CZASOPISMO NAUKOWO-KULTURALNE

Transkrypt

1

2 ISSN EPISTEME CZASOPISMO NAUKOWO-KULTURALNE KRAKÓW Nr 16/2012, Tom I

3 EPISTEME CZASOPISMO NAUKOWO-KULTURALNE Redakcja: Zdzisław Szczepanik (red. naczelny) Katarzyna Daraż-Duda (sekretarz redakcji) Piotr Walecki Grzegorz Chajko Krzysztof Duda Roman Turowski (red. techniczny) Rada Naukowa: Prof. dr hab. Dariusz Rott Prof. dr hab. Włodzimierz Sady Prof. dr hab. Michał Śliwa Prof. dr hab. inż. Ryszard Tadeusiewicz Prof. dr hab. Bogdan Zemanek Ks. Prof. UPJP II, dr hab. Władysław Zuziak Prof. nadzw. dr hab. Wiesław Alejziak Prof. Ignatianum i UJ, dr hab. Józef Bremer SJ Prof. dr przew. kwal. II Paweł Taranczewski Prof. dr Olga E. Kosheleva Prof. dr Marko Jacov Prof. dr Aleksandr Lokshin Prof. dr Hans Jørgen Jensen Prof. dr Oleksandr Chyrkov Prof. dr Iryna Diachuk Prof. dr Luiza Arutinov Prof. dr hab. Michaił Odesskij Prof. dr hab., dr. phil. Andrzej Wiercinski Prof. dr eng. Elena Horska Wydawca: Stowarzyszenie Twórców Nauki i Kultury Episteme ul. Okólna 28/87, Kraków Pierwotną wersją EPISTEME Czasopisma Naukowo-Kulturalnego jest wersja papierowa, jednak wszystkie opublikowane numery są dostępne na stronie internetowej czasopisma w wersji elektronicznej e-book: Stowarzyszenie Twórców Nauki i Kultury Episteme i Autorzy Pierwotną wersją EPISTEME Czasopisma Naukowo- Kulturalnego jest wersja papierowa, jednak wszystkie opublikowane numery są dostępne na stronie internetowej

4 Szanowni Czytelnicy i Autorzy, Z przyjemnością oddajmy w Państwa ręce szesnasty numer Episteme Czasopisma Naukowo - Kulturalnego. Rok 2012 jest dla nas wyjątkowy, gdyż Episteme wydawane jest już nie jako półrocznik lecz jako kwartalnik. Jest to dla nas tym bardziej satysfakcjonujące, gdyż nadal nie wystarcza ta formuła by wydać wszystkie teksty, które przychodzą do redakcji i uzyskują pozytywną recenzję. Dlatego nasz sposób wydawania kilkutomowych numerów nadal jest aktualny. Obecny tom poświęcony jest szeroko podejmowanemu przez nas zagadnieniu Natura - Człowiek - Kultura. Ten motyw wiodący pozwolił na zaproszenie szerokiego spektrum autorów. Mogą oni w rzetelny sposób prezentować zagadnienia, którymi się zajmują i które są dla nich istotne. Taka formuła pozwala na uniknięcie - sztucznego niejednokrotnie - zawężania badanego tematu, nie mającego nic wspólnego ze swobodą i wolnością podejmowania zagadnień naukowych. Życzymy Państwu dobrej lektury. Redakcja.

5

6 SPIS TREŚCI Leszek Zinkow IMHOTEP TWÓRCA CYWILIZACJI Krzysztof Homa SJ ARNOBIUSZ Z AFRYKAŃSKIEGO SICCA Paweł F. Nowakowski KILKA UWAG O PROBLEMIE DYSCYPLINY W RUCHU HUSYCKIM Justyna Łukaszewska Haberkowa VOCATIO JAKUBA WUJKA Z WĄGROWCA JAKO PRZYKŁAD JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO WYBITNEGO JEZUITY II POŁOWY XVI W Łukasz Lichter SZKOŁA POLSKA NA BATIGNOLLES Józef Maria Ruszar TRZEJ KRÓLOWIE I DWAJ BANKIERZY Grzegorz Wnętrzak ROLA DUCHOWIEŃSTWA KATOLICKIEGO W ROZWOJU POLSKIEGO RUCHU NARODOWEGO NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM W LATACH Grzegorz Chajko STOWARZYSZENIA RZYMSKOKATOLICKIE W ARCHIDIECEZJI LWOWSKIEJ ( ) JAKO PRZEJAW OŻYWIENIA ŻYCIA KULTURALNEGO NA POLSKICH KRESACH WSCHODNICH W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM Natalia Tarkowska TARNOWSKA SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM Monika Stankiewicz-Kopeć REFLEKSJE CYWILIZACYJNE POETÓW PIERWSZEJ POŁOWY XIX WIEKU PRELEKCJE PARYSKIE ADAMA MICKIEWICZA

