FRANKATURY MECHANICZNE OKRĘGU KALISKIEGO

Transkrypt

1 1

2 2

3 POLSKI ZWIĄZEK FILATELISTÓW ZARZĄD OKRĘGU w KALISZU FRANKATURY MECHANICZNE OKRĘGU KALISKIEGO W 35. rocznicę utworzenia Okręgu Kaliskiego Polskiego Związku Filatelistów KALISZ

4 OPRACOWANIE MERYTORYCZNE Tomasz Gąsłowski, Jerzy Rajewicz OPRACOWANIE REDAKCYJNE I EDYTORSKIE Jerzy Bielawski KONSULTACJA dr inż. Władysław Farbotko SKŁAD Studio Kluza Tomasz Lewandowski tel Copyright by Zarząd Okręgu PZF Kalisz 2015 Publikacja dostępna w wersji elektronicznej oraz w formie wydawnictwa zwartego ISBN

5 WSTĘP Od kilkudziesięciu lat frankatury mechaniczne stanowią przedmiot zainteresowań wśród wielu filatelistów. Dowodem na to jest m.in. działalność ogólnopolskiego klubu zainteresowań tego typu stemplami opłaty. Na temat frankatur mechanicznych istnieje bogata literatura. Już w 1935 roku w Polskich znakach pocztowych wydanych pod redakcją Antoniego Łaszkiewicza znalazło się ich omówienie. W 1959 r. w ramach Biblioteki Komisji Naukowo-Badawczej Polskiego Związku Filatelistów ukazało się wydawnictwo autorstwa Tadeusza Hampla, Polskie frankatury mechaniczne, który w latach opracował obszerną trzytomową monografię Polskie frankatury mechaniczne. Podręcznik. Katalog. Inwentarz, wydaną nakładem Zarządu Głównego PZF. Omówienie frankatur mechanicznych znajduje się też w tomie trzecim Polskich znaków pocztowych (1962) oraz w Katalogu specjalizowanym znaków pocztowych ziem polskich (1985, 1990). Ponadto na temat frankatur mechanicznych wiele materiału opublikowano na łamach prasy filatelistycznej, jak: Historyczno-Badawczy Biuletyn Filatelistyczny, Filatelista. Już w 1937 roku w Przeglądzie Pocztowym pisano o opłacaniu przesyłek pocztowych za pomocą maszyn do frankowania. W tym miejscu należy dodać, że pierwsze maszyny frankujące przesyłki pocztowe wprowadzono w Polsce w 1927 roku. Wśród współczesnych autorów zajmujących się tymi zagadnieniami należy wymienić szczególnego znawcę przedmiotu, jakim jest Bronisław Rejnowski, wieloletni redaktor naczelny Filatelisty. W ostatnich latach zainteresowanie lokalnymi frankaturami mechanicznymi pojawiło się wśród kolegów naszego okręgu. Ich opracowania na ten temat były publikowane na łamach Filatelisty Kaliskiego. Jerzy Rajewicz zajął się frankaturami mechanicznymi stosowanymi przez instytucje i zakłady z terenu Kalisza. W oparciu o zebrany materiał z obiegu pocztowego opracował własny zbiór. Na jego podstawie w trzech numerach kaliskiego kwartalnika (1999 nr 1, 2001 nr 4, 2007 nr 3-4) zaprezentował i omówił zgromadzone frankatury mechaniczne. Tomasz Gąsłowski natomiast zebrał i opracował frankatury mechaniczne stosowane w Jarocinie (2012 nr 1-2, 3-4), Krotoszynie i Koźminie Wlkp. (2013 nr 3-4; 2014 nr 1-2), Ostrowie Wlkp. (2014 nr 3-4), Ostrzeszowie (2014 nr 1-2) i Pleszewie (2013 nr 1-2). Ponadto włączył do wydawnictwa frankatury stosowane w miejscowościach powiatu ostrowskiego, jak Odolanów i Przygodzice. Opracowania zamieszczone w podanych wyżej numerach Filatelisty Kaliskiego, w wersji uzupełnionej i poszerzonej o dodatkowe walory, zostały przygotowane do opublikowania ich w formie wydawnictwa zwartego. Wymienione w pracy miejscowości znajdują się aktualnie w okręgu kaliskim. Ułożone w układzie alfabetycznym, wraz z materiałem ich dotyczącym, stanowią kolejne rozdziały opracowania. W obrębie rozdziałów umieszczono część opisową przedmiotowych walorów pocztowych, prezentację frankatur mechanicznych stosowanych na terenie danej miejscowości oraz tabele z podstawowymi danymi o zgromadzonych frankaturach i maszynach frankujących. Wydawnictwo stanowi ukoronowanie jubileuszu 35-lecia Okręgu Kaliskiego PZF. Udostępniamy je w wersji elektronicznej. Ponadto publikacja ukaże się też w formie drukowanego wydawnictwa zwartego dla zainteresowanych lokalnymi frankaturami mechanicznymi oraz miłośników słowa drukowanego i kolekcjonerów literatury filatelistycznej. Dziękujemy Kolegom: Władysławowi Farbotce i Stanisławowi Dacykowi za udzielenie nam pomocy w zakresie ustalenia kompletności stosowanych frankatur mechanicznych w wymienionych ośrodkach. Kalisz 2015 Jerzy Bielawski 5

