Analiza wiodàcych pozarolniczych sektorów gospodarczych województwa podkarpackiego

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 669 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Joanna Kude ko Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju Analiza wiodàcych pozarolniczych sektorów gospodarczych województwa podkarpackiego 1. Uwagi wst pne Dla rozwoju społeczno-gospodarczego gospodarki szczególnie ważnym problemem jest dbanie o systematyczny wzrost konkurencyjności podmiotów gospodarczych oraz układów regionalnych. Bardziej konkurencyjne regiony w większym stopniu są w stanie przyciągnąć na swój obszar impulsy rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturowego aniżeli regiony mniej konkurencyjne. W nowych warunkach gospodarowania to różnej skali układy przestrzenne muszą stwarzać lepsze warunki dla napływu na ich teren czynników rozwojowych, w tym także inwestycji kapitałowych. Należy podkreślić, że przy badaniu konkurencyjności regionów nie można zatrzymywać się na poziomie wskaźników dotyczących regionu jako całości, ale konieczne jest dokonanie bardziej dogłębnej analizy, uwzględniającej sektory gospodarki regionu. Ogólny poziom konkurencyjności regionu determinowany jest bowiem przez innowacyjność, konkurencyjność, a także silną pozycję na rynku krajowym i rynkach międzynarodowych wiodących sektorów jego gospodarki. Jest oczywiste, że region nie może być wszechstronnie rozwinięty w każdej dziedzinie gospodarczej, tym bardziej istotne jest zidentyfikowanie i wspieranie rozwoju sektorów, zwłaszcza nowoczesnych, odgrywających kluczową rolę w gospodarce regionu. Region zajmuje pozycję konkurencyjną w otoczeniu krajowym i międzynarodowym w zależności od siły konkurencyjnej egzogenicznych sektorów gospodarczych składających się na jego bazę ekonomiczną. Konkurencyjność regionu jest wówczas wypadkową konkurencyjności jego bazowych działalności gospodarczych zdolnych z powodzeniem funkcjonować na rynku krajowym i międzynaro-

2 136 Joanna Kudełko dowym. Jest ona zatem wypadkową konkurencyjności jego wiodących działalności gospodarczych jak również aktywności społeczno-kulturalnej Charakterystyka przedsi biorstw województwa podkarpackiego W 2001 r. w województwie podkarpackim w rejestrze regon zarejestrowanych było 135 tys. przedsiębiorstw. W strukturze własnościowej zdecydowanie przeważają podmioty sektora prywatnego, których liczebność wynosi 129,9 tys., czyli 96,2% ogółu podmiotów gospodarczych. Sektor publiczny skupia 5,1 tys. podmiotów gospodarczych, tj. 3,8% ogólnej ich liczebności. Aktualna struktura podmiotowa gospodarki jest wynikiem procesu transformacji systemowej polskiej gospodarki. Wpływ na nią miała realizowana od 1990 r. prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, jak również oddolny rozwój sektora prywatnego, głównie małych i średnich przedsiębiorstw. Większość spośród firm prywatnych (prawie 80%) stanowią małe przedsiębiorstwa zarejestrowane jako osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (tab. 1). Tabela 1. Podmioty gospodarki narodowej * województwa podkarpackiego zarejestrowane w rejestrze regon w 2001 r. Wyszczególnienie Ogółem Struktura Sektor prywatny osoby działalność gospodarczą Sektor fizyczne publiczny razem prowadzące Ogółem , Rolnictwo, łowiectwo, , leśnictwo i rybołówstwo Przemysł , w tym: Górnictwo i kopalnictwo 83 0, Przetwórstwa przemysłowe , J. Biniecki, A. Klasik, F. Kuźnik, Konkurencyjność województw Górnego Śląska [w:] Zróżnicowanie poziomu konkurencyjności województw Polski Południowej, A. Klasik, F. Kuźnik (red.), Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 1997; A. Prusek, Analiza rozwoju społeczno- -gospodarczego województwa podkarpackiego [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, A. Prusek (red.), Studia Mieleckie, nr 1, Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu, Mielec 2001.

3 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 137 cd. tabeli Wytwarzanie i zaopatrywanie 159 0, w energię elektryczną, gaz i wodę Budownictwo , Handel i naprawy , Hotele i restauracje , Transport, gospodarka , magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe , Obsługa nieruchomości i , firm Administracja publiczna i , obrona narodowa Edukacja , Ochrona zdrowia i opieka , społeczna Pozostała działalność , usługowa Gospodarstwa domowe 1,0 0,0 1,0 1,0 zatrudniające pracowników * bez rolników indywidualnych Źródło: Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego 2002, US w Rzeszowie. Najwięcej podmiotów gospodarczych działa w sekcji handel i naprawy, stanowią one 35,3% wszystkich zarejestrowanych w województwie. Wśród takich jednostek prawie wszystkie (z wyjątkiem 22) należą do sektora prywatnego, a w jego obrębie 84,3% to podmioty osób fizycznych. Sporo podmiotów występuje również w sekcji obsługa nieruchomości i firm jednostek, tj. 11,8%. Sektor prywatny skupia 95,9% przedsiębiorstw tej sekcji, a w jego ramach firmy osób fizycznych stanowią 84,7%. Znaczna część podmiotów działa w sekcji przetwórstwa przemysłowego, które obejmują 11% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych. Wśród nich firmy osób fizycznych stanowią 81,8%. Znaczną pozycję zajmują przedsiębiorstwa z sekcji budownictwa, która obejmuje 10,1% ogółu firm. Wśród nich dominuje sektor prywatny, skupiający aż 99,7% jednostek, a spośród nich 90,7% to zakłady prowadzone przez osoby fizyczne. W strukturze wszystkich podmiotów zarejestrowanych w rejestrze regon w Polsce podmioty województwa podkarpackiego stanowią niewielką część, bo tylko 4%. Natomiast struktura przedsiębiorstw województwa podkarpackiego według poszczególnych sekcji jest zbliżona do struktury krajowej, w której największą

