą informacji jest substytucyjność w stosunku do innych czynników produkcji może zamieniać inne czynniki wytwórcze (kapitał, pracę). Możliwe są substytuty mniej lub bardziej kosztowne. Informacja jest pozyskiwana przy skończonym mierzalnym koszcie. Informacja ma skończoną wartość, która może być ujmowana jako wkład. Konsumpcja informacji może być ujęta ilościowo. Koszt produkcji informacji jest znacznie wyższy od kosztu jej reprodukcji (dotyczy to zwłaszcza cyfrowej formy informacji). Wartość informacji w odróżnieniu od zasobów materialnych (namacalnych) nie jest bezpośrednio mierzalna. Oznacza to, że nie można z góry określić jej ostatecznej wartości dla użytkowników. Także, nie daje się określić zmian tej wartości z upływem czasu. Do kontrolowania kosztów informacji mogą być stosowane techniki liczenia kosztów. Produkcja dóbr informacyjnych angażuje wysokie koszty stałe i małe koszty marginalne (krańcowe) 20. Podstawową grupą kosztów stałych w produkcji informacji są koszty utopione (sunk costs), które nie są odzyskiwane przy wstrzymaniu produkcji. Nabywca informacji bez dodatkowych kosztów sam uzyskuje możliwość sprzedaży informacji. A zatem tworzy się nadprodukcja informacji (zwiększa się liczba sprzedawców na rynku), co tym samym zaostrza konkurencję. 20 Koszt produkcji pierwszego egzemplarza dobra informacyjnego może być znaczny, podczas gdy koszt produkcji lub reprodukcji kopii tego dobra jest nie istotny. 12

14 Informacja jest ekonomicznie łagodną siłą 21. Skutki jej działań mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne. Informacja bodaj zawsze tworzy miękką część technologii (Roling, 1990). Bez składnika informacyjnego technologia ma dla użytkowników małą wartość. Informacja służy poprawianiu ekonomicznego wzrostu Ilość informacji Za podstawe miary ilości informacji przyjmuje się stopień zmniejszenia nieokreśloności sytuacji jaka istniała przed pojawieniem się konkretnego zdarzenia przynależnego do danego zbioru zdarzeń możliwych, przy czym im mniejsze było prawdopodobieństwo tego zdarzenia, tym większa jest ilość informacji uzyskana po zajściu tego zdarzenia. Podstawową jednostką ilości informacji jest bit [b]. Jest to ilość informacji potrzebna do zakodowania (oznaczenia), które z dwóch równie prawdopodobnych zdarzeń alternatywnych 23 w rzeczywistości zaszło. Inaczej mówiąc, bit odpowiada ilości informacji zawartej w odpowiedzi na pytanie, na które można odpowiedzieć tak lub nie. W teorii informacji przyjęto, że miarą ilości informacji jest ujemna wartość logarytmu prawdopodobieństwa zajścia rozpatrywanego zdarzenia. Otrzymujemy wówczas miarę addytywną, dodatnią, przy czym zdarzenia mniej prawdopodobne dają więcej informacji. Wyraża się to wzorem: I = log 2 (p) (1) gdzie: I = liczba bitów 24 informacji (ilość informacji), p - prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia. Oczywiście mogą istnieć ułamkowe ilości informacji np. zajście zdarzenia, którego szansa wynosiła 90% daje 0,152 bita. Jednak stosując dwójkowy zapis informacji dogodny dla komputerów, trzeba by dla zapisu takiej sytuacji użyć całego bitu, co tworzy pewien nadmiar zapisu. Można jednak informacje z danego źródła zakodować tak, aby w ten sposób powstający nadmiar usunąć. Możliwość ta jest wykorzystywana w algorytmach kompresji, np. takich, jak kodowanie arytmetyczne. 21 Na tej cesze informacji oparta jest reklama, której celem jest nie tylko informowanie o nowych wyrobach, ale i przekonywanie odbiorcy za pomocą chwytów socjotechnicznych, aby zachęcić go do ich nabycia. 22 Analiza wpływu informacji na sytuacje rozwojowe potwierdza przekonanie o jej znaczeniu. Przykładowo, Kaimowitz i in. (1990), odnoszą się do wpływu nowych technologii, których istotnym elementem jest informacja. 23 Tu zbiór zarzeń możliwych ma liczność równą 2 24 Jednostka tak określona jest nazywna bitem, ponieważ stosujemy miarę dwójkową (binarną), przyjmując podstawę logarytmu równą 2. Przy innej podstawie logarytmu była by to inna jednostka, mająca jednak metrycznie te same właściwości. 13