7 Bogusława Bodzioch-Bryła POMIĘDZY NATURĄ A SIMULACRUM. O PRZEKRACZANIU NATURY W SZTUCE INTERAKTYWNEJ, NA PRZYKŁADZIE DZIEŁA THE SUPRISING SPIRAL KENA FEINGOLDA ORAZ CHRISTY SOMMERER I LAURENTA MIGNONNEAU Michał Kowalówka MAGICZNE UNIWERSUM - CZYLI RZECZYWISTOŚĆ KONSUMPCJONISTYCZNA Katarzyna Daraż-Duda MEDIA MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH W POLSCE PO 1989 ROKU. KONTYNUACJA I NOWE MOŻLIWOŚCI Szymon Nowak FENOMENOLOGIA JAKO GRAMATYKA. INTERPRETECJA FILOZOFICZNA Roman Turowski ZASTOSOWANIE APARATU KONCEPTUALNEGO ANTROPOLOGII SYNERGIJNEJ SERGEJA CHORUŻEGO DO INTERPRETACJI PROCESU HISTORYCZNEGO Tomasz Homa SJ KONCEPCJA RZECZYWISTEGO SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO I JEGO KULTURY W POLITYCE I NAMIĘTNOŚCI MICHAELA WALZERA. SZKIC Z FILOZOFII POLITYCZNEJ Anna Kowalska STANOWISKO ETYCZNE EUROPEJSKIEJ KOMISJI KONWENCJI BIOETYCZNEJ Sylwia Góra ŚMIERĆ OSWOJONA? Salvatore Barbagallo Neapolitańskie zaślubiny Bony Sforzy z królem Polski Zygmuntem I Katarzyna Gorgoń Trudności w podejściu muzułmanów do wyznawców innych religii w świetle Smutku tropików Claude Lévi-Straussa

8 Leszek Zinkow EPISTEME 16/2012, t. I s ISSN IMHOTEP TWÓRCA CYWILIZACJI IMHOTEP CREATOR OF CIVILIZATION Abstrakt: Artykuł przypomina postać na pół legendarnego (choć historycznie potwierdzonego) Imhotepa architekta, pisarza, lekarza, żyjącego w Egipcie około połowy trzeciego tysiąclecia przed Chr. Imhotep, którego pośmiertnie deifikowano, personalnie przypisując mu przełomową rolę w dziejach staroegipskiej architektury (budowniczy pierwszej piramidy), medycyny a nawet piśmiennictwa, nazywany bywa Leonardem da Vinci starożytności. Kontekstem rozważań jest teoria Thomasa S. Kuhna o nieliniowym (rewolucyjnym) rozwoju wiedzy naukowej. Słowa kluczowe: Imhotep, cywilizacja, starożytny Egipt, Thomas Samuel Kuhn, Rewolucja naukowa, rozwój wiedzy naukowej, zmiana paradygmatu, socjologia wiedzy. Summary: The article brings back the half-legendary (although historically proven) figure of Imhotep architect, writer, and doctor, who lived in Egypt about the middle of the third millennium BC. Imhotep, posthumously deified, personally attributing him with a crucial role in the history of ancient Egyptian architecture (the builder of the first pyramid), medicine, and even literature, sometimes referred to as the Leonardo da Vinci of antiquity. The context of the discussion is Thomas S. Kuhn s theory of non-linear (revolutionary) development of scientific knowledge. Key words: Imhotep, Civilization, Ancient Egypt, Thomas Samuel Kuhn, Scientific Revolution, Progress of Scientific Knowledge, Paradigm Shift, Sociology of Knowledge. 5

9 Leszek Zinkow Thomas S. Kuhn, amerykański filozof i historyk nauki ( ), jednym z kluczowych wątków swoich badań uczynił próbę opisania i objaśnienia osobliwej nieliniowości rozwoju nauki 1. Zwrócił uwagę na oczywisty przecież, choć nie zawsze wystarczająco wyraźnie uświadamiany fakt, że progresja ludzkiej wiedzy (wskutek odkryć i wynalazków) i skorelowany z nią rozwój techniki (przy czym naukę, najkrócej, rozumiemy tu jako poznawanie i opisywanie obiektywnie istniejącej rzeczywistości, jej cech i prawidłowości, a technikę jako tworzenie instrumentów relacji z ową rzeczywistością), wykazuje nadzwyczaj istotne anomalie. Otóż, zdaniem Kuhna, liniowością w istocie charakteryzuje jedynie postęp w niewielkiej skali, choć skądinąd jest to stan mogący trwać względnie długo. Zazwyczaj to nawet nie tyle postęp, co systematyzacja pozyskanej uprzednio wiedzy, drobne modyfikacje, uzupełnienia, porządkowanie paradygmatów. Naprawdę duże zmiany mają charakter rewolucyjny, skokowy, wymagają odrzucenia niemal wszystkiego, co dotychczas uznawano za obowiązujące. Kuhn nazywa to zmianą paradygmatu ; jego zdaniem każda dyscyplina wiedzy uprawiana jest według możliwości i ograniczeń paradygmatycznych te zawsze mają charakter historyczny i są zastępowane innymi, a zmiana następuje w drodze radykalnego przewartościowania całego systemu norm. Choć Thomas Kuhn odnosił się swoimi obserwacjami raczej do obszaru nauki nowożytnej (Kopernik, Galileusz, Newton) i współczesnej, można jego przemyśleniami objąć także dokonania dawnych kręgów cywilizacyjnych; wydaje się nawet, że właśnie tam zyskują egzemplifikację wyjątkowo przejrzystą, czytelną. Na przykład badacze dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Mezopotamia) niejednokrotnie wskazywali fenomeny nagłego, skokowego przyrostu wiedzy czy umiejętności technicznych, poprzedzone zdumiewająco krótkimi okresami przygotowawczymi, tak niewielkimi w skali chronologicznej, że wręcz domagającymi się wytłumaczeń irracjonalnych, z czego skwapliwie korzystali rozmaici hochsztaplerzy sugerujący interwencje czynników pozaziemskich 2. 1 Po polsku dostępne są m.in. jego Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, Warszawa 1968, 2001 oraz Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa Konieczne jest tu przypomnienie znakomitej pracy zbiorowej historyków i archeologów Z powrotem na ziemię. Spór o pochodzenie cywilizacji ludzkich, pod red. A.K. 6