6 6

7 Frankatury mechaniczne stosowane w Jarocinie Jarocin, to miasto liczące ponad 26 tys. mieszkańców. Miejscowość jest siedzibą władz gminy i powiatu. Dotychczas udało mi się ustalić dziesięć jarocińskich podmiotów, które posługiwały się, bądź nadal użytkują, urządzenia do mechanicznego frankowania korespondencji. Szczegółową listę zawiera tabela, w której zamieszczono wszelkie dostępne informacje o frankownicach oraz okresie stosowania tych maszyn. Pierwsze tego typu urządzenie zostało zarejestrowane przez pocztę w listopadzie 1979 roku. Posiadaczem był Jarociński Zakład Przemysłu Maszynowego Leśnictwa. Okres użytkowania trwał przez 8 lat (il.1). Przedsiębiorstwo istnieje do dziś, oczywiście w innej formie prawnej. Zmiana objęła również nazwę ulicy, przy której znajduje się siedziba JAROMY. Obecnie Aleja Niepodległości. Na przestrzeni lat zmieniały się szczegóły dotyczące wyglądu odbitek wirników mechanicznych. I tak: - w przypadku jarocińskiej placówki KRUS w otoku z datą i nazwą urzędu nadania - JAROCIN 1 z czasem pominięty został nr kodu pocztowego (63-200) (il.2), - podobnie postąpił inspektorat ZUS, usuwając oznaczenie kodowe w nazwie JAROCIN POZNAŃSKI 1 (il.3), - przekształcenia w energetyce spowodowały, że w latach doszło do pięciu zmian nazw zakładu w Jarocinie. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w treści nakładki adresowej towarzyszącej znakowi opłaty. Na ilustracjach 4,5,6 zaprezentowano trzy z nich, - połączenie Wielkopolskiego Banku Kredytowego S.A. w Poznaniu z Bankiem Zachodnim S.A. we Wrocławiu wpłynęło, na to, że z końcem czerwca 2001 roku stosowano nową nazwę instytucji finansowej: Bank Zachodni WBK S.A. Oddział Jarocin. W przypadku tego podmiotu charakterystyczne jest również to, że odcisk wirnika zawierał jedynie datę i wysokość opłaty. Nie było mechanicznie odbitej nazwy i adresu nadawcy. Brak ten uzupełniano w ten sposób, że do nanoszenia znaku opłaty wykorzystywano firmowe koperty z nadrukowaną nazwą i adresem banku bądź przesyłkę zaopatrywano w odcisk pieczątki jarocińskiego oddziału WBK S.A. (il.7,8), - prywatyzacja Banku PKO BP wymusiła aktualizację danych nadawcy umieszczanych na nakładce wirnika urządzenia eksploatowanego w jarocińskiej placówce (il.10,11), - dużą różnorodność frankatur spotykamy na korespondencji wychodzącej z Urzędu Miejskiego w Jarocinie. Z zebranej przeze mnie dokumentacji pocztowej wynika, że miejscy urzędnicy posługiwali się frankownicą co najmniej od początku września 2004 roku (il.13), opłata za list krajowy nierejestrowany. Z kolei na il. 14 prezentuję wycinek listu poleconego z roku. Uwagę zwraca klauzula POTWIERDZENIE ODBIORU, precyzująca charakter przesyłki. Umieszczono ją przy herbie i danych adresowych nadawcy. Ma to oczywiście swoje odniesienie w wysokości opłaty pocztowej- 5,35 zł. Dla porównania na il.15 prezentuję frankaturę mechaniczną dla krajowego listu priorytetowego, nierejestrowanego. Taryfa 2,00 zł. obowiązująca w 2006 roku. Wyróżnik to duża czerwona jedynka, która jest w tym wypadku umownym znakiem dla określenia szybkich doręczeń. Niezmiernie istotną informacją jest również fakt stosowania w okresach Świąt Bożego Narodzenia (il.16) jak i Wielkanocy (il.17) okolicznościowych nakładek na wirnik frankownicy. Umieszczone tam elementy graficzne oraz stosowne życzenia składane przez Urząd Miejski, ucieszyły zapewne niejednego adresata. Dziś radują oko kolekcjonerów, którzy posiadają te rarytasy w swoich zbiorach. Na zakończenie tej części opracowania warto dodać, że urząd pocztowy w Jarocinie (il.18) dotąd nie stosował dodatkowego ozdobnego wirnika w użytkowanej przez siebie maszynie frankującej przesyłki. Wydaje się, że reklama wybranych usług, życzenia w okresie świąt lub informacja o godzinach otwarcia jarocińskiej placówki pocztowej może być pożytecznym i użytecznym uzupełnieniem nanoszonego na przesyłki znaku opłaty. 7

