ROZDZIAŁ 7 ROLA JAKOŚCI KAPITAŁU LUDZKIEGO W ROZWOJU REGIONU ROZDROBNIONEGO ROLNICTWA

Transkrypt

1 Teresa Miś ROZDZIAŁ 7 ROLA JAKOŚCI KAPITAŁU LUDZKIEGO W ROZWOJU REGIONU ROZDROBNIONEGO ROLNICTWA Wprowadzenie Po przystąpieniu Polski do UE zwraca się uwagę na coraz większą rolę wysokiej jakości kapitału ludzkiego w rozwoju poszczególnych regionów. Podstawowym czynnikiem kapitału ludzkiego jest wykształcenie i to właśnie od jego struktury, a tym samym poziomu edukacji i szkoleń będą zależały przemiany dokonywane w Polsce. Podstawowym wskaźnikiem jakości kapitału ludzkiego jest wykształcenie. W wykształceniu należy upatrywać czynnika, który decyduje o tym, w jakim tempie wieś nadrabiać będzie zapóźnienia w stosunku do wsi krajów wysoko rozwiniętych. Za jedną z najważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich w Polsce uznaje się niskie wykształcenie ludności wiejskiej (Kłodziński, 2005 a). Według Wilkina (1998) wykształcenie jest powszechnie uważane za główny element kapitału ludzkiego, najważniejszego czynnika rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Jak zauważył Steward (1998) wszystkie kraje, firmy i wszyscy ludzie są coraz bardziej uzależnieni od wiedzy - patentów, procesów, umiejętności, technologii, informacji na temat klientów i dostawców oraz doświadczenia. Klepacki (2007) podaje, że wiedza o tym jak uzyskać określony produkt oraz umiejętność jej zastosowania jest sprawą kluczową. Ponadto stwierdza, że siła ekonomiczna i etap rozwojowy państw bardziej wynika z poziomu stosowanej technologii produkcji i innych zastosowań wiedzy, aniżeli z posiadanych złóż ropy, gazu ziemnego, rud metali, czy jakości użytkowanych gleb. Coraz większego znaczenia nabiera informacja, wiedza i kreatywność. Czynnikiem decydującym o sukcesie stają się ludzie, z ich wiedzą, przedsiębiorczością, poszukiwaniem nowych, twórczych rozwiązań. W tym kontekście celem opracowania jest ukazanie znaczenia jakości kapitału ludzkiego, wiedzy i umiejętności dla rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa, który jest specyficznym regionem w skali kraju, ze względu na koncentrację czynnika ludzkiego na obszarach wiejskich. Zakres przestrzenny badań obejmuje teren Makroregionu Małopolska i Pogórze, w tym województw małopolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego 1. Badania ankietowe, przy użyciu kwestionariusza wywiadu przeprowadzono w pierwszym kwartale 2007 roku, na próbie 856 rolników z terenu wspomnianych już wcześniej trzech województw. W analizowanym regionie dominują drobne, niskotowarowe i słabe ekonomicznie gospodarstwa. Zaledwie 1,8% gospodarstw w tych województwach posiada powierzchnię powyżej 15 ha UR, podczas, gdy średnio w kraju takich gospodarstw jest 10,9%. Dobór gospodarstw został przeprowadzony metodą losowania kwotowego, przy uwzględnieniu struktury agrarnej. Badaną zbiorowość rolników podzielono według poziomu wykształcenia wykształceniem podstawowym legitymowało się 88 rolników, zawodowym 297 (w tym rolniczym 93), średnim 349 (w tym rolniczym 182) oraz wyższym 122, w tym rolniczym 72. Niska jakość kapitału ludzkiego hamuje rozwój regionu i pojawia się pytanie czy rolnictwo wywiera wpływ na rozwój 1 Badania przeprowadzono w ramach projektu badawczego, pt.: "Rola lokalnych instytucji w przekształceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw (po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej)" finansowanym, przez MNiSzW w ramach grantu własnego: nr N /2320, realizowanego przez Katedrę Polityki Gospodarczej, Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, rozpoczętego do realizacji w 2006 roku.