4 138 Joanna Kudełko liczbą podmiotów gospodarczych odznacza się handel i naprawy (33,3%), obsługa nieruchomości i firm (13,9%), przetwórstwo przemysłowe (10,8%) i budownictwo (9,8%) 2. Według danych o przedsiębiorstwach zawartych w bazie jednostek statystycznych GUS liczba przedsiębiorstw w województwie podkarpackim jest stosunkowo niewielka w porównaniu do średniej krajowej 3. Na koniec 2001 r. wyniosła ona 2893, co stanowi tylko 4,6% przedsiębiorstw krajowych (tab. 2). W grupie małych przedsiębiorstw, zatrudniających do 49 osób, występuje 2157 podmiotów, stanowiących 4,6% udział w kraju. Średnie przedsiębiorstwa (o liczbie pracujących do 249) reprezentowane były w województwie przez 585 firm, czyli 4,5% przedsiębiorstw krajowych. Nieco większy jest natomiast udział przedsiębiorstw dużych (powyżej 250 pracujących), których liczba wynosi 151 i stanowi 5,5% przedsiębiorstw krajowych. Natomiast udział pracujących w poszczególnych grupach przedsiębiorstw województwa (małych, średnich, dużych) jest bardzo zbliżona do struktury krajowej. W województwie podkarpackim dominujące znaczenie mają małe przedsiębiorstwa, które obejmują 74,6% ogólnej liczebności firm, a skupiają tylko 19,8% pracujących. Natomiast w strukturze krajowej obejmują one 75% firm i skupiają 17,9% pracujących. Średnie przedsiębiorstwa województwa obejmują 20,2% liczebności i skupiają 30,6% pracujących (w Polsce odpowiednio 20,7% i 30,7%). Udział dużych firm w ogólnej liczebności przedsiębiorstw województwa wynosi 5,2%, i jest wyższy od analogicznego wskaźnika krajowego, wynoszącego 4,4%. Przy czym firmy tej kategorii w Polsce skupiają 50,9% pracujących, podczas gdy na terenie województwa 49,4%. Oznacza to, że duże przedsiębiorstwa województwa podkarpackiego generalnie odznaczają się mniejszym zatrudnieniem niż średnio w kraju. W swojej działalności napotykają na wiele problemów, wynikających z niekorzystnie kształtujących się w okresie transformacji gospodarki uwarunkowań rozwoju i konkurencyjności polskich firm, na które składały się 4 : 2 Dane dla Polski na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2002, GUS, Warszawa. 3 Liczby te nie odpowiadają liczbie podmiotów zarejestrowanych w rejestrze regon, ponieważ zgodnie z ustawowym obowiązkiem przekazywania danych statystycznych, dotyczą jedynie jednostek (osób prawnych, jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej oraz osób fizycznych), które spełniają następujące kryteria: liczba pracujących w nich przekracza 9 osób, prowadzą księgi rachunkowe lub księgę przychodów i rozchodów, prowadzą działalność gospodarczą i podstawowy rodzaj tej działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności zaliczony został do sekcji B, C, D, E, F, G, H, I lub K. Podstawa prawna: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 2000 r. w sprawie programu badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2001, Dz.U. nr 79, poz. 888 z dnia 22 września 2000 r. 4 A. Prusek, Determinanty konkurencyjności firm w Polsce Case study SSE Euro-Park Mielec [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospo-

5 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 139 niski poziom nowoczesności majątku trwałego i bardzo wysoki poziom jego dekapitalizacji, niski poziom innowacyjności i niewielkie nakłady na badania naukowo- -techniczne, niski poziom jakościowy produkcji oraz przestarzałe, materiałochłonne i energochłonne technologie produkcji, nierozwinięte sieci dystrybucji na rynkach światowych, niski poziom zarządzania i organizacji pracy. Tabela 2. Przedsiębiorstwa województwa podkarpackiego według liczby pracujących Liczba przedsiębiorstw Liczba przedsiębiorstw o liczbie pracujących Wyszczególnienie ogółem do powyżej 250 Polska Struktura ilości w % 100,0 75,0 20,7 4,4 Struktura pracujących w % 100,0 17,9 30,0 50,9 Województwo podkarpackie Struktura ilości w % 100,0 74,6 20,2 5,2 Struktura pracujących w % 100,0 19,8 30,6 49,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Podmioty gospodarcze według rodzajów i miejsc prowadzenia działalności w 2001 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa Na te niekorzystne uwarunkowania mikroekonomiczne nałożyło się ponadto szereg czynników utrudniających rozwój przedsiębiorstw, wynikających z realizowanej polityki ekonomicznej, zdeterminowanej transformacją systemową oraz polityką antyinflacyjną, narzucającą konieczność działania przedsiębiorstw w warunkach 5 : bardzo wysokich stóp procentowych kredytów ograniczających ich możliwości inwestycyjne i prowadzących do dekapitalizacji ich majątku trwałego, bariery popytu na rynku krajowym powstałej w wyniku szokowego podniesienia cen i stabilizacji płac oraz spadku dochodów ludności w wyniku narastającego bezrobocia, utraty tradycyjnych wschodnich rynków zbytu i trudności wejścia na rynki światowe oraz małej ochrony rynku krajowego, darki, A. Prusek (red.), Studia Mieleckie, nr 1, Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu, Mielec 2001, s Tamże, s