10 Imhotep Twórca cywilizacji Pojawienie się pierwszych cywilizacji (zwłaszcza w czwartym i trzecim tysiącleciu przed Chr.) nosi wiele cech gwałtownego przełomu wobec trwającego setki tysięcy lat paleolitu i neolitu (tu przecież także akcesoryjnie przypomnijmy fenomen rewolucji neolitycznej ), radykalnej zmiany strategii grup. Zazwyczaj były to niezbyt liczne społeczności, nastawione na przetrwanie, którego gwarancją miało być podtrzymywanie sprawdzonych paradygmatów (stworzonych przez odległych przodków ) a niewielka liczebność izolowanej terytorialnie populacji dodatkowo nie sprzyjała innowacjom. Niechęć do zmian motywowana była praktyką, która dowodziła empirycznie przez niezliczone pokolenia swojej skuteczności. Obszarem wiedzy były przede wszystkim proste, mocno utrwalone i powtarzalne procedury zachowań (zdobywania pożywienia, uprawy ziemi, budowania siedzib, zarządzania mikrospołecznością), podtrzymywane przez zabiegi magiczne, które wówczas przecież bezwarunkowo rozumiano jako racjonalne, przyczynowo-skutkowe. Mimo archeologicznych świadectw, racjonalizujących dość rozpowszechnione uproszczenie o nagłym pojawieniu się cywilizacji starożytnego Egiptu u progu trzeciego tysiąclecia przed Chr., do tego pojawieniu się niemal jednocześnie wraz z arsenałem większości zdobyczy kultury materialnej i duchowej (struktura władzy faraońskiej, gospodarka, system religijny), w istocie zdumiewać może względnie niewielki odcinek czasu, podczas którego cywilizacja ta wykształciła większość wyrazistych, rozpoznawalnych (zarazem dystynktywnych) cech swoistych. Od wstąpienia na tron pierwszego ponadregionalnego władcy, faraona Narmera / Menesa (ok r. przed Chr.) 3 do po- Wróblewskiego, Warszawa 2000, falsyfikującej pseudonaukowe koncepcje o niewytłumaczalnych fenomenach powstania i rozwoju pierwszych cywilizacji. 3 Imię Menes (Min, Meni) nosić miał według tradycji (znacznie późniejszej) twórca zjednoczonego królestwa egipskiego i założyciel pierwszej dynastii władców. Zazwyczaj utożsamiany z Narmerem, istotnie znanym z najdawniejszych zabytków, choć pewna liczba badaczy to kwestionuje; zob. np.: T. Schneider, Leksykon faraonów, przeł. R. Darda, E. Jeleń, Z. Pisz, Warszawa-Kraków 2001, s i Ostatnie dekady przynoszą skądinąd znaczny przyrost naszej wiedzy o początkach państwa egipskiego i wielki udział mają tu polscy naukowcy (L. Krzyżaniak, K.M. Ciałowicz). Informacje odnoszące się do chronologii starożytnego Egiptu podaję według I. Shaw (red.), The Oxford History of Ancient Egypt Oxford Referencją w kwestiach egiptologicznych jest Lexikon der Ägyptologie, W. Helck, E. Otto, W. Westendorf (red.), Bd. I-VII, Wiesbaden, (dalej: LÄ). 7

11 8 Leszek Zinkow jawienia się w nadnilowym pejzażu potężnych piramid upłynęły zaledwie nieco ponad trzy stulecia! Dodać należy, uściślając, że egipski paleolit datowany jest na lata przed Chr., neolit trwa do ok przed Chr. a tzw. okres predynastyczny (tożsamy częściowo z neolitem, czy precyzyjniej - eneolitem; pojawienie się pierwiastkowych elementów charakterystycznych dla właściwej, dynastycznej cywilizacji egipskiej i pierwszych struktur protopaństwowych) to lata przed Chr. Manethon z Sebennytos 4, żyjący na przełomie IV i III stulecia przed Chr. egipski kapłan a zarazem piszący po grecku historyk, w swoim dziele Aigyptiaka (do naszych czasów dotrwały niestety tylko fragmenty w odpisach późniejszych historyków i kompilatorów), które systematyzowało dzieje Egiptu od czasów najdawniejszych aż po Manethonowi współczesne (a więc pierwszych helleńskich Ptolemeuszy, panujących w latach przed Chr.), opisując dzieje trzeciej dynastii (nb. właśnie Manethonowi zawdzięczamy przyjęty dziś dynastyczny układ władców egipskich) wspomina o niezwykłej postaci Imhotepa, którego nazywa z grecka Imuthesem ( Iμούθης) 5 i przypisuje wynalazek wznoszenia kamiennych budowli. Postać ta znana była badaczom Egiptu także z kilku innych źródeł klasycznych a odczytanie w XIX stuleciu hieroglifów pozwoliło zorientować się, że dla samych starożytnych Egipcjan była to figura niesłychanie znacząca. Mimo to skłaniano się ku opinii, że Imhotep 6 był raczej postacią fikcyjną, mitologiczną, tym więcej, że teksty mówiły o nim jako o bóstwie 7, znajdowano także setki przedstawiających Imho- 4 A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa 2001, s Manetho, Aegyptiaca (Epitome), fragment 11 i 12 (a); Loeb Classical Library 350, London 2004, s. 41, Klasyczne opracowania wraz z próbami odtworzenia biografii: J.B. Hurry, Imhotep, New York 1978 (wyd. I: Oxford Należy pamiętać, że od napisania tej pracy upłynęło jednak już niemal stulecie); M. Cormack, Imhotep: Builder in Stone, New York 1965; najobszerniejsza, nowa monografia: D. Wildung, Imhotep w: Egyptian Saints. Deification in Pharaonic Egypt, New York 1977 (toż równolegle jako: Imhotep und Amenhotep. Gottwerdung im alten Ägypten, Münchner Ägyptologische Studien Bd. 36, München 1977). Zob. też odnośne hasło w J.A. Ostrowski, Słownik artystów starożytności, Katowice 2006, s Najczęściej spotykane wyobrażenia ukazywały Imhotepa jako siedzącego kapłana z rozłożonym zwojem papirusu na kolanach; przedstawiano go jednak także w egipskiej ikonografii nie tylko z królewskim symbolem: ureuszem, lecz pomiędzy