15 0.2 Miary wartości informacji Na wstępie należy z naciskiem podkreślić, że informacja nie jest dobrem samoistnym. Jest ona przydatna tylko wtedy, gdy służy aktywnie w osiąganiu jakiegoś celu. Wobec tego, miarą jej wartości rozumianej w sensie szerokim, tj. jej przydatności, jest stopień w jakim ułatwia lub ulepsza proces osiągania celu. W sensie formalnym, potrzeba pozyskiwania odpowiedniej informacji dla właściwego kształtowania decyzji jest wynikiem dążenia do zmniejszania niepewności co do osiągnięcia pożądanych skutków. W tym sensie informacja jak powiedziano już wyżej nie jest zwykłym dobrem konsumenckim, a raczej surowcem używanym w trakcie produkowania innych dóbr z łańcucha wartości danego procesu aktywności twórczej. Ze względu na fakt, że informacja ma użytkowość pośrednią, objawiającą się przy jej wykorzystaniu, np. przy tworzeniu decyzji, próby bezpośredniego pomiaru jej użyteczności nie są właściwe (Van Alsyne, 1999). Decyzje pomocnicze, dotyczące tego jakiego rodzaju informacja może redukować niepewność, gdzie jej szukać i ile jest ona warta, są również obdarzone niepewnością. Rzadko bowiem wiadomo z góry, jakiego rodzaju będzie znaleziona informacja, jaka będzie jej jakość i w jakim stopniu będzie ona w danym momencie redukować niepewność decyzyjną w zakresie głównego celu działania, tj. celu podejmowania decyzji. Wynika to wszystko z faktu, że informacja jest dobrem doświadczanym, którego wartość można poprawnie ocenić dopiero po wykorzystaniu, i z braku (zazwyczaj) dostępu do odpowiedniej metainformacji, która mogłaby być pomocna w apriorycznej ocenie samej informacji. Badania, które doprowadziłyby do wyjaśnienia jak oceniać informację a-priori i co wpływa na kształtowanie się jej wartości, miałyby szczególną wartość dla konsumentów informacji, dostawców treści (tzw. kontentu ), decydentów i twórców systemów informacyjnych. W naukach zajmujących się problematyką podejmowania decyzji 25, a więc procesów opartych na wykorzystaniu informacji, jakość osiągania sukcesu decyzyjnego jest mierzona zwykle funkcją użyteczności. Jest to funkcja, która określa zależność między czynnikami wpływowymi a skutkiem decyzji liczonym w wymiarze przydatności dla decydenta. Poniżej na rys. 1 zamieszczono szkicową ilustrację hipotetycznej funkcji użyteczności, w której argumentem jest liczność informacji dostarczanych do wypracowania decyzji prowadzącej do osiągnięcia określonej wartości. Jednocześnie przedstawiono funkcję obrazującą wzrost kosztów pozyskiwania kolejnych (tzw. marginalnych) informacji i sytuację, w której to pozyskiwanie staje się nieopłacalne. Oczywiście w rzeczywistości obie te krzywe mogą mieć odmienne kształty, a nadto ich identyfikacja w praktycznych przypadkach nie jest łatwa. W ekonomii funkcja użyteczności ma charakter uporządkowanego zbioru preferencji (Varian, ). Podejmując problem określania wartości informacji, należy w pierwszym rzędzie 25 Teoria decyzji to wspólny obszar zainteresowań wielu różnych dziedzin nauki, obejmujący analizę i wspomaganie procesu podejmowania decyzji. Korzystają z niej i rozwijają ją: kognitywistyka, matematyka, statystyka, psychologia, socjologia, ekonomia, zarządzanie, filozofia, informatyka, medycyna. 14

16 Rysunek 1: Hipotetyczne funkcje użyteczności i kosztów pozyskiwania informacji. 15