8 il.1 il.2 il.3 il.4 il.5 il.6 il.7 il.8 il.9 il.10 il.11 il.12 il.13 il.14 il.15 il.16 il.17 il.18 8

9 9

10 Frankatury mechaniczne stosowane w Kaliszu W niniejszym rozdziale zostały przedstawione i opisane frankatury mechaniczne stosowane i używane przez firmy i instytucje działające na terenie Kalisza. Maszyny frankujące zaczęto używać w celu ułatwienia nadawania przesyłek listowych przez masowych nadawców. W ten sposób firmy i instytucje pozbyły się problemów związanych z zamawianiem, przechowywaniem i rozliczaniem dużej ilości znaczków pocztowych. Jednak maszyny frankujące wymagały konserwacji, ulegały awariom i trzeba było pilnować opłat na rzecz Poczty oraz rozliczać się z ilości wysyłanej korespondencji. Stało się to uciążliwe i czasochłonne. Mimo że system ten działał przez wiele dziesięcioleci, zaczęto od niego odstępować. Obecnie Poczta i użytkownicy odchodzą od tego sposobu opłacania przesyłek. Na przesyłkach masowych nie znajdziemy znaczka pocztowego, ani odbitki frankatury mechanicznej. Znajdujemy natomiast nadruk: Przesyłka niestemplowana - opłata pobrana - Umowa nr... z Pocztą Polską S.A. z dnia... - nadano w UP... W ten sposób kończy się era używania frankatur mechanicznych. Dlatego też należy je zebrać, opisać i zarchiwizować. Już obecnie pojawia się problem z pozyskaniem frankatur mechanicznych z obiegu w miarę młodych, nie mówiąc o wcześniej stosowanych. Na prezentowanych w tym opracowaniu frankaturach instytucji i firm działających w Kaliszu widać przykłady zmian w nazewnictwie i adresach, co jest świadectwem przemian, jakie zachodziły w danej firmie oraz w mieście. Dodać należy, że nie wszystkie maszyny frankujące miały nakładki z nazwą instytucji lub firmy. Niemniej jednak na szeregu przykładach warto prześledzić zmiany, o których wyżej wspomniano. W przypadku Agromy (il.18.1 i 18.2) do nakładki firmowej dodano nr skrytki pocztowej i nr telefonu. Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu Delegatura w Kaliszu (il.27-28) stosował datownik z wyróżnikiem 61 i 86 bez nazwy instytucji. Po powstaniu w Kaliszu koncernu energetycznego ENERGA SA zachodziły w nim częste zmiany organizacyjne, które powodowały zmiany zapisów w nakładkach frankatur firmowych. Stosowano m.in. frankatury o treści: ENERGA Koncern Energetyczny ENERGA SA Oddział w Kaliszu al. Wolności 8 (il.30), ENERGA Koncern Energetyczny ENERGA SA Oddział Energetyka Kaliska w Kaliszu (il.31), pod logo nazwa ENERGA - OPERATOR SA / Operator SA Oddział w Kaliszu (il ), nowe logo - ENERGA Operator (il.33). Koncern był obsługiwany też przez UP Kalisz 3. W stosowanych frankaturach występowały m.in. takie zmiany: w nazwie - Rejonowy Zakład Energetyczny Kalisz (il.47), w nazwie - Oddział Obrotu Energią Elektryczną Biuro Handlowe w Kaliszu (il.48), w nazwie - Rejonowy Zakład Dystrybucji Kalisz (il.49), w nazwie - Oddział w Kaliszu - zamiast - Oddział Energetyka Kaliska w Kaliszu (il.50-51), nowe logo - Energa Operator (il.53). Energetyka Kaliska stosowała datowniki z kodem pocztowym (il.38-41) i datownik bez kodu pocztowego (il.29). Na przykładzie frankatury Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego dostrzegamy datownik z kodem pocztowym (il.7.1), datownik bez kodu pocztowego i uszkodzone litery w nakładce firmowej (il.7.2) oraz nakładkę firmową po naprawie (il.19). Cały szereg podobnych zmian i różnic w datownikach i nakładkach można zaobserwować we frankaturach innych instytucji. Nie jestem specjalistą w zakresie frankatur mechanicznych i nie będę się wypowiadać na temat typów znaków opłaty w maszynach frankujących itp. Typy i rodzaje frankatur zostały zebrane w tabeli oraz zaprezentowane na ilustracjach. W tabeli pod pozycją 3, 4 i 14 wymieniłem frankatury, których nie posiadam i nie pokazuję. Przy opracowaniu tabeli korzystałem z katalogu Polskie frankatury mechaniczne Tadeusza Hampla. W zbiorze uwzględniłem frankatury opisane w wymienionym katalogu oraz te, które zgromadziłem z obiegu pocztowego. Być może są jeszcze frankatury nie ujęte w tym zestawieniu. Dziękuję Tomaszowi Gąsłowskiemu za udostępnienie skanów kaliskich frankatur przedwojennych. 10

