Historia polsko-chiƒskich kontaktów kulturowych w XVII w. The History of Polish-Chinese Cultural Contacts in XVII Century

Transkrypt

1 1 Historia polsko-chiƒskich kontaktów kulturowych w XVII w. The History of Polish-Chinese Cultural Contacts in XVII Century 七世紀波蘭 中華 化接觸的歷史

2 HUMANITAS 2 S T U D I A K U L T U R O Z N A W C Z E Badania Wprowadzenia Monografie èród a j Seria pod redakcjà Andrzeja Gielarowskiego Komitet Naukowy prof. dr hab. Tomasz Gàsowski, prof. dr hab. Henryk Pietras, prof. dr hab. Stanis aw Stabry a, dr hab. Krzysztof Koehler, prof. dr hab. Dariusz Rott, dr hab. Janusz Smołucha, dr hab. Stanis aw Sroka, dr hab. Andrzej WaÊko j Publikacje serii Humanitas. Studia Kulturoznawcze, przygotowywanej przez pracowników naukowych Instytutu Kulturoznawstwa Akademii Ignatianum w Krakowie, kierowane sà do czytelnika zainteresowanego refleksjà nad kulturà w zakresie jej êróde, natury oraz przemian dokonujàcych si przez wieki i wspó czeênie. Celem serii jest zarówno wprowadzanie w poszczególne dziedziny kulturoznawstwa, jak i prezentowanie najnowszych badaƒ w tym zakresie. Dlatego publikujemy prace zbiorowe i podr czniki, jak te monografie oraz teksty êród owe ujmujàce tematyk kulturoznawczà z ró nych perspektyw naukowych. Naukowy charakter serii, gwarantowany przez uczestnictwo kompetentnych badaczy poszczególnych dziedzin kultury w jej powstawaniu, idzie w parze z przyst pnoêcià równie dla czytelników stawiajàcych pierwsze kroki w analizowaniu fenomenu kultury.

3 3 Monografie Jan Konior SJ / 仁安神, 耶穌會會 Historia polsko-chiƒskich kontaktów kulturowych w XVII w. (na przykładzie misji jezuickich) The History of Polish-Chinese Cultural Contacts in XVII Century (Jesuit Missions Examples) 七世紀波蘭 中華 化接觸的歷史 ( 耶穌會使命典範 ) Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013

4 4 Jan Konior SJ, 2013 Akademia Ignatianum, Kraków, ul. Kopernika 26 Recenzenci naukowi: prof. zw. dr hab. Ludwik Grzebień, Akademia Ignatianum w Krakowie prof. UŚ. dr hab. Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, Uniwersytet Śląski w Katowicach Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum oraz ze środków własnych Wydziału Filozoficznego Akademii Ignatianum w Krakowie Konsultacje sinologiczne prof. zw. dr hab. Roman Malek, Instytut Sinologiczny, Sankt Augustin Konsultacje historyczne prof. zw. dr hab. Ludwik Grzebień, Akademia Ignatianum, Kraków Redakcja naukowa dr Mariusz Pleszak Projekt okładki Photo Design Lesław Sławiński Opracowanie techniczne Jacek Zaryczny ISBN (Ignatianum) ISBN (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika KRAKÓW tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks handel@wydawnictwowam.pl KSIĘ GARNIA WYSYŁ KOWA tel , faks e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika Kraków

5 5 Memorial gratum facit Pamięć stanowi o wdzięczności (Seneka, De beneficiis, III 4, 2) 前事不忘後事之師 Wydarzenia przeszłości, jeśli nie zostaną zapomniane, stają się drogowskazem przyszłości (Przysłowie chińskie z Intryg Walczących Królestw) Książkę tę dedykuję prof. Jackowi Bolewskiemu SJ, znawcy buddyzmu i hinduizmu, odkrywającemu ziarenka prawdy w innych religiach i kulturach

6 7 Spis treści Wstęp Uzasadnienie wyboru tematu Literatura przedmiotu Zachowane źródła archiwalne Archivum Romanum Societatis Iesu Korespondencja Układ rozprawy Ocena stanu badań Podziękowania Kontekst chiński Filozoficzne myślenie Wschodu i Zachodu Klasyczne dzieła chińskie autorytetem dla Chińczyków Konfucjanizm Humanizm konfucjański ( 孔夫會意 ) Czasy Konfucjusza Idealni starożytni władcy wzorem do naśladowania Dobry i mądry władca Taoizm Lao Tse 老子 i główne koncepcje taoizmu 道家 Buddyzm Epoka buddyjska fo jiao 佛教 Rozkwit buddyzmu w Chinach Wpływ buddyzmu chan 讒 na kulturę chińską podczas panowania dynastii Han 漢 (206 p.n.e. 220 n.e.) Edukacja i formacja w klasztorach buddyjskich w Chinach Trudności adaptacyjne buddyzmu na gruncie chińskim Chrześcijaństwo Próba adaptacji kultury chrześcijańskiej w obręb kultury chińskiej Epoka chrześcijańskiego nestorianizmu w Chinach Złoty wiek dynastii Tang 唐 ( ) w kulturze chińskiej Polityka i gospodarka Kultura Odkrycia Nowe religie w czasach dynastii Tang Upadek dynastii Tang Dynastia Ming 明 111