17 wyciągnąć wnioski z analizy specyficznych cech informacji, których jak to wykazano w rozdziale poprzednim jest bardzo wiele. Dla potrzeb analizy wartości informacji istotne mogą być w szczególności niektóre z nich. Do nich należą przede wszystkim takie jak: możliwość poprawnej oceny przydatności informacji po jej wykorzystaniu lub oszacownia przydatności na podstawie jej rzeczywistej zawartości 26 (treści); zależność przydatności (wartości) od potrzeb, oczekiwań i zdolności percepcyjnej odbiorcy; fakt, że informacja jest zazwyczaj kosztowna w produkcji i bardzo tania w reprodukcji; fakt, że koszt wytworzenia, ani wartość wytworzonej informacji nie mają odniesienia do ilości (objętości) wytworzonego produktu. Są to ważne cechy, powodujące jednak istotne trudności w ocenie wartości informacji (Shapiro, Varian, 1999). Znaczenie i wartość informacji to dwa najważniejsze kryteria jej waluacji, jednak nie jedyne. Oprócz tego ocenia się pilność informacji (to znaczy jak szybko powinna ona zostać uzyskana i wykorzystana), jej aktualność oraz jednoznaczność (niesprzeczność), ale także jej zrozumiałość i wiarygodność. Ta ostatnia cecha dotyczy z jednej strony wiarygodności źródła, z drugiej zaś wiarygodności samej informacji. Ustalenie wiarygodności ma kluczowe znaczenie dla dalszego operowania informacją, jej wykorzystania. Wiarygodność źródła można ustalić na kilka sposobów. Przykładowo podmiot może sprawdzić, jaka była jakość dotychczas przekazywanych danych przez podmioty z którymi współpracował w przeszłości. Innym kryterium jest analiza motywu przekazania informacji. Jasny motyw zwiększa wiarygodność źródła (np. kandydat do pracy z jednej strony chce jak najlepiej wypaść, z drugiej jednak wie, że gdy otrzyma już pracę, jego informacje mogą być zweryfikowane). Z drugiej strony, brak motywu może wzbudzić podejrzenia. Wiarygodność samych informacji ustala się na podstawie możliwości ich zweryfikowania. Im więcej niezależnych źródeł potwierdza otrzymaną informację, tym wyższa jest jej wiarygodność. Przykład: informacja o planach przyjęcia nowej strategii sprzedaży przez konkurenta może być potwierdzona przez inne informacje, być może pochodzące z niezależnych źródeł, np. dotyczące tworzenia miejsc pracy, zmian w składzie zarządu, rozpoczęcia budowy zakładów produkcyjnych, inwestycje w nowe technologie. Każda z tych cech powinna być oceniana według ustalonej skali. Najwyższą wagę otrzymają informacje najpilniejsze, najbardziej wiarygodne, aktualne a także kompleksowe, czyli spójne informacyjnie. Należy zatem dokonać odpowiedniego przetwarzania 26 Sama meta-informacja lub skrótowa informacja o pełnej treści nie daje możliwości poprawnej oceny informacji. 16

18 informacji, które pozwoli nie tylko na ich ułożenie, lecz będzie pomocne również w ustaleniu priorytetów dla analityków. Warto jednak pamiętać, że przetwarzanie jest jedynie wstępem do analizy i nie może jej zastąpić. Ocena informacji zgodnie z przedstawionymi kryteriami ma jedynie ułatwić pracę analitykom. Powyższe analizy, a w szczególności aspekty użytkowe informacji jako najbardziej podstawowe dla analizowanej problematyki, wskazują na celowość podzielenia informacji pod względem obszarów aktywności ludzkiej, których ona dotyczy. Można w ten sposób wyróżnić informacje dotyczące działalności: gospodarczej (przedsiębiorczej): patrz np. McCaan, 1994; Jaworski, 2002; administracyjno-organizacyjnej: patrz np. Morrison, Cohen, 2005; naukowo-badawczej: patrz np. Topolski, 1972; Tappenden, 2004; kulturalnej: patrz np. Gudea, 2004; społecznej i politycznej: patrz np. Alexander, 2003; Wierzbicki, 2003; Stosowanie odpowiednich sposobów wartościowania informacji w zależności od dziedziny jej zastosowania, powinno istotnie ułatwiać wyznaczanie miar i wycenianie jej wartości. Oczywiście, zazwyczaj informacje nie są zwiazane z tylko