11 il.2 il.1 il.6 il.5 il.7.2 il.7.1 il.9 il.8 il.10.1 il.10.2 il.11 il.12 il.13 il.15.1 il.15.2 il.15.3 il.16 il.17 il.18.1 il

12 il.19 il.20 il.21 il.22 il.23 il.24 il.25 il.26 il.27 il.28 il.30 il.29 il.31 il.32.1 il.32.2 il.33 il.34 il.35 il.36 il.37 il.38 il.39 12

13 il.40 il.41 il.42 il.43 il.44 il.45 il.46 il.47 il.48 il.49 il.50 il.51 il.52 il.53 il.54 il.55 il.56 il.57 il.58 il.59 il.61 il.60 13

14 il.62.1 il.62.2 il.63 il.64 il.65 il.66 il.67 il.68 il.69 il.70 il.71 il.73 il.72 il.75 il.74 14

15 15

16 16

17 Frankatury mechaniczne stosowane w Krotoszynie Krotoszyn to miasto liczące blisko 30 tysięcy mieszkańców. Zlokalizowano w nim siedzibę władz powiatu i gminy. Jak na wielkość i potencjał ekonomiczny miejscowości zarejestrowano w niej stosunkowo niewiele maszyn frankujących. Według moich ustaleń, urządzeniami ułatwiającymi obsługę i wysyłkę korespondencji posługiwało się sześć instytucji. Dość długo zwlekałem, zanim postanowiłem opracować i oddać do publikacji informacje, jakie udało mi się zebrać na ten temat. Nie chciałem podkradać tematu zaprzyjaźnionym filatelistom z Krotoszyna. Na moją ostateczną decyzję, duży wpływ miały: zgoda wyrażona przez Kolegów oraz zupełnie przypadkowo, znaleziony materiał pocztowy. Dodatkowo miłośnicy znaczka z Okręgu Kaliskiego PZF, znając moje zainteresowania postarali się i wyszukali w domowych archiwach interesujące całości. Nabyłem też ciekawy, jak się później okazało unikatowy, walor na jednym z internetowych serwisów aukcyjnych. W ten sposób do moich rąk trafiły koperty wysyłane z różnych firm i instytucji mających swoją siedzibę w Krotoszynie. Na podstawie adresów znajdujących się na przesyłkach przygotowałem listę nadawców, którzy posiadają bądź posiadali urządzenia do mechanicznego frankowania korespondencji. Kolejnym krokiem było wysłanie ankiet, do wytypowanych podmiotów. Moim zamiarem było zdobycie informacji u samego źródła. Niestety nie wszyscy respondenci udzielili pełnych, satysfakcjonujących odpowiedzi na pytania, które zawarłem w kwestionariuszu. Były również przypadki zupełnego zignorowania mojej prośby o przesłanie danych dotyczących opisywanego zagadnienia. Odwiedziłem też krotoszyńskie placówki pocztowe, aby osobiście sprawdzić, czy posiadają służbowe urządzenia do mechanicznego frankowania korespondencji. Przygotowując zestawienie miałem do dyspozycji także informacje o charakterze ogólnym. Skwapliwie z nich skorzystałem, bowiem zostały mi one przesłane przez Centrum Infrastruktury Poczty Polskiej S.A. Oddział Regionalny w Poznaniu. Ponadto przeprowadziłem kilka rozmów telefonicznych z przedstawicielami tych podmiotów, u których ze względu na ilość wysyłanej korespondencji, potencjalnie mogły być zainstalowane frankownice. Kolejnym kryterium poszukiwania użytkowników frankownic był fakt, że bliźniacza placówka czy oddział jakiejś firmy lub instytucji w Jarocinie bądź Pleszewie posługiwały się taką formą regulowania należności za usługi pocztowe. Wiadomości dotyczące opisywanego tematu czerpałem również z książki Tadeusza Hampla Polskie frankatury mechaniczne oraz z internetowych stron www. Pozyskany w ten sposób materiał stał się podstawą do sporządzenia tabeli. Przedstawiłem w niej wszelkie dostępne dane o maszynach frankujących i ich użytkownikach z terenu Krotoszyna. Całość uzupełnia 12 ilustracji, na których prezentuję wycinki z przesyłek opłaconych przy użyciu frankatury mechanicznej. Pierwsza w mieście frankownica w maju 1993 roku została zarejestrowana przez pocztę dla krotoszyńskiej placówki KRUS. Warto zwrócić uwagę na fakt, że odcisk wirnika maszyny, bez nakładki z danymi teleadresowymi, stosowały: WBK S.A. (il.5) i jego następca prawny Bank Zachodni WBK S.A. oraz zamiejscowe wydziały Sądu Rejonowego w Ostrowie Wlkp. z siedzibą w Krotoszynie. Zamiast tego wymienione podmioty posługiwały się odpowiednią pieczątką lub kopertą z nadrukowaną informacją o nadawcy. Inni użytkownicy, korzystali ze standardowego rozwiązania czyli znaku opłaty wraz z oznaczeniem identyfikującym wysyłającego. Przekształcenia prawne lub nowa lokalizacja zakładu powodowały również zmianę wyglądu wirnika maszyny. Taka sytuacja wystąpiła w przypadku firmy MAHLE. Na pięciu ilustracjach (7-11) przedstawiłem wycinki przesyłek z urzędu skarbowego, które zostały opłacone przy użyciu frankownic. Dokumentują one zmiany, jakie miały miejsce podczas użytkowania tych maszyn. Dotyczyły one układu danych na nakładce reklamowej. Nowy adres siedziby krotoszyńskiej skarbówki został uwidoczniony w polu informującym o nadawcy. Na il.11 w kole z datą i nazwą placówki pocztowej pojawia się nowy wyróżnik *315*. Oznacza to jednocześnie wprowadzenie nowej frankownicy. Pracownicy krotoszyńskiej placówki pocztowej, potwierdzali wniesienie odpowiedniej taksy za daną kategorię przesyłki w formie odbitki ze służbowej frankownicy, wyróżnik *CC* (il.12). Najczęściej miało to miejsce w przypadku, gdy klienci indywidualni przynosili do okienka dużą ilość listów lub kartek. Wykorzystanie tego narzędzia wpływało zatem pozytywnie na tempo i sprawność obsługi interesantów. 17