12 Imhotep Twórca cywilizacji tepa wotywnych brązowych posążków i miniaturowych amuletów. W datowanym na czasy panowania Ramzesa II (ok przed Chr.) Papirusie Turyńskim nazywany jest synem boga Ptaha (czasami w tzw. triadzie bogów memfickich Ptah, Sachmet, Nefertum - zastępował boga Nefertuma), wiązano go także z patronem pisarzy (ergo: mądrości), bogiem Thotem. Innym razem zestawiano Imhotepa z solarnym aspektem wielkiej bogini Hathor jako żony boga Re, oraz z boginią Ma at, uosobieniem kosmicznego porządku, prawdy i sprawiedliwości. Grecy, homogenizując bóstwa egipskie z Olimpijczykami, utożsamiali go z Asklepiosem (Eskulapem) 8. W 1920 roku podczas badań wykopaliskowych w okręgu schodkowej piramidy na nieodległej od współczesnego Kairu nekropoli Sakkara, brytyjski egiptolog Cecil M. Firth dokonał niezwykle interesującego odkrycia; odnalazł mianowicie cokół (zachowała się tylko baza i królewskie stopy) posągu pogrzebanego niegdyś w tej piramidzie władcy, noszącego imię Neczerichet, lepiej jednak znanego pod swoim pośmiertnym określeniem Dżoser (egip. władczy ) 9. Wyryte na bazie hieroglify atrybuowały posąg faraonowi, inskrypcja zawierała jednak także imię i tytulaturę Imhotepa. Wynikały z tego dwa niesłychanie ważne wnioski: po pierwsze Imhotep był konkretną postacią historyczną, po wtóre zajmował niewyobrażalnie wysoką pozycję społeczną. To ostatnie określenie jest tu całkowicie uzasadnione, gdyż w czasach Starego Państwa władca był wprost utożsamiany z bóstwem i jakiekolwiek, symboliczne nawet, zestawienie faraona ze śmiertelnikiem miało wymiar oczywistego bluźnierstwa, chyba że sam Dżoser włączał swego, bądź co bądź, poddanego, w aspekt własnej boskości. Wobec tego powstała hipoteza, że Imhotep był bratem lub synem Dżosera (w każdym razie krewnym), choć późniejsze przekazy niejednokrotnie podkreślały jego niekrólewskie pochodzenie i awans spowodowany wyłącznie nadzwyczajnymi zdolnościami nazwizerunkami innych bóstw i z boskimi atrybutami: laską uas, boską brodą czy krzyżem anch. Zob. R.H. Wilkinson, The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, London 2003, s O tych relacjach szerzej: K. Sethe, Imhotep, der Asklepios der Ägypter, Leipzig 1902; z nowszych opracowań np.: D. Wildung, Asklepios, LÄ, Bd. I, kol Panował w czasach III dynastii Starego Państwa (około przed Chr.); Schneider, Leksykon faraonów, dz. cyt., s Baza przechowywana jest obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze nr inw. JE

13 Leszek Zinkow naczonymi geniuszem. Miał urodzić się na przedmieściu stołecznego Memfis zwanym Anchtowe lub na południe od starożytnych Teb, w okolicach współczesnej wsi Gebelein (staroegipskie Inerty, greckie Afroditopolis), jako syn architekta imieniem Chanofer i jego żony Chereduanch. Imhotep, którego imię ( ja-im-hātap) tłumaczyć można jako ten, który przychodzi w pokoju, obdarzony został przez faraona liczną tytulaturą, z której odczytać możemy wiele jego rzeczywistych godności, funkcji i zasług: Kanclerz Króla Dolnego Egiptu, pierwszy po Królu Górnego Egiptu, Administrator Wielkiego Pałacu, Dziedziczny Pan, Najwyższy Kapłan Heliopolis, Imhotep, Przełożony Budowniczych i Rzeźbiarzy, Wykonawca Waz Kamiennych tak przedstawiała go inskrypcja. Z innych kontekstów wynika, że był wybitnym zarządcą, lekarzem, nadzorcą królewskich pisarzy (późniejsza tradycja niemal przypisywała mu sam wynalazek pisma!) i rzemieślników, wreszcie architektem skądinąd pierwszym w dziejach znanym z imienia. Egiptolodzy zgodnie uznają go za twórcę koncepcji piramidy jako formy królewskiego grobowca 10, budowniczego kompleksu sepulkralnego faraona Dżosera (zmarłego ok przed Chr.) 11, najprawdopodobniej naśladującego symbolicznie królewski kompleks pałacowy w Memfis - i niedokończonego podobnego, choć zakładającego większą piramidę, pobliskiego kompleksu dedykowanego następcy Dżosera Sechemchetowi, o czym świadczyć ma inskrypcja robocza - graffiti umieszczona na okalającym murze 12. Mimo trudnych do przecenienia zasług inżynierskich Imhotep w tradycji (można ją określić jako ludową ) przetrwał jednak raczej 10 Literatura naukowa odnosząca się do kwestii budowy piramid jest nadzwyczaj bogata; z aktualniejszych publikacji zob. np.: R. Stadelmann, Die ägyptischen Pyramiden. Vom Ziegelbau zum Weltwunder (Kulturgeschichte der Antiken Welt, Bd. 30), Mainz 1997; M. Lehner, The Complete Pyramids, London 1997 (i nowsze wydania); M. Verner, The Pyramids: The Mystery, Culture, and Science of Egypt s Great Monuments, New York W języku polskim dostępne np.: A. Fakhry, Piramidy, przeł. B. Orłowski, Warszawa 1965 (praca w pewnym zakresie już nieaktualna); J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977 (zwłaszcza s ); I.E.S. Edwards, Piramidy Egiptu, przeł. H. Górski, Warszawa J.-Ph. Lauer, Die Königsgräber von Memphis, Bergisch-Gladbach 1988, s ; 12 Zob. np.: J. Kahl, Old Kingdom: Third Dynasty, w: D. Redford (red.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Vol. 2, Oxford 2000, s