jednym obszarem działalności. Ta sama informacja może być związana z kilkoma obszarami. Trzeba więc wstępnie decydować w odniesieniu do jakiego obszaru działalności ta miara będzie wyznaczana. Najogólniej rzecz biorąc, mogą być dwa rodzaje wartości: subiektywna i obiektywna. Wartość subiektywna jest wartością produktu dla danej osoby. Dla innej osoby ten sam produkt może mieć zupełnie inną wartość, lub jej zgoła nie posiadać. Natomiast wartość obiektywna jest zależna od użyteczności produktu liczonej na poziomie społeczeństwa, wyznaczanej niezależnie od tego, jak oceniają go poszczególni członkowie społeczeństwa. Teoretycznie i ogólnie wyróżnia się następujące sposoby oceniania wartości informacji (Ahituv i Neumann, 1986): ocena normatywna, ocena realistyczna, ocena subiektywna. 17

19 0.2.1 Normatywna ocena wartości Stosownie do pojęcia normy, oznaczającego m.in. ilość, miarę obowiązującą albo wymaganą w jakimś zakresie 27 ; bądź zasadę postępowania w określonej dziedzinie, normatywna miara wartości informacji oznaczałaby określenie wzorca 28 (jednostki) do którego odnoszono by wartościowanie różnorodnych informacji. Jak we wszelkich systemach normatywnych, w których oceny i normy szczegółowe wynikają z ogólniejszych (naczelnych, wzorcowych, idealnych) przesłanek, musiałyby być takie przesłanki wyznaczone dla informacji, jakakolwiek by ona nie była. Jednocześnie system norm powinien być minimalny, o czym mówi zasada brzytwy Ockhama. Ze względu na różnorodność wynikającą z faktu, że informacją można opisać dokładnie wszystko, co można zaobserwować takich ogólnych przesłanek nie da się sformułować. Stąd oceny normatywne jeśli mogłyby być konstruowane, to jedynie dla bardzo jednorodnych grup informacji. Zatem nie miałyby cechy uniwersalności, jaka jest wymagana przy ocenie ekonomicznej, a wobec tego miary normatywne w stosunku do informacji nie mają w obszarze wartości zastosowania Realistyczna ocena wartości Metody realistyczne, bazujące na oszacowaniu skutków użycia informacji są metodami ex-post i wobec tego nie nadają się do oceny treści informacji (Van Alsyne, 1999). Metoda taka byłaby dobra, gdyby możliwe było rozpoznanie wartości możliwie wszystkich zastosowań informacji przy jednoczesnym ich skategoryzowaniu tak, by można było poszczególnym kategoriom przypisać jakieś wartości uśrednione. Informacja jest bowiem dobrem doświadczanym, tj. zwykle jej wartość jest oceniana dopiero po użyciu (Shapiro i Yarian, 1999) Subiektywna ocena wartości Jeśli jednak przydatność dla użytkownika ma być podstawą oceny wartości informacji, to trzeba brać pod uwagę zależność od osoby i warunków. Z tych względów zajmiemy się bliżej oceną subiektywną. Wartość informacji przypisywanej jej przez potencjalnych użytkowników, tj. odczuwana, subiektywna wartość informacji oddziaływuje na popyt na nią, kreuje rynek informacji, jest zatem krytycznym czynnikiem w społeczeństwie informacyjnym. (Meyer, 2005; Morrison, 2005). Wzorce wykorzystania informacji i przypisywania jej wartości można znaleźć w tradycyjnych studiach podejmowania decyzji w sytuacjach niepewności 29. Heurystyczne eksperymenty (Tversky i Kahneman, 1982) jak i późniejsze badania (Kahneman i Lovallo, 27 Także regułę, przepis, wskazówę, nakaz, zakaz. 28 Stąd normalizacją nazywa się wprowadzenie norm, uregulowanie, standaryzację, typizację, ujednolicenie a normatywem wskaźnik, wg którego ma być wykonywana jakaś praca lub norma. 29 Literatura w tym zakresie daje przesłanki zrozumienia trendów społeczeństwa informacyjnego. 18