7 8 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych 2. Jezuici polscy w XVII wieku Misyjny charakter zakonu jezuitów Początek jezuickich misji w Chinach, związany z działalnością św. Franciszka Ksawerego Instrukcje misyjne Ignacego Loyoli Motywy wstępowania do jezuitów pierwszych Polaków Zjawisko filoorientalizmu Publikacje misyjne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku Szkolnictwo jezuickie głównym środkiem działalności apostolskiej zakonu Początki systemu szkolnictwa jezuickiego w Polsce Rola oraz znaczenie jezuitów w rozwoju kulturalnym, naukowym i edukacyjnym Rzeczypospolitej Obojga Narodów Szkoły jezuickie Akademia Wileńska Akademia Poznańska Akademia Lwowska Jezuickie szkoły krakowskie Krytyka nauczania w szkołach Towarzystwa i literatura antyjezuicka Tło duchowo-kulturowo-misyjne działalności jezuitów na ziemiach polskich Jezuiccy misjonarze w Państwie Środka Rola i znaczenie Chin dla Polaków od XIII do XVII wieku Poszukiwania sposobu dotarcia do Chin za panowania króla Jana III Sobieskiego Indipetae: prośby i motywacje jezuitów polskich starających się o wyjazd do Chin Nauka jako punkt wyjścia w ewangelizowaniu Chin Metody pracy misyjnej Przedmiot sporu o ryty chińskie (spór akomodacyjny) Sylwetki polskich jezuitów Andrzeja Rudominy, Mikołaja Smoguleckiego i Michała Boyma w kontekście misyjnej działalności Towarzystwa Jezusowego w Chinach Andrzej Rudomina 盧安德 ( ) Pochodzenie, wykształcenie, kariera Formacja duchowo-intelektualna Zdobyć świat dla Chrystusa Misja chińska Andrzeja Rudominy Jan Mikołaj Smogulecki 穆尼閣 ( ) Pochodzenie, nauka, kariera społeczno-polityczna W służbie Bogu i ludziom Michał Boym Bu Mige 卜彌各 ( ) Sylwetka Michała Boyma Koleje życia Michała Boyma 257

8 SPIS TREŚCI Brevis Relatio 中國略記 Flora Sinensis 中國植物志 China Illustrata 中國圖畫 W poszukiwaniu dialogu Duchowy i apostolski wymiar działalności jezuitów Rudominy, Smoguleckiego i Boyma oraz ich wpływ na otoczenie Dialog międzykulturowy jako obszar nadziei w spotkaniu Zachodu ze Wschodem i Wschodu z Zachodem Jezuici prekursorami dialogu międzykulturowego i międzyreligijnego Praca jezuitów na niwie kulturalnej i naukowej Wobec Innego. Działania XVII-wiecznych jezuitów polskich w Chinach w świetle filozofii dialogu 313 Zakończenie XXI wiek czasem nowych wyzwań i twórczej wymiany intelektualno-kulturowej pomiędzy Polską a Chinami Ocena kontaktów międzykulturowych Czego Polacy mogą nauczyć się od Chińczyków? Dialog międzykulturowy i międzyreligijny 333 Aneks Wybrane wydarzenia z historii Towarzystwa Jezusowego, związane z ewangelizacją Chin w XVII w Portret Andrzeja Rudominy Mapa Chin z zaznaczonymi miejscami pobytu Andrzeja Rudominy Odręczna notatka zawierająca informację o pochodzeniu Andrzeja Rudominy i dacie jego śmierci w Chinach, odnaleziona w zbiorach ATJKr Rękopis Krótkiego żywotu Rudominy, odnaleziony w zbiorach ATJKr List Andrzeja Rudominy do Mutiusa Vitelleschiego (bez daty) Kolejny list Andrzeja Rudominy do Mutiusa Vitelleschiego (bez daty) List Andrzeja Rudominy do Michaela Ortiza (Hamcheu, 31 lipca 1627) List Jana Mikołaja Smoguleckiego do Mutiusa Vitelleschiego (Rzym, 6 czerwca 1641) Początkowe strony Tianbu zhenyuan 天步貞原 (1653) dzieła Jana Mikołaja Smoguleckiego, poświęconego tematyce astronomiczno-astrologicznej Kolejne strony dzieła Tianbu zhenyuan 天步貞原 J.M. Smoguleckiego Strona tytułowatianbu zhenyuan congshu 天步貞原叢書 J.M. Smoguleckiego z 1644 r. (edycja uzupełniona i poprawiona, ale obejmująca te same rozdziały) Pierwsze strony Lixue huitong 歷學會通 ( ) J.M. Smoguleckiego Rysunek przedstawiający Michała Boyma podczas pracy naukowej 353

9 10 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych 15. Rysunek przedstawiający krzew i owoc ananasa, zamieszczony w Flora Sinensis Michała Boyma Rysunek przedstawiający drzewo i owoc papai, zamieszczony w Flora SinensisMichała Boyma Rysunek przedstawiający drzewa papajowe, zamieszczony w China illustrata Athanasiusa Kirchera List Michała Boyma do Mutiusa Vitelleschiego (Kraków, 5 lipca 1641) List Michała Boyma do Mutiusa Vitelleschiego (Kraków, wrzesień 1641) Chiny za panowania dynastii Ming ( ) 361 Bibliografia Wykaz ważniejszych skrótów Źródła rękopiśmienne Andrzej Rudomina 盧安德 Mikołaj Smogulecki 穆尼閣 Michał Boym 卜彌各 Źródła drukowane 365 Summary 407 Indeks osobowy 411