14 Imhotep Twórca cywilizacji jako genialny lekarz, bodaj nawet twórca staroegipskiej medycyny 13. To dość osobliwe, gdyż znane nam współczesne jemu przekazy nie podkreślały wyjątkowych zasług Imhotepa dla tej dziedziny wiedzy, wiemy także, że w czasach Neczericheta-Dżosera praktykowało co najmniej dwóch wybitnych i wysoko przez władcę cenionych medyków (Hesire i Merit-Ptah). Przechowywany w nowojorskim The Brooklyn Museum papirus, zwany Papirusem Edwina Smitha (od imienia i nazwiska pierwszego właściciela, amerykańskiego kolekcjonera antyków), jest najstarszym tak obszernym tekstem medycznym, opartym na podstawach racjonalnych i naukowych, nie magicznych 14 ; dokument ten, prawdopodobnie zapisany około 1500 roku przed Chr. jest jednak, zdaniem egiptologów, kopią znacznie starszego, na co wskazuje archaiczna gramatyka i leksyka. Identyfikuje się ją z formami językowymi Starego Państwa a więc czasami Imhotepa, którego imię bardzo często pojawia się w tym kontekście, tym więcej, że w staroegipskiej tradycji Imhotep miał być właśnie autorem fundamentalnych traktatów lekarskich. W papirusie zidentyfikowano ponad 90 terminów anatomicznych (organy ciała, lecz także np. układ krwionośny), kilkadziesiąt rodzajów chorób oraz obrażeń wraz ze sposobami diagnozowania, leczenia (nawet operacje i zabiegi stomatologiczne) i innymi wskazówkami terapeutycznymi, opis metod sporządzania licznych lekarstw. Przypomnijmy, że nawet ta późna kopia uprzedza o ponad tysiąclecie żywot i działalność Hipokratesa (ok przed Chr.), uważanego za ojca greckiej medycyny. Współczesne Imhotepowi przekazy (m.in. wspomniane powyżej inskrypcje) wskazywały także na jego związek z pismem, pisarzami. Trudno sobie to dziś wyobrazić, lecz umiejętność czytania i pisania, przynajmniej w pierwszych wiekach historii cywilizacji, dostępna była mniej niż jednemu (!) procentowi populacji starożytnych Egipcjan 15. Wobec tego, w opierającej się na rozbudowanej biurokracji stru- 13 Zob.np. W. Osler, The Evolution of Modern Medicine, Whitefish 2010 (reprint wydania 1919), s. 12; W.R. Dawson, Magician and Leech: A Study in the Beginnings of Medicine with Special Reference to Ancient Egypt, London 1929, passim; R. David, The Experience of Ancient Egypt, London-New York 2000, s Zob. np.: C. Reeves, Egyptian Medicine (Shire Egyptology 15), Buckinghamshire J. Śliwa, Literatura Egiptu, Mezopotamii, Anatolii, w: Historia literatury światowej w dziesięciu tomach, t. I: Starożytność, Bochnia-Kraków-Warszawa [2004], s. 79. Szacuje się, że u schyłku klasycznej cywilizacji egipskiej, w czasach panowania 11

15 Leszek Zinkow kturze administracyjnej państwa faraonów, pisarz (w sensie skryba ), przynajmniej w czasach Starego Państwa, posiadał wyjątkowo uprzywilejowaną pozycję i niejako automatycznie stawał się członkiem wąskiej elity. Naturalnie umiejętność zapisywania i odczytywania tekstów implikowała także potrzeby (i ambicje) literackie. Wyłączając tu teksty ściśle religijne, rytualne (posiadające wszakże zazwyczaj także pewną wartość artystyczną), czasy Imhotepa to także okres powstawania pierwszych literackich dzieł o charakterze świeckim, na przykład biografii, ale także krótszych lub dłuższych tekstów mądrościowych czy dydaktycznych: sentencji, nauk, pouczeń, przestróg, morałów. Zazwyczaj utrwalane w konwencjonalnej postaci wypowiedzi (bo też bez wątpienia była to prastara tradycja oralna) króla bądź wielmoży - kierowanej do syna, następcy, ucznia. Formę tę, osobny gatunek właściwie, niezwykle żywotny w staroegipskiej kulturze, gdyż podobne teksty (znamy obecnie kilkanaście zbiorów) stosowano powszechnie w praktyce szkolno-dydaktycznej (nauka pisania i czytania) przez stulecia (nawet tysiąclecia!), określając je terminem sbojet / sebayt 16. Już od schyłku Starego Państwa i w tzw. Pierwszym Okresie Przejściowym (przełom III i II tysiąclecia przed Chr.) zaczęło się utrwalać przeświadczenie, że to właśnie Imhotep był twórcą tego gatunku i autorem wielu jego realizacji. Nie dochował się do naszych czasów (a przynajmniej dotychczas nie odkryto takowego) żaden tekst, którego autorstwo moglibyśmy przypisać bez wątpliwości Imhotepowi; czczono go natomiast w późniejszych utworach jako literacki (także filozoficzny a nawet poetycki) autorytet. Na Papirusie Chester Beatty 17 zapisane są następujące (jakże zresztą uniwersalne i ponadczasowe) słowa: uczynili dziedzicami księgi i nauki, które stworzyli [ ] księga greckiego (Ptolemeusze) i rzymskiego umiejętność posługiwania się pismem objęła nie więcej, aniżeli 10% populacji. 16 Zob. np.: H. Brunner, Lehren, LÄ, Bd. III, kol ; tenże, Altägyptische Weisheit. Lehren für das Leben, Zürich 1991; R.B. Parkinson, Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection, London 2002, s. 110 i ; T. Andrzejewski, Dusze boga Re. Wśród egipskich świętych ksiąg, Warszawa 1967, s. 33 i nast.; H.A. Schlögl, Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, przeł. A. Gadzała, Warszawa 2009, s Źródło nazwy podobne jak w przypadku papirusu Smitha; dokładniej chodzi o tzw. Papirus Chester Beatty IV, datowany na czasy ramessydów (ok przed Chr.), przechowywany obecnie w British Museum (nr inw. ESA 10684). 12