20 1993) wskazują, że ludzie mają skłonność do ignorowania dostępnej informacji takiej jak prawdopodobieństwa a-priori, wielkości próbek i podobne cechy wstępnie charakteryzujące. Natomiast, opierają swoje decyzje dotyczące wyboru informacji na innych subiektywnych przesłankach, takich jak reprezentatywność, dostępność, dostosowanie, zakotwiczenie (również przesłankach znanych łącznie jako heurystyki). Wcześniejsze eksperymenty pokazały także, że ludzie zachowują się konserwatywnie i niedoszacowują wartości dostępnych wcześniej apriorycznych opinii (Branthwaite, 1975). W ostatnio prowadzonych studiach (Bastardi i Shafir, 1998) badano przypisywanie informacji codziennym decyzjom. Uczestnicy preferowali poszukiwanie informacji i opieranie swoich wyborów na (obiektywnie) nieinstrumentalnych informacjach. Innymi słowy, ludzie przypisują subiektywnie pozytywną wartość do obiektywnie bezwartościowych informacji. Teorie także wskazują, że ludzie szukają informacji, gdyż sądzą, że jest to właściwy sposób postępowania (Feldman i March, 1981). Kształtuje to nadpopyt na informację i skutkuje przypisywaniem jej wysokiej subiektywnej wartości. Ludzie mają także skłonność do gromadzenia informacji na wszelki wypadek przyszłej przydatności, co też prowadzi do zwiększania się popytu (Van Alsyne, 1999). Występuje więc teoretyczna rozbieżność między badaniami wskazującymi na niedowartościowanie informacji i badaniami wskazującymi na jej przewartościowanie. Subiektywna wartość była badana eksperymentalnie dla bardzo wielu rodzajów dóbr rynkowych (zwanych też dobrami prywatnymi) i nierynkowych (zwanych też dobrami publicznymi). Interesującym wynikiem eksperymentalnych badań wartości subiektywnej jest wykrycie zróżnicowania pomiędzy najwyższą kwotą jaką jest się skłonnym zapłacić za dane dobro (Willingness To Pay WTP) i najniższą kwotą jak może być uznana jako kompensata za odstąpienie tego dobra. Ta kwota jest zwana gotowością do przyjęcia rekompensaty (Willingness to Accept Compensation lub krócej Willingness to Accept, WTA). Te dwa pojęcia gotowości do zapłacenia (WTP) oraz gotowości do przyjęcia rekompensaty (WTA) stanowią miarę pieniężną dobrobytu lub wartości dóbr nierynkowych dla jednostki. Takimi przykładowo są dobra i usługi środowiskowe i dlatego też większość ekonomistów opowiada się za ich stosowaniem, zwłaszcza miary WTP, w badaniach empirycznych związanych z wyceną środowiska. Stosuje się tu m. in. metodę wyceny warunkowej, której podstawą jest określenie, poprzez odpowiednie badania ankietowe, jakie kwoty ludzie gotowi są zapłacić za dostęp do walorów środowiska (WTP) lub też otrzymać jako rekompensatę za utratę możliwości korzystania ze środowiska (WTA). Metoda ta jest szeroko stosowana przy ocenie skutków erozji gleb, hałasu, zanieczyszczenia wody i powietrza (patrz: Sumując wartości WTP np. dla wszystkich gospodarstw domowych, można uzyskać wartość zmiany w poziomie jakości środowiska (dostępności dobra) dla określonej społeczności. Te zależności można wyrazić także w sposób sformalizowany. Wykorzystuje się w tym celu funkcję użyteczności, którą ekonomiści posługują się przy ustalaniu fizycznej miary dobrobytu. Wartością ekonomiczną dobra X jest zatem kwota, którą można zastąpić dobro przy stałym poziomie użyteczności. 19

21 Tradycyjne ekonomiczne założenie sugeruje, że przy eliminacji efektu dochodowego różnica między tymi wielkościami powinna być pomijalna (różnica powinna odpowiadać kwocie odpowiadającej zmniejszającej się użyteczności marginalnej). Jednak eksperymenty z różnymi typami dóbr pokazują, że WTA jest znacząco wyższe niż WTP. Z racji obserwowanych paraleli między przedmiotami analizy, wydaje się, że metodologię WTA/WTP można stosować jak dla innych typów dóbr w celu zbadania subiektywnej wartości informacji z zamiarem określenia charakterystyk informacji jako dobra ekonomicznego. 