10 11 Wstęp 1. Uzasadnienie wyboru tematu Nazwiska Andrzeja Rudominy 盧安德 ( ), Michała Boyma 卜彌各 ( ) czy Mikołaja Smoguleckiego 穆尼閣 ( ) nie brzmią zupełnie obco współczesnym historykom nauki, zwłaszcza tym zajmującym się astronomią, matematyką oraz historią Kościoła i misji w Chinach. Są to niewątpliwe trzej wybitni Polacy, znani badaczom kultury i historii Chin na całym świecie, szczególnie tym, których zainteresowania koncentrują się na rozwoju chrześcijaństwa w XVII wieku w Państwie Środka. Owi jezuici mieli bardzo szerokie zainteresowania: matematyczne, astronomiczne, geograficzne, przyrodnicze, medyczne, historyczne, sinologiczne i teologiczne. Wyróżniali się, co warte jest podkreślenia, w umysłowej elicie kulturalnej zarówno na Zachodzie, jak i w samych Chinach. Najbardziej płodnym spośród nich był Michał Boym, którego twórczość, nieustannie odkrywana, budzi sporą ciekawość, stanowiąc dowód genialności i chłonności umysłu misjonarza oraz jego naukowego zacięcia. Przyglądając się materialnym świadectwom, jakie pozostawił, można przypuszczać, że podczas wykonywania swojej chińskiej misji nie rozstawał się z notatnikiem, rysując w nim i opisując wschodnie rośliny (Flora Sinensis). Miarą erudycji badacza jest fakt, że w swoich zapiskach posługiwał się zarówno łaciną, jak i językiem chińskim. Drugi z wspomnianych jezuitów, Mikołaj Smogulecki, zajmował się głównie matematyką i astronomią. Uważany jest za autora ważnego dzieła astronomicznego: Tianbu zhenyuan 天步眞原 (Obliczanie zaćmień

11 12 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych według metod zachodnich). Dokonał w nim swoistej koneksji astronomii i astrologii, formując z dziedzin tych jedną dyscyplinę, którą jego uczeń Xue Fengzuo ( ) nazwał Tianxue 天學 (Nauka o niebie) lub Lixue 曆學 (Kalendarzowe studium). Zasłynął także z tego, iż rozszerzył spectrum zagadnień mieszczących się w ramach studiów matematycznych, chcąc pokazać nowe możliwości w zakresie astrologii meteorologicznej, hydrauliki, harmonii muzycznej, fortyfikacji wojskowej, balistyki, księgowości, architektury, mechaniki i horologii, przybliżając tym samym Chińczykom osiągnięcia zachodniej nauki. Uczeni chińscy łączyli go z konfucjańskim egzegetą Yan Ruoju 閻若璩 ( ), twierdząc, że metody i komentarze polskiego misjonarza nie są sprzeczne z ustaleniami badaczy chińskich. Uważał tak chociażby chiński uczony Hu Wei 胡渭 ( ), sugerując, że komentarze Smoguleckiego prawdopodobnie pochodzą od Konfucjusza. Polski naukowiec wprowadził do Chin nieznany tam wcześniej rachunek logarytmiczny, co odbiło się echem w historii Państwa Środka, jako że rachunek ten znalazł zastosowanie w obliczaniu zaćmień słońca. Wraz z Boymem przyczynił się ponadto do wprowadzenia systemu kopernikańskiego. Najmniej znanym spośród omawianych przeze mnie jezuitów jest Andrzej Rudomina. Opublikował on razem z włoskim duchownym Julio Alenim SI ( ) ważną książkę w języku chińskim: Kouduo richao 口鐸日抄 (A Diary of Oral Admonitions, Diariusz ustnych napomnień, ) jezuicki dialog naukowy pomiędzy misjonarzami i nowo nawróconymi na chrześcijaństwo konfucjanistami w prowincji Fujian 福建. Dialogi oraz homilie Aleniego i Rudominy spisywać zaczął Li Jiubiliao 李九標, główny redaktor zbioru, konwertyta z 1628 r. On też szczególnie wychwalał Rudominę za jego wkład w studia astronomiczne tianxue 天學. Wraz z Alenim opracował Rudomina jeszcze jedno dzieło, zatytułowane Keu to je tchao (Odpowiedzi na różne pytania), dotyczące zagadnień wiary chrześcijańskiej oraz nauk przyrodniczych i matematycznych, wydane w 1630 r. w Fuzhou 福州 i wznowione w 1872 r. Ponadto już samodzielnie napisał po chińsku i opublikował dwa manuskrypty: Shih-pa fu hsin t'u 十八幅心圖 (Osiemnaście obrazów serca) oraz Shih fu ch'in tai t'u 十幅勤怠圖 (Dziesięć obrazów człowieka pracowitego i leniwego). Wszyscy trzej omawiani misjonarze byli pionierami jezuickich misji w Chinach, świetnie przygotowanymi duchowo i naukowo do prowadzenia dysput, ale także posiadającymi ważną, choć wówczas mało znaną i niedocenianą w Kościele, umiejętność prowadzenia otwartego dialogu zarówno kulturowego, jak i naukowego. Realizując