16 Imhotep Twórca cywilizacji bowiem daje więcej pożytku niż pomnik nagrobny, niż trwały grobowiec, a oni pobudowali sobie grobowce i piramidy w sercach tych, którzy wspominają ich imiona [ ] Dżedefhor 18 [ ] Imhotep 19. Wróćmy jednak do Imhotepa architekta. Postrzeganie tej profesji było w starożytnym Egipcie dość osobliwe, zwłaszcza z naszej, współczesnej perspektywy: niewątpliwie doceniano umiejętności, zauważano zapewne także wybitne indywidualności twórcze, pozostawali oni jednak anonimowi 20. W większości przypadków nie sposób rozsądzić, czy wskazany w inskrypcji nadzorca prac (najczęściej bliski faraonowi dostojnik) był właściwym projektantem, czy jedynie tytularnym, administracyjnym koordynatorem, nietożsamym z właściwymi a nieznanymi nam - inżynierami i architektami. Skądinąd najczęściej za twórcę uważany był zleceniodawca czyli z reguły faraon, nakazujący wykonanie monumentu na chwałę bogów bądź własną, co w istocie było tożsame 21. Za- 18 Czasami także czytane jako Hordżedef; imię innego egipskiego mędrca. 19 Zob. Andrzejewski, Dusze boga Re, dz. cyt., s ; także B.J. Kemp, Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, przeł. J. Aksamit, Warszawa 2009, s Zachowały się świadectwa, że praktyką pokoleń pisarzy egipskich były inwokacje modlitewne kierowane ku Imhotepowi (np.: Wildung, Imhotep, dz. cyt., s 34-35). 20 Zob. hasło Architect; D. Arnold, The Encyclopedia of Ancient Egyptian Architecture, Princeton 2003, s. 20; przystępne omówienie tej problematyki także: K. Micha-łowski, Architekt w starożytnym Egipcie, Przegląd Historyczny 1936, s. 1-16; przedr. w tegoż: Opera minora 1, Warszawa 1990, s , oraz uwagi D. Valbelle, Rzemieślnik [w:] S. Donadoni (red.), Człowiek Egiptu, Warszawa 2000, s (rozdz. II), przeł. E. Laskowska-Kusztal. Znamy niektóre imiona egipskich architektów z innych źródeł; czasem wspominali swoje osiągnięcia w inskrypcjach biograficznych we wnętrzach własnych grobowców a w osadzie Deir el-medina odnaleziono dokumenty identyfikujące kilku architektów i budowniczych związanych z pracami na nekropoli w Dolinie Królów. 21 Nieco podobny problem występuje w związku ze staroegipskimi dokumentami piśmiennymi, zwłaszcza literaturą, choć wydaje się, że tu sytuacja była jednak nieco odmienna; bywa, że badacze mają kłopot ze zidentyfikowaniem właściwego, pierwotnego autora i odróżnieniem od kopisty (niejednokrotnie kolejnego), choć zazwyczaj ci ostatni lojalnie przywoływali imię twórcy (w początkowej partii utworu). Dzięki tej praktyce znamy dziś przynajmniej zarys panteonu staroegipskich autorów. Pisarze odczuwali zresztą zapewne rodzaj solidarności korporacyjnej, stąd przetrwały nawet imiona autorów dzieł (tekstów) niezachowanych, o których zgoła nic nie wiemy. Zob. np.: Śliwa, Literatura Egiptu, dz. cyt., s. 84 i nast.; szerzej o zagadnieniu indywidualności twórczej w Egipcie: Kemp, Rola osobistej inicjatywy [rozdział w:] Starożytny Egipt, dz. cyt., s