30 Z definicji wartości WTA i WTP nie są ani normatywne, ani realistyczne. Są natomiast wartościami subiektywnymi, ponieważ odzwierciedlają osobistą, personalną percepcje wartości obiektu. Niezgodność WTA/WTP (tzw. Endowment Effect ) wywołuje zjawisko obniżenia wolumenu transakcji. Dochodzi bowiem do mniejszej liczby transakcji, niż to miałoby miejsce w normalnych warunkach ekonomicznych, jakie charakteryzują się zbliżonymi wartościami WTA i WTP. Ale to niedostatek informacji powoduje wzrost różnorodności WTA/WTP, co właśnie prowadzi do omawianego efektu zmniejszenia rynku. I na odwrót, wielość informacji sprzyja wzrostowi liczby transakcji. Informacja jest także ekonomicznym katalizatorem. Wzrost jej postrzeganej wartości i wiążącego się z tym zapotrzebowania powinno być celem każdej rynkowo zorientowanej organizacji dążącej do zwiększenia zainteresowania swoim produktem. Jest to szczególnie prawdziwe w przypadku dostawców treści (kontentu). Ponieważ informacja jest często kluczowym składnikiem dóbr rynkowych, podnosząc wartość tej informacji podnosi się również ogólną wartość dóbr i zmniejsza niedostatek wolumenu wymiany. Brak efektu zastąpienia występującego w przypadku informacji powinien wskazywać na znaczną rozbieżność między WTA i WTP w odniesieniu do tego dobra. Brak taki jest naturalną cechą dobra doświadczanego, którego każdy element składowy jest unikatowy. Z drugiej strony, w sytuacji istniejącego bogactwa informacji w Internecie i łatwości oraz taniości dostępu do tych zasobów, powstaje skłonność poszukujących do pozyskiwania informacji za darmo. Zjawisko to sugeruje, że informacji przypisuje się na ogół raczej małą wartość subiektywną co powinno zbliżać do równości wartości WTA i WTP. W świetle tej sprzeczności ważne są badania problemu WTA i WTP dla informacji, które pomogłyby utworzyć podstawy dla dalszych badań czynników wpływających na te wartości i inne istotne zagadnienia dotyczące ocen wartości informacji. Pierwszym interesującym zagadnieniem jest określenie w jakim obszarze wartości stosunku WTA/WTP mieści się ten stosunek dla informacji. Wydaje się, że rozsądnym domniemaniem jest że stosunek ten jest większy od jedności. Można także oczekiwać, że ma on wartość podobną do dóbr rynkowych, zawierających zazwyczaj składnik niesamoistnej, tj. użytej przy ich wytwarzaniu wartości informacji (Raban, Rafaeli, 2002). 30 Przedstawiony wyżej mechanizm ustalania wartości jest tożsamy zekonomicznym prawem popytu i podaże, tj. ustalania cen w warunkach konkurencji. 20

22 0.2.4 Decyzyjny model oceny wartości Jak wspomniano wcześniej, wartość informacji jako dobra niesamoistnego najlepiej określać pośrednio, w odniesieniu do skutków spowodowanych wyborem decyzji celowej, w której kształtowaniu owa informacja była czynnikiem sprawczym. Decyzja celowa jest więc opierana na hipotezie celowej C, tj. hipotezie odnoszącej się do możliwości osiągnięcia celu przy uwzględnieniu informacji będącej oceną stanu sytuacyjnego, mającego bezpośredni wpływ na wynik decyzji celowej. W ujęciu matematycznym, poprawność oceny stanu istniejącego zwykle sprowadza się oszacowania jej prawdopodobieństwa, tj. do ujęcia probabilistycznego (patrz np. Wierzbicki, Wydro, 2006). Zatem C jest zmienną losową z możliwymi wartościami c C, a możliwe działania d (decyzje) są reprezentowane przez zmienną decyzyjną D. Ujmując to formalnie, mówi się, że stany i działania (C i D) są domenami zmiennych c i d. Każdą zmienną losową charakteryzuje pewien rozkład prawdopodobieństwa jej wartości (stanów), natomiast zmienna decyzyjna w opisywanym modelu jest wielkością deterministyczną i jest określana przez podmiot podejmujący decyzję. Skutkowi akcji podjętej przez decydenta w kontekście istniejącej sytuacji (stanie sytuacyjnym) mogą być przypisane pewne wartości