12 WSTĘP 13 swoje powołanie, stawali się pomostem łączącym odmienne systemy religijno-kulturowe Polski, Europy i Chin. Świetnie wyedukowani, o różnorodnych, wielostronnych zainteresowaniach, w oparciu o Ratio Studiorum, antyczną grecką filozofię i sztukę oraz teologię i inne dziedziny wiedzy, takie jak matematyka, astronomia czy geografia, połączyli orient chiński i świat zachodni, poszukując w XVII wieku dialogu kultur pomiędzy homo polonus i homo sinicus. Zaznaczam, iż określając przynależność narodową prezentowanych postaci, używam w rozprawie ogólnego epitetu polscy na zasadzie pewnego skrótu myślowego. Oczywiście formalnie są oni obywatelami Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Polskiego i Litewskiego z obszaru Korony (jak w przypadku krakowianina Smoguleckiego czy lwowianina Boyma) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (biorąc pod uwagę wileńskie korzenie Rudominy). Celem niniejszej pracy jest ukazanie polsko-chińskich kontaktów kulturowych w XVII wieku na przykładzie misji jezuickich. Nie chodziło tylko o zarysowanie interesujących sylwetek Polaków, ale także o przedstawienie szczególnych motywów ich wyjazdów, posiadanych możliwości, napotykanych trudności, zdobywanych doświadczeń słowem: okoliczności, w jakich przyszło im pracować oraz poszerzać własne horyzonty kulturowe i religijne. Poczynione ustalenia jednoznacznie dowodzą, że to między innymi z ich listów, broszur oraz książek Polska i Europa czerpały swoją wiedzę o Chinach. Nie ulega wątpliwości, że zasługi naszych rodaków warte są podkreślenia, stanowiąc przyczynek do ich chwały. Zasygnalizowane w tytule pracy i przeprowadzone w jej kontekście badania koncentrują się najpierw na samych Chinach, co służyć ma nakreśleniu stosownego tła dla prezentacji istoty polsko-chińskich relacji. Stanowią próbę pokazania różnic w myśleniu ludzi Wschodu i Zachodu, zrozumienia humanizmu chińskiego, wprowadzenia w kulturę chińską, przybliżenia postaci największego nauczyciela narodu chińskiego, Konfucjusza 孔子, i roli odegranej przez niego w kształtowaniu kultury Chin, a także zwrócenia uwagi na ważną obecność rdzennej religii Chin, taoizmu 道教, oraz na osobę jej założyciela Lao Tse 老子. Nie pominięto epoki buddyjskiej 佛教 oraz wpływu buddyzmu chan 懺 na kulturę chińską, a także refleksji na temat podjętych prób adaptacji kultury chrześcijańskiej na grunt chiński wszystko to dla lepszego wyobrażenia sobie kultury chińskiej z czasów na długo jeszcze przed pojawieniem się tam polskich jezuitów. W dalszej kolejności ukazano misyjny charakter Towarzystwa Jezusowego i jego

13 14 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych działalność do czasów św. Franciszka Ksawerego, omówiono system szkolnictwa jezuickie go z naciskiem na rzeczywistość polską, a także rolę i znaczenie jezuitów w rozwoju kulturalnym, naukowym i edukacyjnym Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podkreślony został aspekt harmonijnej formacji zakonnej, duchowo-intelektualnej, zakładającej bycie człowiekiem wielkich pragnień, zgodnie z mottem jezuickim Ad Maiorem Dei Gloriam i podstawowym celem jezuitów, jakim jest chrystianizacja narodów. Na tym tle przedstawione zostały sylwetki polskich członków Towarzystwa, ich zainteresowanie Chinami, motywy wyjazdu i charakter ich pracy misyjnej w Chinach w tym kontekście przywołano Indipetae, czyli petycje i motywacje jezuitów polskich związane z ich wyjazdem do Chin, zobrazowano ich życie i metody pracy, zarówno w wymiarze duchowym, jak i apostolskim, jak również zarysowano ramy prowadzonego przez nich dialogu z mandarynami i literatami chińskimi. Zwieńczenie rozprawy stanowią rozważania poświęcone poszukiwaniu dialogu międzykulturowego pomiędzy Zachodem i Wschodem oraz Wschodem i Zachodem, którego pionierami w XVII wieku stali się jezuici, oparte na ustaleniach z zakresu filozofii dialogu. Całość zamyka krótki rozdział, będący swego rodzaju update aktualizacją zagadnienia, dopowiedzeniem na temat kształtu wymiany intelektualno-kulturowej pomiędzy Polską a Chinami dokonującej się w XXI wieku, w dobie nowych wyzwań i możliwości. Wypada zwrócić w tym miejscu uwagę, iż praca wskazuje na zachowaną korespondencję polskich jezuitów jako na część tej epistolarnej spuścizny Towarzystwa Jezusowego, która de facto od samego początku jego istnienia stanowiła główną formę komunikacji pomiędzy kurią w Rzymie a jezuitami wysyłanymi w różne części świata, zachowującymi łączność i jedność z generalnym przełożonym. Widoczny jest w niej, oprócz naturalnego w tym kontekście wewnętrznego dialogu jezuickiego, również dialog chrześcijańskiego świata zachodniego z kulturą chińską, dokonujący się na płaszczyźnie naukowej i religijnej. 2. Literatura przedmiotu Studiowanie zachowanej korespondencji, źródeł archiwalnych oraz dawnych i współczesnych publikacji na temat polskich jezuitów pracujących w XVII wieku w Chinach objawia, oprócz ważnego pola misyjnego, również genialne sukcesy naukowe Boyma czy Smoguleckiego, a także gorliwość apostolską Rudominy. Wspomina o nich m.in.