17 Leszek Zinkow pewne podstawowym czynnikiem warunkującym taką sytuację była sama konwencja sztuki (i architektury) egipskiej, która pozostawiała indywidualności twórcy mały margines inwencji, upatrując w niezmienności form wyrazu najwyższej, boskiej doskonałości, odwołując się nie do wrażliwości estetycznej, lecz do czytelnego kodu symbolicznego 22. Jeżeli więc mówić można o jakichkolwiek rewolucyjnych zmianach w sztuce egipskiej, specjalnie w architekturze, to Imhotep był autorem bodaj najważniejszej, choć z pozoru prostej i oczywistej; odważył się bowiem przetransponować pierwotne konstrukcje budowlane, wykonywane z mułowej cegły i trzciny 23, w monumenty stawiane z budulca najtrwalszego kamienia. Nieprzypadkiem Imhotepa tytułowano Wykonawcą Kamiennych Waz; perfekcyjne naczynia z wszelkich dostępnych w dolinie Nilu i pobliskich pustyniach skał: wapieni, łupków, kalcytów, trawertynów ( egipski alabaster ), brekcji - aż po najtwardsze bazalt, porfir, granit i dioryt, zdumiewające w zachowanych przykładach niektórych majstersztyków inwencją i wyrafinowaniem form i kształtów, były najbardziej znamiennym świadectwem kunsztu w czasach poprzedzających powstanie piramid. Może to stwierdzenie dość osobliwe, ale bez wątpienia doświadczenia z obrabianiem najrozmaitszych gatunków kamieni niejako przygotowały kamienną rewolucję w staroegipskiej architekturze. Nie możemy oczywiście stanowczo stwierdzić, że Imhotep był absolutnym pionierem stosowania kamienia w egipskim budownictwie; już wcześniej spotykamy archaiczne kamienne okładziny, posadzki czy nadproża. Zdecydowanie jednak w kompleksie Dżosera użyto kamienia na skalę, bez przesady rzec można totalną. Imhotep eksperymentator stanął w obliczu trudnych dziś do wyobrażenia wyzwań. Praktycznie sprawdzać musiał, czy kamienny mur będzie miał statykę podobną do glinianego, czy kamienna kolumna podtrzyma obciążającą konstrukcję tak samo, jak ta, sporządzona z pęku trzcin lub pnia palmowego. Nadawał filarom a tak już miało pozostać przez tysiąclecia trwania egipskiej architek- 22 Tu i poniżej zob. uwagi zawarte w mojej książce Imhotep i pawie pióra. Z dziejów inspiracji egipskich w architekturze polskiej, Kraków 2009, s. 12 i nast. 23 Konieczna jest tutaj jednak uwaga, iż cegła mułowa i trzcina pozostały nadal podstawowym materiałem konstrukcyjnym architektury doczesnej ; budynków mieszkalnych (nawet pałacowych), magazynowych, obwarowań, fortyfikacji itp. 14

18 Imhotep Twórca cywilizacji tury kształt tychże wiązek trzciny czy papirusów; bez wątpienia miało to nie tylko wymiar estetyczny. Imhotep nie zaufał jeszcze samodzielności nośnej kamiennych kolumn; wiązał je z murami w ten sposób, że ich funkcja wspierająca była w istocie pozorowana były po prostu pilastrami, bądź krawędziami dochodzącego do nich muru prostopadłego 24. Kolumny palmowe, papirusowe czy lotosowe 25 pozostały natomiast także w dzisiejszej egiptologii określeniami systematyzującymi te elementy architektury, podobnie jak porządki dorycki, joński czy koryncki, odnoszące się do architektury klasycznej. Imhotep zastosował również charakterystyczne później dla kolumn greckich rowkowanie i kanelurowanie trzonów. Nie można wykluczyć, że po raz pierwszy użyte przez Imhotepa tak zwane filary statuaryczne (tzw. ozyriackie), po tysiącleciach zainspirowały greckich twórców kariatyd 26. Imhotep wprowadził zresztą eksperymentalnie także inne, nigdy już później w egipskiej architekturze nie powtarzane, motywy kapiteli. Również charakterystyczne detale, jak gzymsy czy torusy, tradycyjnie odwoływały się do swoich pierwotnych form i faktur - wymuszonych niegdyś przez znacznie mniej trwałe materiały - odwzorowywanych w blokach kamiennych. W zespole piramidy Dżosera pojawiły się już niemal wszystkie typowe dla późniejszej architektury egipskiej ornamenty: gzyms składający się z wypukłego wałka i wklęsłej płyty (cavetto) 27, imitacja wiązek trzcin (hekeron) czy uszeregowane we fryzie, zmultiplikowane kobry (ureusze) jako symbol faraońskiej władzy. Przed oczyma oglądającego kompleks piramidy Dżosera ukryte są i inne, także rewolucyjne 24 Lipińska, Historia architektury, dz. cyt., s Gwoli ścisłości należy zaznaczyć, że kolumny a w zasadzie kapitele palmowe, identyfikowane są dopiero od czasów faraona Sahure (V dynastia, przed Chr. ); zob. też Kapitell, LÄ, Bd. III, kol (D. Arnold), Säule, LÄ, Bd. V, kol (D. Arnold, P. Jarosi). 26 Arnold, The Encyclopedia of Ancient Egyptian Architecture, dz. cyt., s. 228; Pfeiler, LÄ, Bd. II, kol (D. Arnold). Lipińska, Historia architektury, dz. cyt., s Torus i cavetto nawiązywały do pierwotnie używanego w konstrukcjach wałka związanych trzcin zasłaniających belki stropowe charakterystyczne wiązania ryto później także w torusach kamiennych. W literaturze niemieckiej stosowane są do tych typowych zarówno dla budownictwa staroegipskiego, jak i nowożytnych stylizacji egiptyzujących, motywów, terminy opisowe: Hohlkehle (und) Rundstab; zob. Arnold, The Encyclopedia of Ancient Egyptian Architecture, dz. cyt., s. 46, Lipińska 1977, s. 47; hasła w LÄ: Hohlkehle, Bd. II, kol i Rundstab, Bd. V, kol. 320 (obydwa D. Arnold). 15