lub użyteczności, reprezentujące poziom pożądalności skutków. Jak wyżej wskazywano, poziomy satysfakcji z rzeczywiście osiągniętego skutku mogą być opisane przy pomocy funkcji użyteczności. Uogólniając można przyjąć, że wpływ działania czynników hipotezy celowej, tj. stanu c i podjętej decyzji d na ową korzyść, może być odwzorowany funkcją użyteczności U(d, c). Zgodnie z zasadami teorii racjonalnych decyzji, decyzją optymalną jest podejmowanie takiego działania, które maksymalizuje oczekiwaną wartość U(d, c) przy danej wiarygodności (znanej funkcji rozkładu) odnośnie do stanu sytuacyjnego. Zatem, jeśli jest znany rozkład wartości p(c) zmiennej losowej C, to wartość oczekiwana użyteczności jest określona wzorem: EU(C) = c C p(c)u(d, c) (2) Ponieważ skutki działań podejmowanych w wyniku poszczególnych decyzji mogą różnić się między sobą, to należy podejmować takie decyzje, które pozwolą maksymalizować użyteczność. Należy więc wybierać w danej sytuacji c taką decyzję, która zapewni maksymalną wartość oczekiwaną użyteczności: EU max (C) = max p(c)u(d, c) (3) d D c C W wielu przypadkach nie daje się wprost obserwować stanu sytuacyjnego C odnoszącego się do hipotezy celowej. Trzeba więc wnioskować na podstawie innych obserwowalnych przesłanek, mogących dostarczyć jakąś wiedzę w odniesieniu do hipotezy celowej. Należy wówczas posłużyć się koncepcją zmiennej wskaźnikowej, tj. innej wielkości która w jakiś sposób jest powiązana z hipotezą celową. Oznaczymy ją przez I, jej wartości 21

23 przez i, a przyjmując, że jest to zmienna losowa jej rozkład prawdopodobieństwa przez p(i). Przyjmując, że znane jest prawdopodobieństwo łączne zależności I oraz C, można określić rozkłady prawdopodobieństwa zmiennych I oraz C, a także prawdopodobieństwa warunkowe p(i C) i p(c I). W praktyce, łączne prawdopodobieństwa mogą być efektywnie wyznaczane za pmocą bayesowskich sieci wiarygodności (patrz np. NN, 2004), przy czym warto wskazać, że istnieją algorytmy wyznaczające estymaty takich rozkładów prawdopodobieństw na ich podstawie. Załóżmy, że zachodzi potrzeba wykorzystania takich wskaźników i że pozyskanie wiedzy o ich stanie wiąże się z kosztem K I. Mamy wówczas do czynienia z koniecznością podjecia decyzji pomocniczej odnośnie do pozyskiwania informacji w celu umożliwienia wypracowania decyzji celowej. Zachodzi pytanie jakie wskaźniki możemy i powinniśmy pozyskać kosztem posiadanych zasobów? Dla podjęcia takiej decyzji pomocniczej trzeba określić wartość informacji wnoszonej przez wskaźniki na rzecz hipotezy celowej. Wartość informacji użytej jako tu zmienna wskaźnikowa może być określona jako funkcja wyrażająca różnicę między użytecznością uzyskaną wskutek dwu strategii: wyboru optymalnego działania z uwzględnieniem zmiennej wskaźnikowej i wyboru sposobu działania bez uwzględnienia tej informacji. W pierwszym przypadku wartość oczekiwana działania optymalnego jest określona zależnością: EU m (C i) = max d D p(c i)u(d, c) (4) c C Ponieważ skutek uwzględnienia zmiennej wskaźnikowej I nie jest z góry znany, należy obliczyć wartość oczekiwaną użyteczności uśredniając po wszystkich możliwych wartościach I. Zatem wartość oczekiwana maksymalnej użyteczności w przypadku pierwszej strategii wynosi: a w przypadku drugiej Wartość informacji wynosi zatem: EU m (C I) = p(i)eu m (C i) (5) i I EU m (C) (6) W I(C I) = EU m (C I) EU m (C) (7) Uwzględniając koszt uzyskania informacji wskaźnikowej jej wartość netto wyniesie: W I net (C I) = EU m (C I) EU m (C) K I (8) gdzie K I jest kosztem pozyskania informacji o stanie I. Częściej spotykaną postacią tej zależności jest równanie 9, w którym r i jest zmienną wskaźnikową (informacją), U a,j funkcją użyteczności, a Θ j stanem otoczenia. Drugi jej 22