14 WSTĘP 15 Polski słownik biograficzny 1, a także polscy jezuiccy pisarze, ukazujący twórczą działalność swoich współbraci w Chinach 2. Na uwagę zasługują opracowania Józefa Krzyszkowskiego ( ) 3, Edwarda Kosibowicza 4, Mieczysława Bednarza ( ) 5, także jezuickich historyków: Bronisława Natońskiego ( ) 6 i najbardziej zasłużonego na tym polu Ludwika Grzebienia 7. Tematyką jezuitów polskich, a w szczególności postacią Michała Boyma, zajmowali się również Bolesław Szczęśniak, Edward Kajdański, Monika Miazek, Jan Konior i inni 8. Najlepsze i najbardziej szczegółowe opracowania poświęcone poruszanej w niniejszej pracy tematyce odnaleźć można w literaturze obcojęzycznej. Wśród badaczy o wyjątkowych zasługach wymienić należy działających wcześniej: Carlosa Sommervogela, Laszlo Polgara, Luisa Pfistera, Josepha Dehergne a 9 oraz współczesnych autorów: 1 Polski słownik biograficzny, red. W. Konopczyński, Kraków 1935 (dalej: PSB). 2 Por. J. Konior SJ, Andrzej Rudomina unforgettable Lithuanian Jesuit missionary scholar: from Vilnius University to China, Acta Orientalia Vilnensia nr 10, 1-2, 2009, s Por. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, , oprac. L. Grzebień i in., Kraków 1996, s Por. E. Kosibowicz, J. M. Smogulecki SI, Mu Ni-ko Żu-to, zapomniany polski misjonarz w Chinach w XVII w. W: F.A. Plattner, Gdy Europa szukała Azji, tłum. A. Starzeński, M. Bednarz SI, Kraków 1975, s Por. M. Bednarz, Andrzej Rudomina SI, Lu Ngan Tö, Pan Sze. Pierwszy polski jezuita- -misjonarz w Chinach w XVII w. W: F.A. Plattner, Gdy Europa szukała Azji, s Por. B. Natoński SI, Polscy jezuici jako misjonarze w Chinach, Nasze Sprawy (Pismo Prowincji Południowej Towarzystwa Jezusowego) 1988, nr 10, s Natoński w tym numerze pisze o jezuitach polskich w Chinach, szczególnie podkreśla rolę Boyma. 7 Por. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, Zob. B. Szczęśniak, The Writings of Michael Boym, Monumenta Serica, Tokio, 1955, nr 14, s ; E. Kajdański, Perłowy trójkąt, Warszawa 1987; tenże, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988; tenże, Michał Boym. Ambasador Państwa Środka, Warszawa 1999; tenże, Michała Boyma opisanie świata, tłum. E. Kajdański, Warszawa 2009; M. Miazek, Michał Boym ( ). W: Studia boymiana, red. A.W. Mikołajczak, M. Miazek, Gniezno 2004, s ; taż, Flora Sinensis owoc barokowej retoryki. W: tamże, s ; Duc Ha Nguyen, Polscy misjonarze na Dalekim Wschodzie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2006; J. Konior SJ, Pionierzy inkulturacji chrześcijaństwa Matteo Ricci SJ i Michał Boym SJ. W: Chrystologia chińska, red. D. Klejnowski-Różycki, Opole 2008, s Zob. C. Sommervogel SI, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, t. 1-12, Bruxelles, Paris ; L. Polgar, Bibliographie sur l histoire de la Compagnie de Jésus, , t. 1-3, Roma ; tenże, Bibliography of the History of the Society of Jesus, Jesuit Historical Institute, Rome, St. Louis 1967; L. Pfister SI, Notices biographiques

15 16 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych Ad Dudinka, Nicolasa Standearta (Lowanium), Erika Zürchera (Leiden), Claudię von Collani (Uniwersytet w Würzburgu), Noëla Golversa (Lowanium), polskiego pochodzenia Johna Witeka (Waszyngton), Romana Malka (Instytut Monumenta Serica, Sankt Augustin) 10. Ich rzetelnie przygotowane prace to cenne źródło bibliograficzne, przydatne wszystkim kolejnym pokoleniom naukowców. Oprócz powyższych opracowań nieocenioną pomoc w przygotowaniu rozprawy stanowiły serie wydawnicze Monumenta Serica Monograph Series 11 wydawane głównie w języku angielskim, ale też niemieckim i włoskim. Na szczególną uwagę w tym względzie zasługuje seria Monumenta Serica et bibliographiques sur les Jésuites de l ancienne mission de Chine , t. 1-2, Chang-Hai ; J. Dehergne SI, Répertoire des Jésuites de Chine de 1552 à 1800, Bibliotheca Instituti Historici S. I., t. 37, Roma, Paris Zob. N. Standaert, Jesuit Corporate as Shaped by the Chinese. W: The Jesuits: Cultures, Sciences and the Arts , red. J.W. O Malley, Toronto, Buffalo, London 2000, s ; E. Zürcher, In the Beginning: 17 th Century Chinese Reactions to Christian Creationism. W: Time and Space in Chinese Culture, red. C.C. Huang, E. Zürcher, Leiden, New York, Köln 1955, s ; Handbook of Christianity in China, red. N. Standeart, vol. 1, Leiden, Boston, Köln 2001; J.W. Witek, Christianity and China Universal Teaching from the West. W: China and Christianity: Burdened Past, Hopeful Future, red. S. Uhalley Jr., Xiaoxin Wu, New York, London 2001, s ; The Chinese Face of Jesus Christ, red. R. Malek SVD, vol. 1, Nettetal 2002; vol. 2, Nettetal 2003; vol. 3a, Nettetal 2005; vol. 3b, Nettetal R. Malek SVD jest autorem wielu książek i artykułów w języku niemieckim, angielskim i polskim, dotyczących problematyki chrześcijaństwa w Chinach i religii Chin. 11 Zob. Scholar from the West: Giulio Aleni SJ ( ) and the dialogue between Christianity and China, red. T. Lipiello, R. Malek SVD, Nettetal 1997; The Chinese Face of Jesus Christ, red. R. Malek SVD (dz. cyt.); Light a Candle. Encounters and Friendship with China, red. R. Malek SVD, G. Criveller PIME, Sankt Augustin, Nettetal 2010; M. Gálik, Influence, Translation and Parallels: Selected Studies on the Bible in China, Sankt Augustin 2004; Kouduo richao: Li Jiubiao s Diary of Oral Admonitions. A Late Ming Christian Journal, tłum. E. Zürcher, red. R. Malek, vol. 1-2, Sankt Augustin 2007; D. Sachsenmaier, Die Aufnahme europäischer Inhalte in die chinesische Kultur durch Zhu Zongyuan (ca ), Sankt Augustin, Nettetal 2001; Western Learning and Christianity in China. The Contribution and Impact of Johann Adam Schall con Bell S. J. ( ), red. R. Malek SVD, vol. 1-2, Sankt Augustin, Nettetal 1998; Bible in Modern China. The Literary and Intellectual Impact, red. I. Eber, Sze-Kar Wan, K. Walf, Jerusalem 1999; S. Gatta, Il natural lume de cinese. Teoria e prassi dell evangelizzazione nella Breve relatione di Philippe Couplet S. J. ( ), red. R. Malek SVD, Sankt Augustin, Nettetal 1998; Ferdinande Verbiest ( ): jesuit missionary, scientist, engineer and diplomat, red. J.W. Witek, Nettetal 1994; The Chinese Rites Controversy: Its History and Meaning, red. D.E. Mungello, Nettetal 1994; An Illustrated Life of Christ, Presented to the Chinese Emperor. The History of Jincheng shuxiang (1640), red. N. Standeart, Nettetal 2007; Forgive us our Sins. Confession in Late Ming and Early Qing China, red. N. Standeart, A. Dudink, R. Malek SVD, Nettetal 2006.