19 Leszek Zinkow architektoniczno-budowlane dokonania Imhotepa: skomplikowany, nieznany dotychczas egipskim konstruktorom grobowców system skomplikowanych struktur podziemnych szybów, korytarzy kutych w skale, pasaży i komór, kaplic oraz pomieszczeń magazynowych 28. Nie wiemy niczego pewnego o okolicznościach śmierci Imhotepa; najprawdopodobniej zmarł śmiercią naturalną, bowiem zweryfikowane elementy jego biografii dowodzić mogą długiego żywota (miał umrzeć ponoć nawet w czasach panowania ostatniego władcy III dynastii, Huni; więc między przed Chr.). Nieznane także do dziś pozostaje miejsce jego pochówku; zapewne grób znajduje się na sakkaryjskiej nekropoli niektórzy badacze wskazują na duże założenie sepulkralne, tzw. mastabę O bliskości grobu Imhotepa miałyby świadczyć także prawdopodobnie zidentyfikowane, pobliskie miejsca jego kultu; domniemana świątynia oraz nagromadzenie glinianych modeli chorych kończyn i narządów w nadziei uzdrowienia czy pochówki zmumifikowanych ibisów, składanych przez starożytnych pielgrzymów jako wota. Oficjalny kult Imhotepa udokumentowany i sformalizowany został jednak zapewne dopiero w czasach XXVI dynastii, tak zwanej saickiej ( przed Chr.), wówczas bowiem potwierdzone jest stanowisko dedykowanego temu kultowi kapłana w Memfis. W okresie ptolemejskim kult się znacznie rozszerza; ustanawiane są świątynie i kaplice, na przykład w kompleksie Karnaku, przy świątyni Hathor w Deir el-medina, gdzie połączono oddawanie czci Imhotepowi z innym deifikowanym architektem (żyjącym w czasach Amenhotepa III, ok przed Chr.), Amenhotepem synem Hapu (czczeni byli z Imhotepem jako bracia ) czy sanktuarium na górnym tarasie świątyni w Deir el-bahari. Na wyspie File (obecnie Agilikia) kaplicę Imhotepa usytuowano tuż przy wschodnim pylonie sławnej świątyni Izydy. Także władający Egiptem rzymscy cesarze, zwłaszcza Klaudiusz i Tyberiusz nakazywali upamiętniać Imhotepa okolicznościowymi inskrypcjami Omówienie religijnych aspektów nadania po raz pierwszy grobowcowi egipskiego władcy kształtu piramidy wykracza poza ramy tego artykułu; w największym skrócie należy zwrócić uwagę na symboliczny - solarny charakter projektu, jednocześnie pamiętając, że Imhotep był arcykapłanem solarnego kultu boga Re w Heliopolis. Zob. literatura przywołana w przypisie Odnośnie tego akapitu zob. np. Wildung, Imhotep, dz. cyt., zwłaszcza s. 55 i nast. 16

20 Imhotep Twórca cywilizacji Niesłychanie intrygujący kontekst legendy Imhotepa, kontekst, który stał się źródłem licznych domysłów i spekulacji, stanowi odkryta w 1889 roku przez amerykańskiego egiptologa Charlesa Edwina Wilboura tak zwana Stela Głodu monumentalna inskrypcja hieroglificzna, wyryta na granitowej skale wyspy Sehel, położonej na południe od Asuanu w Górnym Egipcie. Tekst przekazuje informację o siedmioletniej klęsce głodu, która dotknąć miała kraj w czasach panowania Dżosera 30. Inskrypcja datowana jest na dynastię Ptolemeuszy (ok. 187 rok przed Chr.; Ptolemeusz V Epifanes), opowiada więc o wydarzeniach, które miałyby mieć miejsce ponad 2500 lat wcześniej, choć wielu badaczy skłania się ku opinii, ze być może istotnie nawiązuje do znacznie dawniejszych przekazów. Nadzwyczaj interesujący jest jeden z wątków narracji, który wskazuje na Imhotepa jako osobę, która ocaliła wówczas Egipt. Wezwany przez Dżosera, by objaśnić przyczyny klęski, udał się po radę do świątyni boga Thota w Hermopolis; bóstwo jednak osobiście sugeruje zwrócenie się do innego boga, Chnuma, którego tradycyjnie czczono na południowych krańcach Egiptu. Chnum wskazuje Imhotepowi podczas snu przyczynę: zaniedbanie jego kultu, co skutkować miało zaburzeniami wylewów Nilu i katastrofalnym nieurodzajem. Dżoser wobec tego, za radą Imhotepa, przywraca świątynię Chnuma i zarządza na jej rzecz wysokie, regularne daniny. Najprawdopodobniej przesłaniem utrwalonym Stelą Głodu (i jego starożytną tradycją ) kapłani świątyni Chnuma na wyspie Elefantynie, konkurujący z wpływowymi kapłanami Izydy na File, uzasadnić chcieli roszczenia do dóbr ziemskich (Dodekaschoinos) oraz wpływów fiskalnych z Dolnej Nubii. Liczni badacze zwracali jednak uwagę na charakterystyczne motywy siedmioletniego głodu oraz objaśniania snu wobec władcy, obecne także w biblijnej opowieści o Józefie (Rdz 41); naturalnie wyciąganie wniosków z owego podobieństwa (pojawiały się nawet sugestie tożsamości Imhotepa z biblijnym Józefem) ma uzasadnienie jedynie o tyle, że wskazuje na uniwersalność motywiki (siedmioletni kataklizm obecny jest zresztą także np. w Gilgameszu). Stela i sama legenda dowodzi zarazem nadzwyczajnej trwałości pamięci o postaci egipskiego Leonarda da Vinci. Zdumiewa skala umiejętności, twórczych talentów, wreszcie materialnych dzieł, które starożytni Egipcjanie przypisywali Im- 30 Przekład angielski dostępny np. w: M. Lichtheim, Ancient Egyptian Literature. Vol. III: The Late Period, Berkeley 2006, s