2 74 Teresa Miś regionu. Analiza możliwości rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa umożliwi praktyczne wykorzystanie tych cech kapitału ludzkiego, które w największym stopniu zapewnią dalszy rozwój i przewagę konkurencyjną badanego regionu, co jest szczególnie istotne w warunkach czterech lat członkostwa Polski w UE. Kapitał ludzki jako czynnik rozwoju regionalnego Zasady kształtowania kapitału ludzkiego reguluje akt prawny jakim jest ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku 2. Zawiera obowiązek państwa zapewnienia powszechnego i bezpłatnego kształcenia dzieci i młodzieży oraz zmniejszenia różnic w warunkach kształcenia, wychowania i opieki między poszczególnymi regionami kraju, dostosowywania kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy, a także kształtowania postaw sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym. Ważną rolę w kształtowaniu kapitału ludzkiego obszarów wiejskich odgrywają stowarzyszenia zawodowe, samorządy gospodarcze i inne organizacje, które za zgodą właściwego ministra mogą kształtować nowe zawody szkolnictwa zawodowego. Ponadto samorządy terytorialne przy współpracy z organizacjami pożytku publicznego mogą tworzyć regionalne lub lokalne programy wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży 3. Również w pewnym stopniu kwestie kapitału ludzkiego reguluje ustawa o działach administracji rządowej z dnia 4 września 1997 roku, gdyż w dziale z zakresu rozwoju wsi klasyfikuje podnoszenie kwalifikacji zawodowych ludności 4. Zróżnicowanie regionalne wsi i rolnictwa determinuje potrzebę stosowania pod wieloma względami innej polityki rolnej w stosunku do poszczególnych 4 makroregionów. Dotyczy to zwłaszcza wsparcia finansowego z funduszy unijnych 5. Makroregion Małopolska i Pogórze obejmuje województwa Polski południowo-wschodniej, tj. podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie i śląskie. Jest to makroregion przeludnionej wsi i rozdrobnionej struktury agrarnej rolnictwa. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego nie przekracza w tych województwach 4 ha UR, zaś zaledwie 2,2% gospodarstw posiada powierzchnię powyżej 15 ha UR oraz co 5 osoba uzyskuje dochody wyłącznie lub głównie z działalności rolniczej (tab. 1). Poza województwem śląskim ponad połowa populacji makroregionu to ludność wiejska. Wśród regionów o dużej gęstości zaludnienia szczególnie wyróżnia się obszar Polski południowo-wschodniej, a więc województwa małopolskie, podkarpackie i świętokrzyskie. Obszar tych trzech województw zamieszkuje średnio 54,9% ludności wiejskiej, a gęstość zaludnienia na wsi wynosi tu średnio ponad 90 osób na km 2. Rozdrobnienie gospodarstw, przeludnienie agrarne, słaby rozwój przedsiębiorczości, niski poziom wykształcenia (udział ludności z wykształceniem średnim i wyższym jest niższy od średniej krajowej) to problemy rozwojowe analizowanych województw. Regiony te stoją przed poważnym problemem związanym z koniecznością zmian strukturalnych wsi i rolnictwa. Szczególnie nadwyżka siły roboczej, a tym samym niewykorzystane zasoby pracy powoduje, że w strategii rozwoju tych terenów występuje głównie potrzeba rozwoju wielofunkcyjnego, dla którego jakość kapitału ludzkiego jest bardzo ważna. Z danych GUS wynika, że tylko co 4 rolnik z analizowanego regionu korzysta z usług doradczych świadczonych przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego. 2 Dz.U. Nr 95, poz. 425 z poźniejszymi zmianami 3 Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r. Dz.U. Nr 96, poz. 873 z poźniejszymi zmianami 4 Dz.U. Nr 141, poz. 943 z poźniejszymi zmianami 5 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 730/2004 z dn. 19 kwietnia 2004 roku dostosowujące rozporządzenie (EWG) nr 1859/82, dotyczące wyboru gospodarstw rolnych przekazujących dane do określenia dochodów rolnych w następstwie przystąpienia Polski do UE.

3 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa 75 Tabela 1. Charakterystyka badanego regionu i makroregionu Małopolska i Pogórze na tle innych Makroregionów w kraju Wyszczególnienie Wykształcenie* - podstawowe - podstawowe nieukończone - zawodowe - policealne - średnie - wyższe Gęstość zaludnienia (os/km 2 ) Przeciętna pow. gospodarstwa w ha UR* Odsetek gospodarstw o pow. powyżej 15 ha Ludność wiejska (w %) Udział zatrudnienia w rolnictwie w zatrudnieniu ogółem (w %) Rolnicy korzystający z usług ODR Region rozdrobnionego rolnictwa 31,1 3,8 24,4 3,3 28,0 9,5 Małopolska i Pogórze 29,6 3,2 25,8 3,1 28,9 9,4 Makroregiony Pomorze Wielkopolska i Mazury i Śląsk 31,1 3,9 23,5 3,1 28,7 9,8 30,3 3,1 26,3 3,0 28,0 9,3 Mazowsze i Podlasie 30,8 4,6 19,6 3,6 29,8 11,6 Polska 31,0 3,9 23,3 3,2 28,6 10, ,9 4,0 14,7 10,9 8,1 7,6 1,8 2,2 24,5 19,0 13,0 10,9 54,9 46,5 41,9 39,4 41,2 38,6 25,3 20,2 11,3 15,2 27,8 17,1 25,1 24,4 41,0 43,2 28,2 30,8 * obliczenia na podstawie Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań, 2002 r. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS w Warszawie, 2006 r. W ciągu ostatnich lat problem związany z zasobami ludzkimi stał się bardzo znaczący w procesie zdobywania i utrwalania pozycji konkurencyjnej podmiotów gospodarczych, w tym przedsiębiorstw i gospodarstw na rynku europejskim. Wykształcenie jest instrumentem oddziaływania na jakość zasobów pracy w rolnictwie, jak by to można współcześnie określić kapitału ludzkiego (Kłodziński, 2005 b). W nowoczesnym rolnictwie dla sprawnego i efektywnego prowadzenia produkcji rolniczej ważną rolę odgrywają przygotowanie zawodowe i kompetencje do prowadzenia gospodarstw. Po wejściu Polski do UE znaczenie posiadania odpowiednich kwalifikacji rolniczych znacznie wzrosło. Wraz z rozpoczęciem wdrażania WPR do praktyki, kwalifikacje rolnicze stały się jedną z przesłanek nabycia uprawnień do wsparcia finansowego w programach wspierających rozwój gospodarstw rolnych (Paszkowski, 2007). Również Wilkin i inni (2005, s. 22) twierdzą, że kapitał ludzki i społeczny w rolnictwie będzie odgrywał decydującą rolę. Wymiana pokoleniowa w rolnictwie, jaka nastąpi w najbliższych 25 latach, ułatwi przestawienie rolnictwa na tory gospodarki opartej na wiedzy i gospodarki informacyjnej. Nowi gospodarze będą w większości dobrze wykształceni i bardziej skłonni do współdziałania z innymi niż większość obecnych rolników.