16 WSTĘP 17 nr 59 z 2011 r., zawierająca szereg ważnych opracowań dotyczących zagadnień związanych z Rudominą, Smoguleckim i Boymem 12. Korzystanie z rozlicznych materiałów źródłowych pozwoliło dokładnie zbadać życiową drogę Smoguleckiego, Boyma i Rudominy, motywacje podejmowanych przez nich działań i trudności, jakie napotkali podczas wyjazdu do Chin. Dzięki staraniom naukowym wcześniejszych badaczy możliwe było pełniejsze zaprezentowanie roli, jaką odegrali w tworzeniu dialogu kultur, a także tego, w jakim stopniu przyczynili się do zbudowania pomostu kulturowego pomiędzy Europą a Chinami. 12 L. Grzebień, The Perception of the Asian Missions in Sixteenth to Seventheenth Century Poland during the Period of Re-Catholicisation, Monumenta Serica 2011, nr 59, s ; J. Konior, Intelectual, Sipiritual and Missionary Background of the Polish Jesuits in the Seventeeneth Century, s ; J. Łukaszewska-Haberkowa, The First Generation of Jesuits in Poland and the Development of Missions, s ; St. Cieślak, The Boym Family in Lwów, s ; M. Miazek-Męczyńska, Indipetae Boymianae. On Boym s Requests to the Jesuit General for a Missionary Appointment to China, s ; P. Rule, The Jesuits and the Ming-Qing transition: How did Boym and Martini Find Themselves on Opposiste Sides?, s ; N. Golvers, Michael Boym and Martino Martini: A Contrastive Portrait of two China Missionaries and Mapmakers, s ; T. Sena, Macau and the Contours of Michael Boym s Imperial Legation to Pope Innocent X, s ; J.W. Witek, Presenting the Nestorian Monument from the late Seventeeth to the early Eighteenth Century: The Role of Michał Piotr Boym ( ) and Claude Visdelou ( ), s ; C. von Collani, A Missionary on His Journey: Michał Boym and Religions in East Asia, s ; H. Walravens, Flora Sinensis Revisited, s ; Ch. Bocci, The Animal Section in Boym s ( ) Flora Sinensis : Portentous Creatures, Healing Stones, Venoms and Oher Curiosities, s ; E. Kajdański, The Traditional Chinese Medicine as Reflected in the Works of Michael Boym, s ; E. Rosner, Michael Boym and the Introduction of Chinese Medical Knowledge to the West: A Reappraisal, s ; R. Danieluk, Michał Boym, Andrzej Rudomina and Jan Smogulecki Three Seventeeth Century Missionaries in China. a Selection of Documents from the Roman Jesuit Archives, s ; S. Gang, Learned Conversations on the Heavenly Studies: Andrzej Rudomina and His Mission in Late Ming Fujian, s ; J. Ryh-Shin, An Approach between Nature (Xing) and Heart (Xin): Confucianism in Fujian and Christian Doctrinal Discourses. An Inter-textual Analysis of the Discourses of Aleni And Rudomina in Kouduo richao, s ; H. Qi, From Adam Schall von Bell to Jan Mikołaj Smogulecki. The Introduction of the European Astrology in Late Ming and early Qing China, s Historia...2