6 140 Joanna Kudełko konieczności konkurowania z firmami światowymi, które weszły na polski rynek, pasywnej roli państwa w zakresie restrukturyzacji sektora państwowego i prowadzenia polityki przemysłowej, braku kapitału krajowego na restrukturyzację firm zarówno sektora państwowego, jak i prywatnego. Ponadto rozwijające się procesy globalizacji gospodarki światowej, wiążące się ze swobodnym przepływem towarów, usług i kapitału, narzucają większe wymagania w zakresie konkurencyjności firm, co dla przedsiębiorstw z krajów i regionów słabiej rozwiniętych oznacza znacznie trudniejsze warunki funkcjonowania. 3. Wiodàce pozarolnicze sektory gospodarcze województwa podkarpackiego Analiza stu największych firm województwa podkarpackiego, sklasyfikowanych na podstawie wartości przychodów ze sprzedaży, prowadzi do wniosku, że wśród najbardziej konkurencyjnych znajdują się głównie przedsiębiorstwa wywodzące się z tradycyjnych dla tego regionu branż: paliwowej, energetycznej, szklarskiej, lotniczej i chemicznej, a także przedsiębiorstwa reprezentujące branże rozwijane w ostatnich latach: przemysłu motoryzacyjnego i drzewnego (tab. 3). Na pierwszym miejscu na liście stu największych przedsiębiorstw województwa podkarpackiego znajduje się Orlen Petrotank Sp. z o.o., zlokalizowana w Widełce. Przychody ze sprzedaży tej firmy wyniosły w 2002 r. 1391,1 mln zł, a zysk netto 13,2 mln zł. Firma zatrudnia 144 osoby. Orlen Petrotank Sp. z o.o. powstała w połowie lat dziewięćdziesiątych i rozwinęła się dzięki powiązaniom z PKN Orlen, jako jedna z największych spółek dystrybucyjnych tego koncernu. W konsekwencji PKN Orlen posiada w niej 60% udziałów. Sektor paliwowy w województwie reprezentuje również Rafineria Nafty Jedlicze SA i Rafineria Jasło SA. Rafineria Nafty Jedlicze SA znajduje się na czwartym miejscu listy stu największych przedsiębiorstw województwa, z przychodami ze sprzedaży wynoszącymi 470,5 mln zł i zatrudnieniem 517 osób. Specjalizuje się w regeneracji i przemysłowym wykorzystaniu olejów odpadowych oraz produkcji olejów i smarów. Rafineria Jasło SA znajduje się na ósmej pozycji w rankingu firm, z przychodami 380,9 mln zł i zatrudnieniem 291 osób. Głównym przedmiotem jej działalności jest dystrybucja paliw i olejów smarowych. Tradycje naftowe regionu kontynuuje Przedsiębiorstwo Poszukiwania Nafty i Gazu Sp. z o.o. w Jaśle, zajmujące trzydziestą drugą pozycję w regionie (przychody ze sprzedaży 168,5 mln zł), które świadczy usługi wiertnicze w poszukiwaniu nafty i gazu oraz zajmuje się wiertnictwem geotermalnym.

7 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 141 Tabela 3. Lista dwudziestu pięciu największych przedsiębiorstw województwa podkarpackiego Miejsce Nazwa przedsiębiorstwa Lokalizacja Charakterystyka dzialalności Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy netto (w tys. zł) Zatrudnienie 1 Orlen Petrotank Sp. z o.o. Widełka dystrybucja paliw Firma Oponiarska Dębica SA Dębica produkcja opon do samochodów osobowych i ciężarowych 3 Rzeszowski Zakład Energetyczny SA GK Rzeszów dystrybucja energii Rafineria Nafty Jedlicze SA Jedlicze regeneracja i przemysłowe wykorzystanie olejów odpadowych, produkcja olejów i smarów 5 Krosno-Wood Sp. z o.o. Mielec produkcja drewnianych płyt wiórowych , Huta Szkła Jarosław SA Jarosław produkcja szkła opakowaniowego Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Rzeszów SA Rzeszów produkcja silników samolotowych i sprzętu transportowego 8 Rafineria Jasło SA Jasło dystrybucja paliw i olejów smarowych Huta Stalowa Wola SA Stalowa Wola hutnictwo Nowy Styl Sp. z o.o. Krosno produkcja mebli (krzeseł) BAĆ-Pol Sp. z o.o. Rzeszów handel artykułami spożywczymi BRW Sp. z o.o. Mielec produkcja mebli skrzyniowych Damianex SA Łańcut handel alkoholami i napojami Krosno Krośnieńskie Huty Szkła SA GK Krosno produkcja szkła gospodarczego Lear Automotive Poland Sp. z o.o. Mielec produkcja wiązek elektrycznych do samochodów

8 142 Joanna Kudełko cd. tabeli 3 Miejsce Nazwa przedsiębiorstwa Lokalizacja Charakterystyka dzialalności 16 Stahlschmidt & Maiworm Sp. z o.o. Stalowa Wola produkcja elementów technologii dla przemysłu motoryzacyjnego 17 Zelmer SA Rzeszów produkcja artykułów gospodarstwa domowego 18 Ropczyce Zakłady Magnetyzowane SA GK Ropczyce produkcja ceramicznych materiałów ogniotrwałych Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy netto (w tys. zł) Zatrudnienie Śnieżka Fabryka Farb i Lakierów Lubzina produkcja farb i lakierów Organika-Sarzyna Zakłady Chemiczne SA Sarzyna produkcja środków ochrony roślin Dressta Sp. z o.o. Stalowa Wola handel wyrobami hutniczymi Rzeszowska Gospodarka Komunalna Sp. z o.o. 23 Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego Gorzyce SA Rzeszów usługi komunalne Gorzyce produkcja części do samochodów osobowych, samolotów, ciągników rolniczych Delphi Chassis Krosno SA Krosno produkcja amortyzatorów Zakłady Piwowarskie Leżajsk SA Leżajsk produkcja piwa Źródło: opracowanie na podstawie Rzeczpospolita. Regiony, 8 września 2003 oraz jednostkowych informacji o poszczególnych przedsiębiorstwach.