4 76 Teresa Miś Kapitał intelektualny wykorzystywany jest do podnoszenia wartości organizacji poprzez różne działania, jest to więc wszystko to, co wie każdy pracownik przedsiębiorstwa i co decyduje o umacnianiu się pozycji i przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Według koncepcji H. Saint-Onge a we współpracy z C. Amstrongiem, G. Petrashem i L. Edvinssonem, kapitał intelektualny składa się z trzech elementów: kapitału ludzkiego, kapitału klientów (relacyjnego) i kapitału organizacyjnego (strukturalnego). Kategoria kapitał ludzki określa poziom wykształcenia, kwalifikacje zawodowe pracowników, know-how, innowacyjność, przedsiębiorczość, itp. (Dzinkowski, 2006). Kapitał ludzki rozumiany jest poprzez wiedzę, umiejętności, zdolności i motywację, które mają określoną wartość a w przyszłości stają się źródłem dochodów. Koncepcja G. Roosa i J. Roosa (1997, s. 416) określa kapitał ludzki jako źródło powstawania wiedzy w organizacji. Wiedza jest najważniejszym czynnikiem produkcji decydującym o rozwoju gospodarczym kraju. Dlatego też inwestowanie w kapitał ludzki (wykształcenie) przyczyni się do podniesienia dobrobytu społecznego oraz łatwiejszego zrozumienia konieczności zmian społeczno-gospodarczych wynikających z przystąpienia Polski do UE. Z danych zawartych w Strategii Finansów Publicznych i Rozwoju Gospodarczego, opracowanej przez Radę Ministrów wynika, że w przyszłości nastąpi poprawa wykształcenia ludności zamieszkałej na wsi, jednak utrzymają się dysproporcje w poziomie wykształcenia między miastem i wsią (tab. 2). Tabela 2. Prognoza wykształcenia ludności Polski w wieku w latach (w %) Rok Wykształcenie 2000 (porównawczo) Wieś Podstawowe Średnie Wyższe Miasto Podstawowe Średnie Wyższe Ogółem w Polsce Podstawowe Średnie Wyższe Źródło: Strategia Finansów Publicznych i Rozwoju Gospodarczego. Rada Ministrów, Warszawa Wykształcenie Polaków na tle innych narodów jest niskie, zaś wykształcenie ludności wiejskiej przedstawia się jeszcze słabiej. Wynika to z przeświadczenia, że do prowadzenia gospodarstwa rolnego nie są potrzebne wysokie kwalifikacje. Jednocześnie na obszarach wiejskich istnieją pewne możliwości uzyskiwania dochodów z prac głównie rolniczych, nie wymagających wysokich kwalifikacji (Niewęgłowski, 2003). Jak podaje Jakubowicz (2004) co piąty mieszkaniec miast w Polsce posiada wykształcenie wyższe, zaś na wsi tylko co dwudziesty. Średnioroczne tempo przyrostu tego udziału w latach wynosiło w miastach około 0,2%, a wśród mieszkańców wsi tylko 0,08%.

5 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa 77 Znaczenie kapitału ludzkiego w rozwoju rozdrobnionego rolnictwa po przystąpieniu Polski do UE w świetle badań empirycznych Problem wykształcenia i rzeczywistych kompetencji zawodowych jest barierą rozwoju rolnictwa i przedsiębiorczości wiejskiej. W przełamywaniu tej bariery niezbędna jest edukacja, doskonalenie zawodowe i rekwalifikacje (reorientacje = przekwalifikowania) dorosłych. Edukacja i szkolenia zaliczają się do kluczowych inwestycji w kapitał ludzki. Zgodnie z Agendą 2000 celem programów nowej generacji jest propagowanie idei ustawicznego kształcenia. W Agendzie 2000 Komisja Europejska stwierdziła, że: Polityka, w której wiedza badania naukowe, wynalazczość, edukacja i szkolenie będzie traktowana priorytetowo, ma więc zasadnicze znaczenie dla przyszłości Unii. Edukację i szkolenia UE traktuje jako kluczowe inwestycje w kapitał ludzki (Agenda, 2000). Wykształcenie jest kategorią, która obrazuje poziom przygotowania danej grupy do wykonywania zawodu. Poprzez wykształcenie ludzie zdobywają zasób określonej wiedzy, umożliwiający jednostce poznanie otaczającego świata i wykonywanie określonego zawodu. Istnieje ścisły związek między poziomem edukacji a skłonnością do przedsiębiorczości, dyfuzji innowacji, zmian charakteru gospodarstwa, chęci korzystania z informacji, środków teleinformatycznych (Wawrzyniak, 2001). Badania przeprowadzone w regionie rozdrobnionego rolnictwa wykazały, iż zdecydowana większość badanych rolników to mężczyźni, w wieku między 30 a 50 rokiem życia - średnia wieku badanych to 44 lata. Najwięcej respondentów (ponad 40%) legitymowało się wykształceniem średnim, ponad 14% badanych posiadało wykształcenie wyższe (podczas gdy odsetek ludności posiadającej wyższe wykształcenie w kraju wynosi 10%) - rys. 1. Rys. 1. Struktura wykształcenia badanych rolników 14,20% 10,30% 40,80% 34,70% podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe Wśród istotnych składników kapitału ludzkiego oprócz wykształcenia wyróżnia się aktywność danej jednostki, umiejętność radzenia sobie w trudnej sytuacji, a także zaangażowanie w sprawy społeczności lokalnej. Dlatego też w badaniach własnych skierowano do rolników pytanie o posiadane przez nich umiejętności i kompetencje (tab. 3). Rolnicy legitymujący się wyższym poziomem wykształcenia deklarują posiadanie wyższego zasobu wiedzy i umiejętności, szczególnie z zakresu problematyki możliwości korzystania z funduszy UE.