17 31 Rozdział 1 Kontekst chiński. Państwo Środka próba rekonstrukcji specyfiki kulturowej i klimatu mentalnego Aby ujrzeć przyszłość, trzeba uchwycić przeszłość (Konfucjusz) Niniejszy rozdział stanowi wprowadzenie w świat chińskiej starożytności, próbę rekonstrukcji stanu zbiorowego umysłu chińskiego badanego okresu, dokonywaną z założeniem, iż stan ten jest odtwarzalny i dostępny poprzez odwołanie do systemów światopoglądowych dominujących w sferach rządzących konfucjanizmu, taoizmu, buddyzmu. Przedstawione w nim zostaną również wpływy europejskiej kultury chrześcijańskiej na kulturę chińską. Ważnym pytaniem jest bowiem, na ile chrześcijańskie wartości ewangeliczne zaadaptowały się w kulturze chińskiej oraz w jakim stopniu kultura chińska uformowała głosicieli Ewangelii z Europy, jak rozwijał się wzajemny dialog kulturowy i naukowy, uwzględniający filozoficzną odmienność, konfucjański humanizm i wartości chrześcijańskie, a także w jaki sposób wspomagały go europejskie zdobycze techniczne i naukowe (astronomiczne, matematyczne), które wraz z misjonarzami trafiały do Chin. Od średniowiecza Europa Zachodnia spoglądała na Państwo Środka jako na kraj bogatej historii, nauki i kultury. Wiedza to jednak była bardzo pobieżna i strereotypowa, stąd chęć poznania tego tajemniczego świata jawiła się jako jeden z priorytetowych celów europejskich elit kulturowych.

18 32 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych 1.1. Filozoficzne myślenie Wschodu i Zachodu Filozoficzne systemy myślenia Wschodu i Zachodu różnią się w sposób zasadniczy, bazując na różnych założeniach. W kulturze świata zachodniego stawia się pytania o tożsamość, o eidos, poszukuje się trwałości, niezmienności, aeternum. Myśliciele chińscy szukali zmienności, zgodnie z cyklem zmian 1. Generalnie ludzie Wschodu odznaczają się myśleniem naturalistycznym, co znajduje odzwierciedlenie w religii i myśli taoistycznej, szintoistycznej, konfucjańskiej, a także w buddyzmie hinduskim, w którym widoczne są również elementy metafizyczne. Dzięki buddyzmowi, który przywędrował z północnej Indii do Chin ok. I wieku n.e., myśliciele chińscy zapoznali się z metafizyką buddyjską. Na Dalekim Wschodzie Indie były pierwszym krajem, w którym wypracowano zasady logiki przeniesione następnie do Chin, Japonii i Tybetu 2, aby usystematyzować system myślenia, jako uniwersalne narzędzie badawcze dla poszczególnych ludów. Każda kultura próbowała i próbuje interpretować zagadnienia egzystencjalne i tajemnice człowieka na podstawie religii, filozofii, teologii, medycyny, tradycji i mądrości narodowej. Generalnie na Wschodzie jednostka nie realizuje się jako indywiduum, raczej podporządkowana jest całemu społeczeństwu (cecha uniwersalna). Prawdą jest, że w niektórych krajach Wschodu naturalne było całkowite podporządkowanie się najwyższemu autorytetowi, cesarzowi albo królowi. Na temat specyfiki wschodniego myślenia filozoficznego wypowiadali się również zachodni filozofowie, wśród nich Hegel, który zauważył, że Bóg/Absolut ma na Wschodzie cechę das Allgemeine ( uniwersalność ). O specyfice religii Wschodu wypowiadał się w sposób następujący: Podstawową zasadą różnych religii Wschodu jest upatrywanie prawdy jedynie w pojedynczej Substancji. Jednostka jako taka nie ma wartości i nie jest w stanie jej zdobyć, dopóki działa sama i tylko przez siebie (das Annundfürsich Seyende), poza Absolutem. Jednostka może stać się prawdziwie wartościową jedynie przez zjednoczenie się z Substancją, wtedy nie jest już jednak Podmiotem, ale rozpływa się w tym, co nieświadome 3. 1 A.I. Wójcik, Filozoficzne podstawy sztuki kręgu konfucjańskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s Por. H. Nakamura, Systemy myślenia ludów Wschodu. Indie, Chiny, Tybet, Japonia, red. P.P. Wiener, tłum. M. Kanert, W. Szkudlarczyk-Brkić, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, s Tamże, s. 26.

19 1. KONTEKST CHIŃSKI 33 Myślenie ludzi Wschodu jest bardziej myśleniem intuicyjnym, głównie u Chińczyków i Japończyków, zaś u ludzi Zachodu dominuje najczęściej logiczna argumentacja. Myślenie analityczne to cecha ludzi Zachodu, zaś syntetyczne ludzi Wschodu. Idąc takim tokiem analizy, można by dokonać kolejnego podziału w systemie myślenia, że ludzie Zachodu są racjonalistyczni, ludzie Wschodu zaś irracjonalistyczni 4. Oczywiście te zestawienia porównawcze można mnożyć. Zostały tutaj pokazane dlatego, aby choć w małym zarysie stworzyć elementarne obrazy porównawcze obu kultur, odwołując się do swoistych systemów myśleniani oraz kategorii logiczności vs. nielogiczności. Aby wejść głębiej w system myślenia i rozumienia homo asiaticus i homo sinicus, potrzeba sięgnąć do korzeni tej cywilizacji. Fundamentem kultury chińskiej jest język pisany. Dopiero znajomość klasyki chińskiej pozwala w pełni odkrywać duszę Chińczyka. Takim doskonałym kulturowym spichlerzem, w którym przechowywana jest wiedza o kulturze danego narodu, jest niewątpliwie język. Stanowi on fundament kultury, dzięki niemu może ona przetrwać i ewoluować, świadczy o tożsamości narodowej i jest uniweresalnym medium wykorzystywanym w komunikacji interpersonalnej Klasyczne dzieła chińskie autorytetem dla Chińczyków Dla Chińczyków najwyższym autorytetem i zbiorem wzorów do naśladowania są dzieła klasyczne (wieczne), w których zawarte są również tak istotne dla nich informacje historyczne. Terminy, które w powszechnym rozumieniu odnoszą się do ludzkiej egzystencji i prawdy o człowieku, to jing 經 ( dzieło klasyczne ), dian 典 ( kodeks ) i chang 長 ( wieczność ) 5. Wiedział o tym Konfucjusz, dlatego pragnął na nowo powrócić do tradycji świętych ksiąg chińskich, aby budując na powszechnie uznanej tradycji, doprowadzić społeczeństwo chińskie do ładu moralnego i społecznego, poczynając od odnowy rodziny, a przez rodzinę społeczeństwa, łącznie z samym cesarzem, który nazwany został synem nieba oraz był panem życia i śmierci wszystkich Chińczyków. Chociaż Chińczycy widzieli w nim mitycznego boga, to w historii Chin odnaleźć można cesarzy Huang di 皇帝, którzy często nie byli 4 Tamże, s Tamże, s Historia...3