18 il.1 il.2 il.4 il.3 il.5 il.6 il.7 il.8 18

19 il.9 il.10 il.11 il.12 Frankatury mechaniczne stosowane w Koźminie Wielkopolskim Koźmin Wielkopolski to miasto liczące ponad 6,5 tysiąca mieszkańców. Położone w powiecie krotoszyńskim jest siedzibą gminy. Miejscowe władze nie zdecydowały się jednak na zakup i użytkowanie frankownicy. Podobnie, żaden z istniejących podmiotów gospodarczych nie widział potrzeby nabycia maszyny frankującej przesyłki. Jedyna znana mi maszyna do mechanicznego frankowania korespondencji została zainstalowana w Urzędzie Pocztowym Koźmin Wlkp. Pracuje ona od kwietnia 2009 roku. W kole z datą i nazwą identyfikującą placówkę znajduje się wyróżnik *CA*. Frankatury mechaniczne stosowane w Ostrowie Wielkopolskim Ostrów Wielkopolski liczy ok. 73. tysięcy mieszkańców. Wielkość miasta ma istotny wpływ na ilość działających w miejscowości podmiotów i urzędów oraz usytuowanie oddziałów instytucji centralnych, np. ZUS. To z kolei determinuje ruch przesyłek pocztowych i jest podstawą do podejmowania decyzji o zakupie i użytkowaniu urządzeń ułatwiających nadawanie korespondencji. Dlatego też w Ostrowie Wlkp. zostało zainstalowanych dużo więcej frankownic mechanicznych niż w miastach, które zostały opisane wcześniej. Tabela i objaśnienia zostały tradycyjnie uzupełnione ilustracjami, na których zaprezentowałem wycinki walorów. Pierwsze w mieście urządzenie do mechanicznego frankowania korespondencji zostało zarejestrowane już w 1935 roku. Na takie rozwiązanie zdecydował się Bank Polski, który dla ostrowskiego oddziału zakupił maszynę Francotyp. Na il.1 A i 1 prezentuję skany: paszportu frankownicy z 1935 roku oraz późniejszy wycinek koperty z wyraźnie odbitą datą i znakiem opłaty. Wprawdzie Tadeusz Hampel w pierwszym tomie Polskich frankatur mechanicznych (s.190) podaje jako datę wprowadzenia frankownicy rok 1934, to w oparciu o metrykę maszyny należy przyjąć, że było to jednak rok później. Na instalację kolejnego urządzenia ułatwiającego nadawanie i wartościowe rozliczanie przesyłek trzeba było czekać aż do lat 50. XX wieku. Decyzję o korzystaniu z tego sposobu regulowania taksy 19