6 78 Teresa Miś Tabela 3. Opinie rolników w kwestii oceny posiadanych przez nich kompetencji (w %) Wyszczególnienie Wykształcenie Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe ogółem Korzystanie z Internetu 12,5 42,4 65,3 94,3 53,6 Posiadanie wiedzy z zakresu: kto jest radnym w 72,7 93,6 95,6 95,1 89,3 samorządzie gminnym Umiejętność samodzielnego sporządzenia planu rozwoju gospodarstwa 1,1 8,1 14,9 50,0 18,5 Posiadanie wiedzy o możliwościach pozyskania funduszy UE na rozwój gospodarstwa 76,1 81,5 83,7 90,2 82,9 Dużą barierą rozwoju regionu jest brak umiejętności posługiwania się komputerem oraz poszukiwania właściwych informacji w Internecie. Należy tutaj zaznaczyć, że obecnie coraz bardziej popularne są szkolenia i kursy on-line, organizowane przez różne instytucje, m.in. przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Interesującym wydawało się zbadanie ilu rolników podejmuje działalność pozarolniczą. Z badań własnych wynika, ze tylko 5,7% badanych prowadzi działalność pozarolniczą, 49,2% zatrudnionych jest tylko w gospodarstwie, zaś 26,2% pracuje w gospodarstwie i podejmuje pracę zarobkową. Jednak w przyszłości (do 2010 roku) co dziesiąty badany deklaruje, że podejmie się prowadzenia działalności pozarolniczej. Ważną kwestią wydawało się także poznanie opinii rolników na temat możliwości rozwoju gospodarstwa po przystąpieniu Polski do UE (tab. 4). Co drugi badany uznaje swoje gospodarstwo za rozwojowe i nie ma w tej kwestii istotnych różnic w zależności od poziomu wykształcenia rolników. Tabela 4. Opinie rolników na temat możliwości rozwojowych gospodarstwa w zależności od poziomu wykształcenia (% odpowiedzi). Wykształcenie Czy gospodarstwo jest rozwojowe? tak raczej tak nie raczej nie nie mam zdania Podstawowe 8,0 32,9 20,5 26,1 12,5 Zawodowe 14,1 40,1 11,1 20,6 14,1 Średnie 18,9 35,0 15,4 21,2 9,5 Wyższe 17,2 34,4 21,3 19,7 7,4 Ogółem 14,6 35,6 17,1 21,9 10,8 Praca nad poszerzaniem i ubogaceniem kompetencji mieszkańców wsi ma głęboki sens. Najlepszym tego dowodem jest obserwowana przez pracowników Ośrodków Doradztwa Rolniczego w Boguchwale (Podkarpacie), Modliszewicach (województwo świętokrzyskie) i Karniowicach (Małopolska) wzmożona aktywność absolwentów kursów, pod kątem podejmowania przedsiębiorczości. Tak naprawdę, przed i po ukończeniu kursu nie zmieniły się przecież zasoby, nie pojawiły się też nagle nadzwyczajne okazje. Jednakże ożywienie zainteresowania przedsiębiorczością występuje i jest rezultatem pełniejszych kompetencji zdoby-

7 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa 79 tych dzięki uczestniczeniu w szkoleniu. Oznacza to, że nieodzowna jest ciągła praca od podstaw i upowszechnianie wiedzy o przedsiębiorczości nie tylko w trybie szkoleń o charakterze kursowym, ale też wiedza ta winna mieścić się w programach szkół wszystkich szczebli. Jednostka może inwestować w kapitał ludzki, podejmując decyzje o kontynuowaniu edukacji, czyli korzystaniu z różnego rodzaju szkoleń, kursów i doradztwa. Z badań przeprowadzonych wśród rolników z regionu rozdrobnionego rolnictwa wynika, że ponad połowa (61,6%) w latach brała udział w szkoleniach i korzystała z doradztwa. Były to głównie nieodpłatne porady doradcze uzyskane w ośrodkach doradztwa rolniczego (na co wskazało ponad 55% badanych), w tym m.in. kursy z zakresu podstaw przedsiębiorczości, rozwoju agroturystyki, szkolenia z zakresu możliwości korzystania z programów pomocowych UE (tab. 3). Tabela 3. Korzystanie ze szkoleń i doradztwa przez badanych rolników w latach w zależności od poziomu wykształcenia (w %)* Tematyka szkoleń/doradztwa - pomoc w przygotowaniu wniosku aplikacyjnego - technologia produkcji rolniczej - pozyskiwanie funduszy pomocowych UE - rolnictwo ekologiczne - pomoc w sporządzeniu planu rolnośrodowiskowego - podejmowanie i prowadzenie działalności pozarolniczej - ekonomika i organizacja gospodarstwa - informacje rynkowe i nowe rynki zbytu - kursy (mała gastronomia, agroturystyka, chemizacji rolnictwa, podstaw przedsiębiorczości, itp.) - pomoc w sporządzeniu biznes planu - pomoc w przygotowaniu wniosku kredytowego - inne (w tym głównie promocja produktów regionalnych i lokalnych) Wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe 13,6 16,8 18,6 9,8 9,1 5,7 4,5 3,5 2,3 2,3 2,3 1, ,4 11,8 3,4 9,4 2,7 3,0 1,7 3,4 1,0 1,0 1,0 4,6 10,6 6,6 12,3 6,6 3,7 5,2 6,3 3,2 2,6 1,1 3,3 16,4 11,5 8,2 7,4 9,8 11,5 7,4 5,7 5,7 3,3 * respondenci mogli udzielać więcej niż jednej odpowiedzi Najbardziej aktywni w tej