9 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 143 Na drugim miejscu listy przedsiębiorstw Podkarpacia znalazła się Firma Oponiarska Dębica SA, z przychodami 1052,8 mln zł, zatrudniająca 3311 osób. Firma ta jest jednym z największych w Europie producentem opon do samochodów osobowych i ciężarowych, eksportującym swoje wyroby do ponad 60 krajów świata. Jako jedna z pierwszych w regionie została sprywatyzowana i kupiona przez amerykańskiego inwestora strategicznego Goodyear. Inwestycje tej firmy przekroczyły 100 mln USD. Kolejnym przedstawicielem tej branży w województwie jest Stomil Sanok SA, znajdujący się na dwudziestym szóstym miejscu w rankingu firm, z przychodami ze sprzedaży wartości 213,4 mln zł. Zajmuje się produkcją gumowych wyrobów technicznych na potrzeby wszystkich gałęzi przemysłu. Wśród największych firm Podkarpacia znalazły się przedsiębiorstwa energetyczne. Wśród nich czołowe miejsce zajmuje Rzeszowski Zakład Energetyczny SA Grupa Kapitałowa, jeden z największych zakładów dystrybucji energii w kraju, z przychodami ze sprzedaży na poziomie 968,8 mln zł i zatrudnieniem 2108 osób, co daje mu trzecią pozycję w rankingu firm województwa. Na liście tej znalazły się również największa w Polsce zasilana gazem ziemnym Elektrownia w Nowej Sarzynie (miejsce 27, przychody ze sprzedaży 206,2 mln zł) oraz Elektrownia w Stalowej Woli (miejsce 30, przychody ze sprzedaży 268,5 mln zł), a na dalszym miejscu Elektrociepłownia Rzeszów SA (miejsce 78, przychody ze sprzedaży 56,0 mln zł) oraz Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej sp. z o.o. w Stalowej Woli (miejsce 96, przychody ze sprzedaży 40,0 mln zł). Wśród ważniejszych przedsiębiorstw województwa znajdują się firmy reprezentujące przemysł szklarski. Należą do nich Huta Szkła Jarosław SA (szósta na liście, przychody ze sprzedaży 429,6 mln zł), specjalizująca się w produkcji szkła opakowaniowego. Prawie 100% jej udziałów przejęła amerykańska firma Owens Illinois. Na czternastym miejscu znalazły się Krośnieńskie Huty Szkła SA, z przychodami 316,7 mln zł i zatrudnieniem blisko czterech tysięcy osób. Specjalizacją firmy jest szkło gospodarcze formowane ręcznie. Około 70% jej produkcji jest eksportowane do blisko 50 krajów świata. Przedsiębiorstwo przejęło Hutę Szkła w Jaśle i Hutę Szkła w Tarnowie i wraz z nimi utworzyło silną grupę kapitałową, zatrudniającą łącznie około sześciu tysięcy osób. Ponadto w okolicy Krosna i Jasła występuje około 30 małych hut wytwarzających wyroby szklarskie. Bogate tradycje w regionie posiada przemysł lotniczy usytuowany tu już w czasach lokalizacji COP-u. Czołowym przedstawicielem przemysłu lotniczego jest Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL Rzeszów SA (siódme miejsce na liście firm, przychody ze sprzedaży 391,6 mln zł). W wyniku prywatyzacji jego inwestorem strategicznym został znany światowy producent silników samolotowych Pratt & Whitney, należący do amerykańskiego koncernu United Technologies Corporation. Działania inwestora przyczyniły się do znacznej modernizacji zakładu, dzięki czemu obecnie około 80% swojej produkcji WSK PZL Rzeszów

10 144 Joanna Kudełko przeznacza na eksport. Było to możliwe dzięki zainwestowaniu w firmę 40 mln USD w modernizację wydziałów produkcyjnych i zakup najnowocześniejszych na świecie maszyn i urządzeń. Rozszerzyło to produkcję o 1400 wdrożonych nowych wyrobów. W rankingu innowacyjności firm, ogłoszonym przez dziennik Rzeczpospolita, WSK PZL Rzeszów zajęła drugie miejsce w kraju. W branży lotniczej województwa działa również PZL Mielec (36 miejsce w rankingu, przychody 152,9 mln zł). Powstała ona na bazie, zlokalizowanej również w ramach COP-u, dawnej WSK Mielec. Z przemysłem lotniczym związana jest również firma PZL- -Sędziszów SA, wybudowana przez francuską firmę Snecme, produkująca części do silników lotniczych (83 miejsce, 47,4 mln zł przychodów ze sprzedaży) oraz Goodrich Krosno Sp. z o.o., produkująca podzespoły do samolotów boeingów i F-16 (91 miejsce, 42,3 mln zł przychodów ze sprzedaży). Ogromna szansa dla rozwoju przemysłu lotniczego w regionie otworzyła się w związku z decyzją Rządu RP o zakupie od amerykańskiego koncernu Lockheed Martin 48 wielozadaniowych samolotów bojowych F-16 dla polskiego wojska. Samoloty te, w ramach umowy offsetowej, w dużej mierze będą produkowane w podkarpackich zakładach. Zgodnie z propozycją zamówień kompensacyjnych, amerykańskie koncerny Lockheeed Martin i Pratt & Whitney, które stały się inwestorami w WSK PZL Rzeszów, będą produkować silniki do samolotu F-16. W dalszej kolejności planuje się produkcję podzespołów do samolotu F-22 i nowego samolotu Joint Strike Fighter, którego seryjna produkcja ma zostać rozpoczęta za kilka lat. W późniejszej perspektywie WSK PZL Rzeszów uczestniczyć ma także w produkcji napędów do największych samolotów cywilnych. Umowy offsetowe obejmują także Zakłady Lotnicze w Mielcu, które uczestniczyć będą w montażu F-16 i produkcji podzespołów do tego samolotu. Taką samą ofertę otrzymają PZL Świdnik i WSK Krosno. Firma Lockheed zadeklarowała także pomoc w uzyskaniu amerykańskiego certyfikatu dla mieleckiego samolotu Skytruck oraz w jego sprzedaży w USA i Ameryce Południowej. W ramach offsetu przewiduje się również uczestnictwo Huty Stalowa Wola w programach produkcyjnych i badawczych. Region podkarpacki dysponuje ogromnym potencjałem wytwórczym w branży lotniczej, popartym wiedzą i doświadczeniem gromadzonymi przez pokolenia najlepszych fachowców. Niestety, poważną barierę rozwojową stanowi brak środków na inwestycje. Dlatego też współpraca ze światowymi potentatami przemysłu lotniczego stanowi szansę rozwoju dla polskich firm lotniczych na wiele lat i daje gwarancję stabilizacji zatrudnienia. Oczekiwane korzyści wiążą się również z dostępem polskich przedsiębiorców do najnowocześniejszych technologii oraz światowych rynków zbytu. Aby zwiększyć szansę pomyślnej współpracy, przedsiębiorstwa przemysłu lotniczego na Podkarpaciu podjęły, z inicjatywy prezesa