20 pocztowej podjęła Ubezpieczalnia Społeczna w Ostrowie Wlkp. Na il.2 przedstawiam fragment karty korespondencyjnej wysłanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział Obwodowy w Ostrowie Wlkp., który był następcą prawnym Ubezpieczalni. Najprawdopodobniej do obsługi poczty wychodzącej wykorzystywana była ta sama frankownica. Ilustracje 3-11 dokumentują, jak na przestrzeni lat zmieniały się użytkowane w ostrowskim oddziale ZUS maszyny, jak i towarzyszące im nakładki reklamowe. Dociekliwy czytelnik zauważy między innymi zmianę adresu Zakładu z ul. Kościelnej 18 na Wysocką 1 B. Ten, kto interesuje się historią pieniądza zapewne odnotuje fakt, że już po denominacji naszej waluty (1 stycznia 1995) w polu z opłatą pojawia się wartość wyrażona w starych złotych (il.7). Zamiast 0,45 zł. jest 4500 zł. Przesyłka datowana roku, a więc po blisko dziewięciu miesiącach od wdrożenia w Polsce reformy walutowej. Masowym nadawcą był też miejscowy oddział Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (il.14-19). Ilustracje dokumentują zmiany, jakie miały miejsce w ostrowskim przedstawicielstwie tej instytucji na przestrzeni ostatnich lat. Na początku był to Oddział Regionalny KRUS, dalej Oddział, a w końcu Placówka Terenowa. Na pozostałych dwóch odciskach widnieją warianty nakładek różniące się między sobą niewielkimi detalami. W okresach, w których dochodziło do przekształceń, dotychczasowe nakładki z danymi teleadresowymi wymieniano na nowe. W czasie oczekiwania na ich wytworzenie, frankownica odbijała na przesyłkach datę, nazwę placówki pocztowej i znak opłaty, które uzupełniano przystawiając pieczątkę firmową, z której adresat mógł się dowiedzieć, kto jest nadawcą korespondencji (il.18). Specyfiką frankatur, które znajdują się na przesyłkach wychodzących z Wielkopolskiego Banku Kredytowego S.A. jest układ cyfr w dacie nadania (il ). Jest ona podawana układzie RR.MM.DD. Dwa pierwsze znaki to rok, kolejne miesiąc, a ostatnie niosą informację o dniu. Pozostali użytkownicy frankownic w Ostrowie Wlkp. ustawiali datę w swoich maszynach w ten sposób, że dwie początkowe cyfry określały dzień, następne miesiąc, a końcowe rok - DD.MM.RR. Przykładem przedsiębiorstwa, które w wyniku przemian gospodarczych często zmieniało swoją nazwę był ostrowski oddział Energetyki Kaliskiej. Na il. 23 i 24 odnotowano dwa warianty nazwy tego zakładu. Z wyjaśnień, jakie otrzymałem z firmy Energa-Operator Oddział w Kaliszu wynika, że nazwa Rejonowego Zakładu Dystrybucji Ostrów Wlkp. od 2003 roku była zmieniana co najmniej trzy razy. Być może w przyszłości uda się dotrzeć do odpowiedniego materiału filatelistycznego. Ilustracje przedstawiają frankatury z maszyn użytkowanych przez Urząd Miejski. Szczególną uwagę zwraca ta z 2004 roku (il.30), gdzie obok danych adresowych umieszczono logo obchodów 600. lat miasta Ostrowa Wlkp. Dzięki temu, zdawałoby się niepozornemu zabiegowi w sposób tani i efektywny adresaci z całej Polski byli informowani o miejskim jubileuszu. Wymarzony sposób na zapadającą w pamięć reklamę! Przykładem długiego użytkowania maszyny z nakładką promocyjną o niezmienianej treści jest Urząd Gminy Ostrów Wlkp. W masówce wyszukałem dwie koperty wysłane przez tę instytucję w okresie ponad jedenastu lat. Skrajne daty to: i (il.33-34). Prawdopodobnie naturalny proces zużycia spowodował, że w międzyczasie doszło do wymiany walca. Chodzi o część, która nanosi na papier dane nadawcy. Mogą na to wskazywać różnice we wzajemnym układzie znaku opłaty, daty oraz nakładki reklamowej. Zdarza się, że walory, na których widnieją frankatury mechaniczne otrzymują drugie życie. Na ilustracjach 40A i 40 B (s.24) prezentuję przykład przesyłki z 26.maja 2000 r. nadanej przez ostrowski oddział PKO BP S.A., której odbiorcą był Urząd Pocztowy w Koźminku. Urzędnik z tej placówki umiejętnie otworzył list, a koperta już 29.maja 2000 r. posłużyła jako nośnik służbowej korespondencji ze znaczkiem polecenia R skierowanej do kaliskiego oddziału WBK, przy ul. Parczewskiego 9a. Na zakończenie pragnę serdecznie podziękować panu Bronisławowi Rejnowskiemu za cenne wskazówki, które pomogły mi w lepszym przygotowaniu powyższego tekstu. Wyrażam również swoją wdzięczność Kolegom: Jerzemu Rajewiczowi, Marianowi Szczygłowi, Marianowi Berkowskiemu, Michałowi Pisznotowi i Krystynowi Mrozowi za udostępnienie frankatur z Ostrowa Wielkopolskiego. Literatura: 1) Tadeusz Hampel, Polskie frankatury mechaniczne. PZF ) Janusz Milewski, Frankatury mechaniczne jednostek samorządu terytorialnego (II). Przegląd Filatelistyczny 2014 nr 5 (140) 20