kwestii byli rolnicy z wyższym wykształceniem prawie ¾ badanych (73,8%) deklarowało, że korzystało ze szkoleń i doradztwa. Ponadto swoją wiedzę podnosiło 68,8% badanych legitymujących się wykształceniem średnim i tylko 36,4% osób z wykształceniem podstawowym. Nieliczni badani rolnicy korzystali z doradztwa polegającego na udzielaniu pomocy w przygotowaniu biznesplanów i wniosków kredytowych. Należy przypuszczać, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest konieczność ponoszenia opłat za tego typu usługi. W ODR na terenie Podkarpacia opracowanie wniosku kredytowego dla firm usługowych, przetwórstwa rolno-spożywczego w 2005 r. kosztowało 150 zł (+ 0,30% kwoty kredytu) przy kwocie do 15 tys. zł kredytu, zaś 950 zł (+0,15% kwoty kredytu) przy kwocie wyższej od 100 tys. zł. Organizatorem pozostałych szkoleń, w których uczestniczyli badani rolnicy były: ARiMR, Agencja Rynku Rolnego, Izby Rolnicze, Urzędy Gmin oraz firmy prywatne. Na podstawie wywiadów z rolnikami jednoznacznie należy stwierdzić, iż potrzeba

8 80 Teresa Miś funkcjonowania doradztwa realizowanego przez różne jednostki w poszczególnych jego formach jest niezbędna. Według Matysiaka (2007) sukcesy w produkcji wiedzy są zdeterminowane przez czynniki kulturowe, instytucjonalne oraz ekonomiczne i są one obecne tylko w niektórych regionach. Istotne znaczenie w produkcji wiedzy mają instytucje odpowiedzialne za edukację, od której zależy intensywność kapitału ludzkiego. Drygas (2001) podaje, że transformacja polskiej wsi i rolnictwa nie będzie mogła się powieść bez aktywnego udziału i wykorzystania istniejącego, bogatego potencjału intelektualnego pracującego w instytucjach nauki, oświaty i doradztwa rolniczego. Ze względu na dużą elastyczność działania i możliwość najszybszego przynoszenia użytecznych i praktycznych efektów, wśród instytucji o charakterze edukacyjnym relatywnie najwyższą rolę powinno odegrać doradztwo rolnicze. Instytucjonalne wsparcie rozwoju kapitału ludzkiego w regionie rozdrobnionego rolnictwa W praktyce jedną z barier rozwoju regionów jest niski poziom wykształcenia, posiadanych kwalifikacji, umiejętności i wiedzy. Polski kapitał ludzki jest mało konkurencyjny na rynku pracy, słabo dostosowany do zmian strukturalnych wynikających z przystąpienia naszego kraju do UE. Przełamanie tej bariery to wyzwanie dla instytucji zajmujących się doskonaleniem zawodowym, doradztwem i edukacją osób dorosłych. Ważną rolę w uaktualnianiu i podnoszeniu poziomu wiedzy odgrywają ośrodki doradztwa rolniczego (ODR). Charakteryzują się dużą elastycznością działania, możliwością najszybszego przekazywania pomocy, ze względu na bliskie usytuowanie w otoczeniu gospodarstw i przedsiębiorstw wiejskich. Ośrodki te oprócz szkoleń i kursów edukacyjnych, obejmujących problematykę ekonomiczną, technologiczną, przedsiębiorczości świadczą pomoc potencjalnym beneficjentom w skutecznym pozyskaniu unijnych pieniędzy na rozwój działalności rolniczej i pozarolniczej. W regionie rozdrobnionego rolnictwa szczególna rola ODR polega na stymulowaniu wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, poprzez (Miś, 2007): wskazywanie alternatywnych źródeł dochodu i pobudzanie drobnej przedsiębiorczości, kreowanie liderów wiejskich, udział w opracowaniu i wdrażaniu strategii rozwoju regionalnego czy lokalnego, przekazywanie informacji rynkowej i ekonomicznej (ceny, popyt, podaż, podatki, itp.), pomoc w sporządzaniu biznes planów i wniosków o uzyskanie dofinansowania z UE. Jak podaje Wawrzyniak (2001) w celu likwidacji luki edukacyjnej nie wystarczą zwykłe reformy, polegające na wprowadzaniu gimnazjum i liceum, ale szeroki program kształcenia ludności wiejskiej. Aby tereny wiejskie były atrakcyjnym miejscem życia i pracy konieczne są nie tylko działania służące poprawie stanu dróg, telefonizacji wsi, czy tworzeniu korzystniejszych warunków rozwoju przedsiębiorczości, ale także poprawa infrastruktury społecznej, pozwalającej na porównywalny z ośrodkami miejskimi dostęp do edukacji szkolnej, innych form dokształcania i doskonalenia zawodowego, do kontaktów ze światem zewnętrznym, służbą zdrowia oraz do różnych form aktywności kulturalnych. W celu zbadania jak kształtuje się poziom infrastruktury społecznej w regionie rozdrobnionego rolnictwa zapytano badanych rolników jak oceniają funkcjonowanie najważniejszych obiektów infrastrukturalnych (tab. 5). Rolnicy podkreślają braki w zakresie liczby placówek kultury oraz przedszkoli, co jest także problemem w skali całego kraju.