11 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 145 WSK PZL Rzeszów Marka Dareckiego, koncepcję utworzenia w tym regionie Doliny Lotniczej, która stanowić ma nowoczesne zagłębie przemysłowe (rys. 1). Czechy Kraków Bielsko-Biała FIAT AVIO DOLINA LOTNICZA Mielec PZL Mielec Sędziszów Młp. SNECMA Sędziszów Krosno Goodrich Krosno WSK Krosno Świdnik PZL Świdnik Rzeszów WSK Rzeszów Politechnika Rzeszowska Ultratech Lotnisko Jasionka Ukraina Słowacja Rys. 1. Główni udziałowcy Stowarzyszenia Dolina Lotnicza Źródło: Nowiny. Gazeta Codzienna, Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza zainaugurowało działalność 24 września 2003 r. W jej strukturze znalazły się polskie fabryki lotnicze WSK Rzeszów i Goodrich Krosno sprywatyzowane przy udziale amerykańskich inwestorów; zagraniczne przedsiębiorstwa wybudowane od podstaw: Snecma Polska w Sędziszowie Małopolskim, Ultratech w Rzeszowie i Fiat Avio; polskie firmy państwowe: WSK Krosno i Świdnik, PZL Mielec, PZL Świdnik, Huta Stalowa Wola, a także lotniska w Jasionce, koło Rzeszowa. Członkiem założycielem stowarzyszenia jest także Politechnika Rzeszowska, największa techniczna uczelnia w regionie i jedyna w kraju, która kształci zaplecze kadrowe dla przemysłu lotniczego, w tym pilotów cywilnych. Od października 2003 r. uruchomiony w niej został nowy kierunek studiów lotnictwo i kosmonautyka. W skład Stowarzyszenia Dolina Lotnicza wchodzi ponadto sieć małych przedsiębiorstw i firm, także rodzinnych, które będą kooperować z największymi producentami sprzętu lotniczego. Idea Doliny Lotniczej poparta została przez koncern Pratt & Whitney, inwestora WSK PZL Rzeszów, który na rozwój jej działalności przeznaczył na początek 1,2 mln zł i zadeklarował dalsze wsparcie.

12 146 Joanna Kudełko Na liście największych przedsiębiorstw województwa podkarpackiego znajdują się także firmy reprezentujące przemysł chemiczny. Na dziewiętnastym miejscu znalazła się dynamicznie rozwijająca się Fabryka Farb i Lakierów Śnieżka z Lubziny pod Dębicą (przychody ze sprzedaży 264,5 mln zł). Firma ta, ze 100% polskiego kapitału, należy do czołowych krajowych producentów farb i lakierów. W 2003 r. już po raz drugi znalazła się ona w gronie dwudziestu laureatów nagrody Dobra firma 2003 przyznawanej przez dziennik Rzeczpospolita dla najszybciej i jednocześnie najefektywniej rozwijających się przedsiębiorstw polskiej gospodarki. W 2000 r. wybudowała ona zakład w Jaworowie na Ukrainie, wykorzystując możliwości rozwoju produkcji na rynki wschodnie. Produkcją farb zajmuje się także Becker Polifarb Dębica SA, zajmująca trzydziestą dziewiątą pozycję, z przychodami ze sprzedaży 132,0 mln zł, a także Multifarb Sp. z o.o. w Rzeszowie (84 miejsce, przychody ze sprzedaży 47,2 mln zł). Na dwudziestym miejscu uplasowała się Organika-Sarzyna Zakłady Chemiczne SA (przychody ze sprzedaży 263,3 mln zł), produkująca środki ochrony roślin. Wśród znaczących przedsiębiorstw tej branży występują także ICN Polfa Rzeszów SA (28 miejsce, przychody ze sprzedaży 202,4 mln zł), jeden z najbardziej znanych w regionie i kraju producent leków; Gamrat SA z Jasła (41 miejsce, przychody ze sprzedaży 126,5 mln zł), zajmujący się przetwórstwem tworzyw sztucznych dla potrzeb budownictwa i przemysłu obronnego oraz Erg Zakłady Tworzyw Sztucznych SA w Pustkowie (42 miejsce, przychody ze sprzedaży 120,2 mln zł), produkujące wyroby chemiczne i tworzywa sztuczne. W ostatnich latach w województwie podkarpackim dynamicznie rozwinął się przemysł drzewny i meblarski. Do czołowych przedstawicieli tej branży zalicza się m.in. Krono-Wood sp. z o.o. w Mielcu (5 miejsce, przychody ze sprzedaży 466,9 mln zł.), a także Melnox Sp. z o.o. w Mielcu (37 miejsce, przychody 135,2 mln zł) produkujące drewniane panele i płyty wiórowe. Krono-Wood i Melnox są zlokalizowane na terenie SSE w Mielcu. Są to fabryki wybudowane od podstaw, w które zainwestowano około 250 mln USD. Wchodzą one w skład szwajcarskiego koncernu Kronospan, jednego z największych w świecie producentów m.in. płyt wiórowych. Na terenie SSE w Mielcu zlokalizowana jest także firma BRW Sp. z o.o., jeden z największych w Polsce producent mebli skrzyniowych, które sprzedawane są głównie na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej oraz na Bałkanach. Znana w Polsce i za granicą jest także firma Nowy Styl Sp. z o.o. z Krosna (10 miejsce, przychody 349,9 mln zł). Jest ona krajowym liderem produkcji krzeseł biurowych, konferencyjnych i kawiarnianych, która 60% swoich wyrobów eksportuje do ponad 50 krajów. Grupa Nowy Styl ma osiem spółek zależnych w kraju i siedem za granicą. Jednym z przykładów jest firma Chrom Styl SA z Jasła (na liście notowana na 67 miejscu, przychody 71,0 mln zł), produkująca elementy metalowe do mebli produkowanych przez Nowy Styl. Na liście znajdują