21 il.1 il.1a il.3 il.2 il.5 il.4 il.7 il.6 il.8 il.9 il.10 il.11 il.13 il.12 il.14 il.15 il.16 il.17 il.18 il.19 21

22 il.20 il.21 il.22 il.23 il.24 il.25 il.26 il.27 il.28 il.29 il.30 il.31 il.32 il.33 il.34 il.35 il.36 il.37 il.38 il.39 22

23 23

24 il.40a il.40b Frankatury mechaniczne stosowane w Odolanowie Odolanów to niewielkie, liczące około 5.tysięcy mieszkańców, miasto w powiecie ostrowskim. Na zakup i użytkowanie urządzenia do mechanicznego frankowania korespondencji zdecydował się dotychczas jeden podmiot. Był to Urząd Gminy i Miasta, który przez osiem lat (od marca 1998 r. do marca 2006 r.) posiadał frankownicę marki Pitney Bowes, model W okresie eksploatacji maszyny nie dokonywano żadnych zmian nakładki z danymi teleadresowymi, która towarzyszy znakowi opłaty, odbijanemu na przesyłkach pocztowych (il.1). Po wyrejestrowaniu tego automatu Urząd nadal stosuje bezznaczkowy sposób opłacania korespondencji. W tym celu zawarto stosowną umowę z Pocztą Polską S.A., a na kopertach pojawił się stempel z klauzulą Opłata pobrana i miejscowością nadania listów czyli UP Odolanów. 24

25 Frankatury mechaniczne stosowane w Przygodzicach Przygodzice, to wieś leżąca w powiecie ostrowskim. Liczy około 3.tysięcy mieszkańców i jest siedzibą gminy. Jedynym nadawcą masowym posługującym się frankownicą był miejscowy Urząd Gminy. Począwszy od czerwca 1998 roku dysponował on kolejno dwoma maszynami. Początkowo było to urządzenie marki PITNEY-BOWES model Znak opłaty posiadał wyróżnik o nr *44*, który znajdował się w kole z datą i nazwą placówki pocztowej Przygodzice (il.1). Nakładka frankownicy charakteryzowała się tym, że herb gminy umieszczono po lewej stronie danych teleadresowych nadawcy. Po rozpoczęciu eksploatacji drugiej maszyny, listopad 2010 roku, zmianie uległ wygląd znaku opłaty. W kole informującym o dacie i miejscowości, w której nadano list pojawia się wyróżnik *95*. Korekcie poddana została również nakładka reklamowa. U góry znalazł się herb gminy, pod nim umieszczono adres nadawcy. Maszyna posiadała również możliwość bliższego określania charakteru przesyłki. W tym celu wystarczyło, tak ustawić kliszę, by na odbitce pojawiał się napis POLECONY (il.2). Na il.3 prezentuję wersję znaku opłaty zawierającą klauzulę POLECONY ZA POTWIERDZENIEM ODil.1 BIORU. Oczywiście frankownica pozwalała także na przygotowanie opłaty dla listów nierejestrowanych. il.2 il.3 25