9 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa 81 Tabela 5. Opnie rolników na temat wyposażenia miejscowości w podstawowe elementy infrastruktury społecznej (w %) Ocena wyposażenia bardzo dobre dobre wystarczające niewystarczające nie mam zdania Szkoły 24,9 33,8 23,0 7,8 10,5 Przedszkola 12,5 18,3 15,7 28,5 25,0 Elementy infrastruktury Placówki opieki zdrowotnej 10,0 24,2 26,9 22,3 16,6 Placówki kultury 7,0 17,1 21,4 36,2 18,3 Bank, agencja płatnicza 13,0 24,3 22,9 20,9 18,9 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ważną rolę w kreowaniu rozwoju regionów pełnią instytucje doradcze, poprzez podejmowanie działań na rzecz pobudzania przedsiębiorczości i innowacyjności. Szczególne znaczenie tych instytucji polega na tym, że muszą one działać zawsze wyprzedzająco i wspólnie z odbiorcami swoich usług poszukiwać optymalnych rozwiązań. Badani rolnicy zwracają uwagę na potrzebę podnoszenia swojej wiedzy i w przyszłości chcą korzystać z usług doradczych, związanych głównie z poradnictwem prawnym, ekologicznym, ale przede wszystkim obejmującym uzyskanie pomocy w sporządzeniu wniosków aplikacyjnych i gromadzeniu właściwej dokumentacji. Największe oczekiwania kierowane są pod adresem instytucji lokalnych, położonych w bliskim otoczeniu rolnika, typu: ODR, banki, ARiMR, urzędy gmin, izby rolnicze (rys. 2), które oferują wsparcie doradcze, finansowe, informacyjne i szkoleniowe. Rysunek 2. Oczekiwane wsparcie w zakresie szkoleń od instytucji w opinii rolników (w %) Inne Ośrodek badawczo-rozwojowy Związki Zawodowe Rolników Agencja Rozwoju Regionalnego Giełda Rolna (Rynek Hurtowy) Stowarzyszenia, Fundacje Przetwórstwo rolno-spożywcze Organizacje branżowe Izby Rolnicze Urzędy Gmin ARiMR Banki Ośrodek Doradztwa Rolniczego 6,2 0,1 0,6 1,5 1,6 1,9 2,0 2,5 12,4 13,2 20,9 23,0 52,

10 82 Teresa Miś W niewielkim zakresie oczekują pomocy ze strony ośrodków badawczo-rozwojowych. Kapitał ludzki a korzystanie ze środków finansowych UE Jakość czynnika ludzkiego zależy od fizycznych zdolności człowieka do odpowiedniego działania, a nabywa się w rezultacie odpowiedniego wykształcenia, treningu i doświadczenia przejmowanego od otoczenia społecznego. Rozwój owych umiejętności jest swoistą inwestycją w rozwój społeczeństwa i jak każda inwestycja wymaga środków finansowych (Gorlach, 2004). Poziom aktywności rolników w kwestii ubiegania się o środki finansowe UE uzależniony jest od wielu czynników tkwiących wewnątrz gospodarstw, zależnych od samych rolników oraz będących wypadkową sytuacji gospodarczej kraju. Do wewnętrznych czynników ograniczających zalicza się (Miś, 2008): niski poziom wykształcenia rolników, niekorzystną sytuację ekonomiczną gospodarstw, słabe powiązanie gospodarstw z rynkiem, brak umiejętności właściwego wykorzystania informacji o programach pomocowych, słabe zainteresowanie uzyskaniem pomocy ze strony lokalnych instytucji doradczych, itp. Badani rolnicy byli dość aktywni w ubieganiu się o fundusze UE. Ze środków finansowych UE dostępnych w latach , w postaci programu SAPARD, programów PROW i SPO skorzystało 538 osób (co stanowi 62,9% ogółu badanych). Ponad 6% badanych ubiegało o wsparcie w ramach programu SAPARD, blisko 87% ankietowanych rolników złożyło wnioski o dofinansowanie gospodarstw z działań dostępnych w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), w tym najwięcej osób ubiegało się o wsparcie gospodarstw niskotowarowych (28,9%). Co siódmy badany starał się o środki finansowe dostępne w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO), w tym głównie na nowe inwestycje w gospodarstwach. Stwierdzono, że rolnicy legitymujący się wyższym wykształceniem są bardziej aktywni w zakresie ubiegania się o dofinansowanie inwestycji w swoich gospodarstwach. Tabela 6. Korzystanie z działań dostępnych w ramach SPO w zależności od poziomu wykształcenia rolników (w %) Wyszczególnienie Wykształcenie Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe ogółem Inwestycje w gospodarstwach 3,4 6,1 10,0 10,7 7,5 Ułatwianie startu młodym rolnikom - 2,0 4,8 7,4 3,5 Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia - 0,7 2,9 3,8 1,9 alternatywnych źródeł dochodów Inne, w tym: rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej, poprawa przetwórstwa i marketingu produktów rolnych, itp. - 1,9 0,9 1,6 1,1