13 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 147 się ponadto firmy Baltic Wood SA w Jaśle (70 miejsce, przychody 63,3 mln zł), producent parkietu panelowego oraz Kronoerg Sp. z o.o. w Pustkowie (81 miejsce, przychody 50,1 mln zł) produkująca elementy wykończeniowe mebli. Intensywnie rozwijającą się w ostatnich latach na terenie województwa podkarpackiego jest branża motoryzacyjna. Najważniejsi jej przedstawiciele to Lear Automotive Poland sp. z o.o. w Mielcu oraz Stahlschmidt & Maiworm sp. z o. o. w Stalowej Woli (odpowiednio 14 i 15 miejsce na liście największych firm regionu, z przychodami odpowiednio 309,3 mln zł i 294,0 mln zł). Firmy te zajmują się produkcją elementów technologii dla przemysłu motoryzacyjnego. Na dwudziestym trzecim miejscu znajduje się Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego Gorzyce SA (przychody ze sprzedaży 219,3 mln zł), produkująca części do samochodów osobowych i ciągników rolniczych, a tuż za nią, na miejscu dwudziestym czwartym Delphi Chassis Krosno SA (przychody 218,2 mln zł), powstała z przejęcia dawnej fabryki amortyzatorów w Krośnie przez światowy koncern Delphi. Kolejnym reprezentantem tej branży jest mająca długie tradycje w regionie firma Autosan SA w Sanoku (38 miejsce, przychody ze sprzedaży 132,6 mln zł), znany producent autobusów i przyczep. Największym pracodawcą w regionie jest holding Huty Stalowa Wola SA, który łącznie daje zatrudnienie blisko dziewięciu tysiącom osób. Spośród firm tego holdingu wiodącą pozycję zajmuje Huta Stalowa Wola SA (9 miejsce, przychody ze sprzedaży 368,7 mln zł); Huta Stalowa Wola Zakład Metalurgiczny Sp. z o.o. (29 miejsce, przychody ze sprzedaży 202,3 mln zł), produkujący stal i wyroby ze stali; Huta Stalowa Wola Zakład Zespołów Napędowych Sp. z o.o. (46 miejsce, przychody ze sprzedaży 109,6 mln zł), produkująca skrzynie biegów i mechanizmy napędu; Huta Stalowa Wola Zakład Kuźnia Sp. z o.o. (82 miejsce, przychody ze sprzedaży 48,9 mln zł), produkująca wyroby swobodnie kute, jak pręty, kostki, płyty itp. Obecnie jednak holding przeżywa ogromne trudności finansowe, a część jego spółek ogłosiła upadłość. W konsekwencji nastąpiły poważne zwolnienia i nieunikniona staje się dalsza redukcja zatrudnienia, co stanowi przyczynę niezadowolenia i protestów załogi. Jednym z głównych postulatów protestującej załogi Huty Stalowa Wola jest pomoc państwa dla Zakładu Metalurgicznego. Problemem hutniczej części stalowowolskiego holdingu jest olbrzymie zadłużenie wobec ZUS i dostawców energii. Dodatkowo sytuację komplikuje fakt, iż Zakład Metalurgiczny nie znalazł się na zaakceptowanej przez Unię Europejską liście polskich hut, które mogą korzystać z pomocy publicznej. Ustawa o wspieraniu restrukturyzacji przemysłowego potencjału obronnego umożliwiła jedynie przekazanie HST SA rządowej dotacji w kwocie 9 mln zł na reorganizację zakładu zbrojeniowego, znajdującego się w strukturach holdingu. Jedna trzecia dotacji przekazana zostanie na odprawy dla 550 pracowników zwalnianych z holdingu HST SA, a pozostała część na modernizację sprzętu zbrojeniowego produkowanego w Stalowej Woli.

14 148 Joanna Kudełko W sierpniu 2003 r. huta dostała 40 mln zł pożyczki z Agencji Rozwoju Przemysłu. Jednakże dotychczasowe niewielkie wsparcie finansowe państwa nie jest w stanie zażegnać obecnych kłopotów holdingu Huty Stalowej Woli. Niezbędne staje się więc podjęcie szybkich i skutecznych działań, sprzyjających gruntownej restrukturyzacji tego przedsiębiorstwa. Wiodące firmy województwa podkarpackiego, znajdujące się na liście stu największych przedsiębiorstw tego regionu, zlokalizowane są głównie w dużych miastach. Największa ich liczba skupia się w Rzeszowie (28 firm), a następnie w Jaśle, Mielcu i Stalowej Woli (po 9 przedsiębiorstw) oraz Dębicy (6 podmiotów), Krośnie, Sanoku, i Łańcucie (po 5 firm). Mimo wielu przytoczonych pozytywnych przykładów konkurencyjnych i innowacyjnych przedsiębiorstw o szerokich perspektywach rozwojowych, obecnie potencjał przedsiębiorstw województwa podkarpackiego nie jest duży w porównaniu z innymi regionami kraju. Na liście tysiąca pięciuset krajowych największych firm w 2002 r. znajdują się tylko 54 przedsiębiorstwa z województwa podkarpackiego. A największe z podkarpackich firm uplasowały się dopiero w drugiej setce listy krajowej (Orlen Petrotank Sp. z o.o. na miejscu 107, Firma Oponiarska Dębica SA na miejscu 146, Rzeszowski Zakład Energetyczny SA na 165 miejscu) BezpoÊrednie inwestycje zagraniczne w województwie podkarpackim Wyrazem konkurencyjności regionów, a zarazem istotnym czynnikiem stymulującym go są inwestycje zagraniczne lokowane na ich terenie. Pod tym względem sytuacja województwa podkarpackiego kształtuje się znacznie słabiej niż w pozostałych regionach kraju. W województwie podkarpackim w 2001 r. funkcjonowało 246 spółek z kapitałem zagranicznym, co stanowiło zaledwie 1,7% spółek krajowych (tab. 4). Kapitał podstawowy wymienionych spółek województwa kształtował się na poziomie 1082,3 mln zł, czyli zaledwie 1,13% w kraju. W strukturze kapitału podstawowego spółek udział kapitału zagranicznego wynosił 82,8%, przy średniej w kraju 77,3%. Pracujący w firmach z udziałem zagranicznym stanowili 23,6 tys. osób, czyli tylko 2,5% w skali kraju. Jeśli chodzi o duże spółki, które zainwestowały ponad 1 mln USD, dane również nie kształtują się korzystnie dla województwa. W województwie istniało zaledwie 28 takich spółek, stanowiących 1,88% ich liczebności w Polsce, a ich kapitał podstawowy sięgał 948,6 mln zł, czyli zaledwie 1,07% w skali kraju. Udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym wyniósł 6 Por. ranking LISTA 1500 dziennika Rzeczpospolita,