26 Frankatury mechaniczne stosowane w Ostrzeszowie Ostrzeszów to miejscowość licząca około 14,5 tysiąca mieszkańców. Miasto jest siedzibą gminy i powiatu. W roku 2014 obchodzono jubileusz 250 lat Ostrzeszowa na szlaku pocztowym. Przy tej okazji narodził się pomysł, aby do publikacji tekstów odnoszących się do historii sprzed dwóch i pół wieku, dołączyć także bardziej współczesne. Była to dodatkowa motywacja, aby w moim cyklu, prezentującym frankownice i ich użytkowników z terenu Okręgu Kaliskiego PZF umieścić również te z Ostrzeszowa. Postępując w analogiczny sposób, jak to miało miejsce przy opracowywaniu poprzednich artykułów, zebrałem i opisałem wszelkie dostępne informacje dotyczące maszyn frankujących zainstalowanych w tym mieście. Całość materiału została zwyczajowo wzbogacona ilustracjami, na których pokazano wycinki z mechanicznie naniesionym znakiem opłaty. Podobnie jak to było w przypadku placówek w Jarocinie i Krotoszynie również ostrzeszowski oddział WBK S.A. i jego następca prawny Bank Zachodni WBK S.A. nie stosowali nakładki adresowej w wirniku maszyny frankującej. Do przesyłania listów wykorzystano zazwyczaj koperty firmowe z nadrukowanymi danymi teleadresowymi (il.5) lub stosowano pieczątki z informacją o nadawcy. Na podstawie analizy przedstawionych znaków pocztowych można również zauważyć i odnotować, że miejscowy Urząd Skarbowy zmienił swoją siedzibę: z ul. Powstańców Wielkopolskich 15A na ul. Władysława Grabskiego 1(il.3-4). Jednak szczególną uwagę zwraca korespondencja wychodząca z Sądu Rejonowego. Autorowi udało się zgromadzić trzy różne frankatury. Można z nich, niemal jak z księgi, dowiedzieć się o przekształceniach mających miejsce w strukturach pocztowych i sądowych oraz we wzajemnych relacjach tych instytucji. Z chwilą przemianowania UP Ostrzeszów 3 (il.6) w filię UP Ostrzeszów 1 (styczeń 2005 roku), obsługę korespondencji lokalnego wymiaru sprawiedliwości przejęła ostrzeszowska jedynka (il. 7). Natomiast likwidacja małych sądów, tzw. Reforma Gowina (od nazwiska b. ministra sprawiedliwości Jarosława Gowina) spowodowała, że Sąd w Ostrzeszowie stracił swoją samodzielność. Począwszy od roku stał się bowiem Wydziałem Zamiejscowym Sądu Rejonowego w Kępnie (il.8).rok 2014 przyniósł kolejną, wręcz rewolucyjną, zmianę tak dla Poczty Polskiej S.A. jak i dla całego polskiego sądownictwa. Wygrany przez niezależnego operatora, Polską Grupę Pocztową S.A., przetarg na obsługę przesyłek wychodzących z polskich sądów i prokuratur spowodował, że z upływem dnia 31 grudnia 2013 roku Poczta Polska S.A. nie pośredniczy już w dostarczaniu listów z tych instytucji, a zainstalowane tam frankownice stały się niepotrzebne. Tym samym, filatelistom zbierającym frankatury mechaniczne, niejako odebrano możliwość kolekcjonowania tych interesujących znaków pocztowych. il.1 Dotychczasowe przesyłki sądowe opłacone przy pomocy tych urządzeń stały się z dnia na dzień poszukiwanymi walorami. Na zakończenie warto wspomnieć o służbowej frankownicy będącej na wyposażeniu il.2 ostrzeszowskiego urzędu pocztowego (il.9). Zainstalowana tam maszyna pracuje od września 2007 roku. W kole z datą i wyróżnikiem *ZA*, które znajduje się przy znaku opłaty umieszczono również napis OSTRZESZÓW P406 identyfikujący placówkę. il.3 26

27 il.4 il.5 il.6 il.7 il.8 il.9 Frankatury mechaniczne stosowane w Pleszewie Pleszew to miasto liczące nieco ponad 17 tysięcy mieszkańców. Miejscowość jest siedzibą władz gminnych i powiatowych. W oparciu o dostępne informacje ustaliłem listę dziewięciu instytucji, które posługiwały się, bądź nadal korzystają z maszyn do frankowania korespondencji. Pierwszym podmiotem, który zarejestrował i użytkował frankownicę była Placówka Terenowa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Urządzenie było eksploatowane od maja 1993 roku. W związku ze zmianami siedziby pleszewskiego KRUS, następowała wymiana nakładek reklamowych z danymi nadawcy. Wcześniej instytucja ta mieściła się przy ul. Ogrodowej, następnie przy ul. Henryka Sienkiewicza, skąd w 2004 roku została przeniesiona na ul. Lipową 21 A. Na il.1 prezentuję odbitkę frankatury z aktualnym adresem. 27