11 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa 83 W regionie rozdrobnionego rolnictwa z programów pomocowych dostępnych w latach w większym zakresie korzystali rolnicy młodzi i lepiej wykształceni. Co czwarty badany rolnik ubiegający się o środki finansowe UE nie przekroczył 40 roku życia, a ponad 55% rolników, którzy korzystali z programów pomocowych legitymowała się wykształceniem średnim i wyższym (odpowiednio: 43,1 i 12,2%). Tylko 8,7% badanych rolników ubiegających się o wsparcie unijne posiadało wykształcenie podstawowe, w tym 3,4% o inwestycje w gospodarstwach. Dla określenia związku pomiędzy niektórymi cechami obliczono współczynniki korelacji prostej, a ich istotność wyznaczono z 95% prawdopodobieństwem za pomocą testu t-studenta (tab. 7). Tabela 7. Korelacje proste (r) pomiędzy dopłatami z UE oraz niektórymi wskaźnikami ilościowymi i jakościowymi [N=412] Wyszczególnienie Dopłaty UE (poza dopłatami bezpośrednimi) Dopłaty UE na inwestycje Dopłaty UE na poprawę środowiska/ha Pow. UR w ha 0,42* 0,42* 0,30* Pow. ogólna gospodarstwa w ha 0,45* 0,45* 0,31* Wykształcenie właściciela 0,10* 0,09 0,01 Istotność: * p<0,05 Źródło: obliczenia własne Wysokość dopłat UE (bez dopłat bezpośrednich) wykazywała dodatnią korelację z powierzchnią UR, powierzchnią ogólną gospodarstwa oraz wykształceniem rolnika. Istnieje statystycznie udowodniony związek pomiędzy poziomem wykształcenia a uzyskiwanymi w gospodarstwie efektami ekonomicznymi, który sprawia, że osoby z dyplomem szkoły średniej lub wyższej osiągają lepsze wyniki produkcyjne i ekonomiczne od osób legitymujących się takim statusem (Wawrzyniak, 2001). Uzyskane wyniki badań własnych wskazują, że średni dochód uzyskiwany przez badanych rolników na 1 gospodarstwo wynosił ,7 zł, zaś na 1 ha UR 2 775,7 zł i zależał od poziomu wykształcenia użytkowników gospodarstw (rys. 3). Rysunek 3. Dochód gospodarstwa rolnego na 1 ha UR w zależności od wykształcenia ,5 3137, ,7 2492, podstawowe zawodowe średnie wyższe zł/1 ha UR

12 84 Teresa Miś W przyszłości, tj. do 2010 roku wielu badanych rolników deklaruje wprowadzenie zmian innowacyjnych w swoim gospodarstwie, w tym zakup maszyn i urządzeń 46,8% respondentów, ziemi - 36,2%, specjalizację produkcji i wdrożenie nowej technologii produkcji zamierza przeprowadzić co 3 badany rolnik. Korzystnym aspektem wynikającym z opinii rolników jest chęć nawiązywania współpracy z zakładami przetwórczymi, na co wskazało 15,4% rolników oraz integrowania się z innymi rolnikami w grupy producenckie (12,1%). Co dziesiąty badany zamierza do 2010 roku przestawić produkcję na ekologiczną. Jednocześnie rolnicy deklarują korzystanie ze środków finansowych UE w ramach działań dostępnych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata ,1% zamierza ubiegać się o wsparcie, z czego 38,7% pozyskane środki finansowe chce przeznaczyć na nowe inwestycje w gospodarstwach. Przygotowanie rolników do nowego okresu programowania to obecnie jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed lokalnymi instytucjami, szczególnie doradczymi. Bowiem co drugi badany deklaruje, że przy ubieganiu się o środki z UE w latach skorzysta z usług doradczych świadczonych przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Podsumowanie Jakość kapitału ludzkiego, a tym samym odpowiednie wykształcenie oraz zdobyte doświadczenie i umiejętności wpływają na aktywność zawodową, społeczną i kulturalną danej jednostki. Przyśpieszeniu tempa rozwoju regionalnego i lokalnego musi towarzyszyć rozwój przepływu informacji i podnoszenia poziomu wiedzy. W rozwoju gospodarstw w analizowanym regionie ważna rola została wyznaczona instytucjom, które poprzez działania edukacyjne, informacyjne i doradcze mogą w znacznym stopniu stymulować ten rozwój. Instytucje działające na terenie badanego regionu wspierają rozwój gospodarstw poprzez szkolenia, promocję przedsiębiorczości, a przede wszystkim świadczą pomoc rolnikom występującym