15 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 149 Tabela 4. Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2001 r. Wyszczególnienie liczba spółek Ogółem spółki z kapitałem zagranicznym kapitał podstawowy (w mln zł) udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym spółek (w %) pracujący liczba spółek Spółki o kapitale zagranicznym powyżej 1 mln USD kapitał podstawowy (w mln zł) udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym spółek (w %) Wydatki inwestycyjne spółek z udziałem zagranicznym na pozyskanie majątku trwałego (w mln zł) Polska ,2 7, ,2 79, ,6 Województwo podkarpackie Struktura Polska = ,3 8, ,6 89,3 564,2 1,70 1,13 2,47 1,88 1,07 1,18 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2001 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa Tabela 5. Pracujący w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w 2001 r. Spółki według liczby pracujących Ogółem Wyszczególnienie do 49 od 50 do i więcej spółki pracujący spółki pracujący spółki pracujący spółki pracujący Polska Struktura 100,0 100,0 81,4 10,5 13,7 23,6 4,8 65,9 Województwo podkarpackie Struktura 100,0 100,0 77,6 5,8 13,8 18,5 8,5 75,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2001 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2002.

16 150 Joanna Kudełko 89,3%, podczas gdy w skali kraju 79,1%. Wydatki inwestycyjne spółek z udziałem zagranicznym na pozyskanie majątku trwałego wyniosły w województwie 564,2 mln zł, co stanowi zaledwie 1,18% wydatków poniesionych w całym kraju. Wśród spółek z udziałem zagranicznym najliczniejszą grupę stanowią małe firmy, zatrudniające do 49 pracowników (tab. 5). W 2001 r. występowało 191 takich firm, stanowiących 77,6% liczebności i zatrudniających 5,8% pracujących w firmach zagranicznych. Odsetek małych firm jest nieco mniejszy niż w kraju, gdzie stanowią one 81,4% liczebności i skupiają 10,5% pracujących. Średnie przedsiębiorstwa (od 50 do 249 pracujących) na terenie województwa reprezentowały 34 firmy, czyli 13,8%, a skupiały one 18,8% pracujących. Średnio w kraju udziały te kształtowały się na poziomie odpowiednio 13,7% i 23,6%. W porównaniu z Polską, w województwie podkarpackim udział większych przedsiębiorstw jest znacznie korzystniejszy. W województwie występowało 21 dużych przedsiębiorstw, stanowiących 8,5% spółek zagranicznych, a skupiających 75,6% pracujących w spółkach. W skali całej Polski przedsiębiorstwa tej grupy stanowiły tylko 4,8% liczebności i skupiały 65,9% pracujących. Wśród największych inwestycji zagranicznych w regionie dominuje kapitał amerykański 7. Do najważniejszych należą inwestycje firmy amerykańskiej Goodyear w Firmie Oponiarskiej Dębica SA, z zaangażowaniem kapitałowym rzędu 112 mln USD, co daje jej posiadanie 60% akcji tej spółki. Amerykańska firma Owens Illionois Inc w ciągu 10 lat zainwestowała około 150 mln USD w Hutę Szkła Jarosław SA, stając się prawie 100% jej właścicielem. W Fabrykę Amortyzatorów w Krośnie zaangażowany jest kapitał amerykańskiej firmy Delphi Automotive Systems (w momencie inwestycji w 1997 r. należącej do General Motors, a od 1999 r. działającej jako niezależny koncern Delphi Corporation), która posiada 75% akcji tego przedsiębiorstwa. W spółkę Alma Gerber SA w Rzeszowie, ok. 30 mln USD zainwestowała amerykańska firma Gerber Finance Company. Amerykańska korporacja farmaceutyczna ICN Pharmaceuticals nabyła 80% akcji Polfy Rzeszów za 60 mln USD. Amerykański potentat energetyczny Enron International Corporation zainwestował 130 mln USD w budowę pierwszej w Polsce elektrociepłowni zasilanej gazem ziemnym w Nowej Sarzynie. Na szczęście zeszłoroczne bankructwo firmy Enron nie miało ujemnych skutków dla funkcjonowania zakładu. Inwestycjami amerykańskimi wsparte zostały również Zakłady Przemysłu Gumowego Stomil SA w Sanoku. Większościowym funkcjonariuszem WSK w Gorzycach został niemiecki oddział amerykańskiego koncernu Federal-Mogul Corporation, który kupił 85% akcji firmy za 18 mln USD. Ważniejszymi inwestycjami zagranicznymi ostatniego okresu na Podkarpaciu, o czym wspominano wcześniej, było objęcie w marcu 2002 r. przez koncern United Technologies Holdings SA/Pratt&Whitney 7 Poniższe informacje opracowano na podstawie danych GUS, PAIZ, Centrum Obsługi Inwestora w Rzeszowie oraz dziennika Rzeczpospolita. Regiony,