o dofinansowanie przedsięwzięć z programów UE. Z badań wynika, że rolnictwo wywiera znaczący wpływ na rozwój analizowanego regionu co 4 osoba znajduje zatrudnienie w tym sektorze i jednocześnie dostrzega jak ważne znaczenie w rozwoju gospodarstw ma podnoszenie poziomu wiedzy. Świadczy o tym nie tylko korzystanie ze szkoleń i doradztwa, ale także chęć zdobywania nowej wiedzy, zwłaszcza obejmującej aspekty prawne, ekologiczne i ekonomiczne, a także dostrzeganie potrzeby realizacji nowych inwestycji w gospodarstwach i podejmowania działalności pozarolniczej przy wykorzystaniu środków finansowych UE. Kwestia rozwoju kapitału ludzkiego i jego roli w zakresie rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa jest bardzo aktualna i szczególnie ważna w okresie czterech lat członkostwa Polski w UE. W związku z tym należy zwrócić większą uwagę na pomoc instytucjonalną w zakresie wspierania kapitału ludzkiego i przedsiębiorczości, wzmacniania wzrostu potencjału innowacyjnego oraz poszerzenia oferty usług doradczych i informacyjnych. Do poprawy jakości kapitału ludzkiego, a tym samym poziomu rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa niezbędna jest edukacja, szkolenia i wsparcie finansowe z programów pomocowych UE. BIBLIOGRAFIA: 1. Agenda Cz. Pierwsza. Polityka Unii Europejskiej, 1. Polityka wewnętrzna, 2. Wiedza priorytetem Unii (tłumaczenie FAPA) 2. Drygas M., (2001), Wiedza rolnicza jako podstawa działań edukacyjnych na obszarach wiejskich, w: Kierunki rozwoju doradztwa rolniczego w Polsce na tle tendencji światowych, red. M. Drygas, J. Kania, A.P. Wiatrak, PAN IRWiR Warszawa, s Dzinkowski R., (2006), The Measurement and Management of Intellectual Capitalhttp://ciberconta.unizar.es (stan na luty 2006 roku) 4. Gorlach K., (2004), Rozwój obszarów wiejskich, problemy i perspektywy. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa

13 Rola jakości kapitału ludzkiego w rozwoju regionu rozdrobnionego rolnictwa Jakubowicz E., (2004), Edukacja a kapitał ludzki, w: Regionalny wymiar integracji europejskiej. Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. S. Ciok, D. Ilnicki, VIII/1, IGiRR UWr, Wrocław, s Klepacki B., (2007), Niematerialne czynniki rozwoju rolnictwa polskiego. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom IX, z. 1, s Kłodziński M., (2005) a, Kapitał ludzki, społeczny i kulturowy polskiej wsi, w: Kwestia agrarna w Polsce i na świecie. Wyd. SGGW Warszawa, s Kłodziński M., (2005) b, Perspektywy rozwoju polskiej wsi, Wieś Jutra, nr 10(87), s Matysiak A., (2007), Instytucje nowej gospodarki, w: Zarządzanie kapitałem ludzkim w gospodarce, red. D. Kopycińska, wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, s Miś T., (2007), Absorption of EU funds by farmers in a small farm region, w: National and Regional Economics VIII. Technical University of Košice Faculty of Economics, University of Economics in Bratislava, Slovak Section of ERSA, Institute of Regional and Community Development, Słowacja, s Miś T., (2008), Wykorzystanie wsparcia finansowego z funduszy UE przez gospodarstwa rolne w regionie rozdrobnionego rolnictwa. Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 65, Wydawnictwo SGGW Warszawa, s Niewęgłowski M., (2003), Poziom wykształcenia a dodatkowe źródła dochodów ludności rolniczej. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 983, Wrocław, s Paszkowski S., (2007), Kwalifikacje rolnicze jako instrument oddziaływania na ustrój rolny w Polsce. Wieś i Rolnictwo nr 1(134), s Roos G., Roos J., (1997), Measuring Your Company s Intellectual Performance, Long Range Planning, t. 30, nr Steward T., (1998), Intelectual capital, Biddles Ltd, Buildford and Kings Lynn 16. Wawrzyniak B.M., (2001), Luka edukacyjna barierą procesu integracji polskiej wsi i rolnictwa z Unią Europejską. Wieś i Rolnictwo, nr 3 (112), s Wilkin J., (1998), Bariery edukacyjne i informatyczne, w: Rozwój obszarów wiejskich w Polsce, red. M. Kłodziński, J. Wilkin, FAPA Warszawa 18. Wilkin J., Budzich-Szukała U., Saloni J., (2005), Wizja rozwoju polskiej wsi elementy wspólne i różnicujące próba syntezy. Wieś Jutra, nr 10(87), s