17 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 151 pakietu 85% akcji Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Rzeszów SA, za które amerykańska firma zapłaciła ponad 70 milionów USD. Kapitał amerykański zainwestował też w WSK w Krośnie doprowadzając do powstania firmy Goodrich Krosno Sp. z o.o. Poza kapitałem amerykańskim znaczące były również inwestycje pochodzące z innych państw: brytyjska firma United Biscuits Investments zainwestowała w Zakłady Przemysłu Cukierniczego San SA w Jarosławiu 25 mln USD. Zakupu 50% akcji Cukrowni Ropczyce za 16 mln USD dokonał niemiecki koncernu Sudzucer Gruppe, który wykupił też upadającą Cukrownię Przeworsk. Inwestorem w firmie Polifarb Dębica SA jest szwedzka firma Alcro-Becker, która posiada 90% akcji. Angielska spółka Caraibean Distillers Corporation, mająca siedzibę na Wyspach Karaibskich, kupiła Fabrykę Wódek Polmos w Łańcucie. Spółka Heineken z Holandii zainwestowała w Browar Leżajsk. Z dużych sieci hipermarketów największe inwestycje w regionie dokonały: brytyjskie Tesco i francuski E. Leclerc. Mimo licznych przykładów znaczących inwestycji zagranicznych w województwie podkarpackim, ciągle jeszcze ich liczba oraz wartość jest niewielka w porównaniu z innymi regionami kraju. Najlepszym dowodem jest fakt, że z opublikowanej przez PAIZ listy ponad dziewięciuset największych zagranicznych inwestorów w Polsce, w województwie podkarpackim ulokowało swoje inwestycje zaledwie 67 z nich. Omawiane firmy inwestują głównie w największych miastach regionu, Rzeszowie 16, w Mielcu 8, w Stalowej Woli 7, po 4 w Dębicy, Leżajsku, Jarosławiu, Krośnie i Tarnobrzegu. Dokonane inwestycje zagraniczne z całą pewnością uznać należy za czynnik podnoszący konkurencyjność i innowacyjność firm regionu. Wymienione firmy z kapitałem zagranicznym znalazły się przeważnie na liście 100 największych przedsiębiorstw województwa, co świadczy o ich dobrej kondycji ekonomicznej. Niejednokrotnie funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw nie byłyby możliwe bez wsparcia kapitału zagranicznego. Znaczące inwestycje pochodzą głównie z przejęcia polskich firm lub wykupienia w nich większościowych pakietów akcji. Natomiast niewielkie znaczenie w regionie mają inwestycje typu green field. Wśród czynników sprzyjających inwestowaniu na terenie województwa podkarpackiego wymienić należy korzystną sytuację na rynku pracy, a mianowicie duży potencjał zasobów pracy i stosunkowo tanią siłę roboczą, co wyraża się w niskim poziomie wynagrodzeń 8. Atrakcyjnym czynnikiem są także ceny nieruchomości, które są generalnie niższe w porównaniu z innym regionami. Położenie województwa sprzyja inwestycjom, traktowanym jako baza rozwojowa dla ekspansji na rynki Europy Wschodniej. Sprzyja temu 10 czynnych przejść granicznych 8 Por. M. Szymańska, Obsługa inwestorów w województwie podkarpackim, Rozwój Regionalny 2001, nr 2 3.

18 152 Joanna Kudełko występujących obecnie na terenie województwa. Jednakże województwo podkarpackie jest jednym z najsłabiej rozwiniętych regionów kraju, co stanowi poważną barierę do lokowania tu nowych inwestycji. Relatywnie niska atrakcyjność spowodowana jest również słabo rozwiniętą infrastrukturą techniczno-ekonomiczną, w szczególności transportową. Do przerwania tej niekorzystnej sytuacji potrzebne będzie wiele inwestycji, zwłaszcza drogowych, intensywne działania władz regionalnych i lokalnych na rzecz podnoszenia konkurencyjności oraz odpowiednia promocja województwa. W tym celu w lutym 2001 r. powstało Centrum Obsługi Inwestora, powołane jako komórka organizacyjna Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego. Do jej zadań należy przygotowywanie kompleksowej informacji dla inwestorów, ich obsługa prawna i doradztwo, organizacja udziału w targach krajowych i międzynarodowych, organizacja misji gospodarczych, dystrybucja materiałów promocyjnych, organizowanie indywidualnych prezentacji dla firm, monitorowanie stanu inwestycji w regionie. Literatura Biniecki J., Klasik A., Kuźnik F., Konkurencyjność województw Górnego Śląska [w:] Zróżnicowanie poziomu konkurencyjności województw Polski Południowej, A. Klasik, F. Kuźnik (red.), Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice Prusek A., Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, A. Prusek (red.), Studia Mieleckie, nr 1, Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu, Mielec Prusek A., Determinanty konkurencyjności firm w Polsce Case study SSE Euro-Park Mielec [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, A. Prusek (red.), Studia Mieleckie, nr 1, Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu, Mielec 2001, s. 91. Ranking LISTA 1500 dziennika Rzeczpospolita, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2002, GUS, Warszawa. Szymańska M., Obsługa inwestorów w województwie podkarpackim, Rozwój Regionalny 2001, nr 2 3. An Analysis of Leading Non-Agricultural Sectors in the Podkarpackie Voivodship In this article, the author conducts an analysis of the competitiveness of firms in the Podkarpackie Voivodship. In stimulating socio-economic development, a particularly important issue is to ensure that businesses and regional structures become gradually more competitive. Indeed, the general level of a region s competitiveness is determined by innovation as well as by the position of its leading economic sectors on the national and international market.

19 Analiza wiodących pozarolniczych sektorów 153 The potential of enterprises in the Podkarpackie Voivodship is not large compared to other Polish regions. The most competitive enterprises in the Podkarpackie Voivodship are mainly those operating in the region s traditional branches, i.e., fuels, power generation, glaziery, aviation and chemicals, as well as enterprises from branches that have developed over the past few years, i.e., the automotive and timber industries.