20 34 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych żadnymi wzorami dla społeczeństwa, nierzadko rządzili w okrutny sposób przy użyciu przybocznej gwardii cesarskiej, rozbijając wybuchające rebelie. Tylko cesarze z pasją, mający szacunek do nauki, potrafili rządzić roztropnie, doprowadzając Państwo Środka do jedności i umacniając je. Świadectwem ich prestiżu był fakt, że obce kraje, jak Japonia, Korea i inne czuły respekt przed Chinami i przejmowały wiele z ich kultury, łącznie z pismem chińskim. Kultura chińska w długim procesie historii zawsze odgrywała wyjątkowo ważną rolę, ponieważ Chińczycy przez wieki w większym stopniu definiowali się i integrowali poprzez jej wytwory, aniżeli politycznie ustanowioną państwowość 6. Chińczyk pytany o genezę tradycyjnej kultury chińskiej najczęściej w odpowiedzi sięga do wielkiej historii Chin, wyrażając tym samym dumę z bycia Chińczykiem. Wskazuje na cesarzy chińskich, których traktowano jako autorytety etyczne, często ich deifikując. Zbyt wielka duma narodowa sprawiła, że obywatele Chin na przestrzeni wieków wywyższali swój kraj, umniejszając wartość innych, a swoją ziemię nazwali zhongguo 中國 Państwo Środka. W intelektualnych kołach naukowców chińskich szczególnie wiele uwagi poświęca się dwom stanowiskom, z których pierwsze traktuje o istocie tradycyjnej kultury chińskiej, czyli o dobrych obyczajach 7, drugie o humanizmie 8. Rdzenną kulturę chińską tworzyły obyczaje, ryty 9, ceremonie, etykieta (li 利 ) i normy etyczne (li zhi 利志 ). Najważniejszą myślą starożytnych Chin było li 利, czyli reguły życia oznaczające zysk, korzyść jako podstawowy zbiór systemów społecznych i politycznych. Etykieta (li) ukazywała wartość hierarchiczną i pozycję społeczną klasy rządzącej, która z kolei wymagała posłuszeństwa od klas niższych zgodnie z moralnością konfucjańską. Chińczycy od czasów starożytnych akceptowali istniejący porządek społeczny z wyróżnieniem poszczególnych klas społecznych. Tak samo jak w rodzinie 6 J. Konior, Zagadnienie grzechu w kulturze chińskiej, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s Zob. także: L. Kasarełło, Totemy życia. Chińska literatura w poszukiwaniu korzeni, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2000, s H. Waldenfels, Nuovo Dizionario delle Religioni, traduzione dalla seconda edizione tedesca (1988), Milano 1933, s Tamże, s M. Chang, A historical sketch of Christianity in China, Taipei 1985, s. 3.

21 1. KONTEKST CHIŃSKI 35 oczekuje się posłuszeństwa młodszych wobec starszych, tak w państwie klasy niższe powinny być posłuszne wyższym. Była to chińska przynależność klasowa, której nawet buddyzm nie był w stanie zmienić. Rodzina odgrywała najważniejszą rolę w życiu Chińczyka, a jej władza obejmowała cały naród i politykę. W życiu rodzinnym zawsze ogromną wagę przywiązywano do ceremonii i kultu przodków. Ta orientacja religijna wskazywała grupę połączoną więzami pokrewieństwa jako wzór porządku społecznego, to znaczy jako sieć blisko połączonych ze sobą ról 10. Duchom przodków przypisuje się cechy numinotyczne albo ludzkie, ale nie uwzględnia się wyraźnej granicy podziału między tym, co boskie, a tym, co ludzkie, co jest zresztą typowe dla całokształtu myśli chińskiej. Kult przodków miał znaczenie społeczne i ekonomiczne, które musiał zaakceptować buddyzm, aby z kolei on sam mógł być włączony w strukturę społeczeństwa chińskiego jako obcy, przybyły z Indii system religijny. W kulcie przodków zawarta jest istota pokrewieństwa, która w perspektywie społecznej mogła wpływać na porządek polityczny. W starożytnych Chinach funkcjonował tzw. porządek lineażowy, który mógł stanowić podstawę organizacji wojskowej. Wydaje się, że grupy lineażowe odegrały główną rolę w tworzeniu fundamentów struktury państwowej w Chinach 11, a także, jako mające mocne podstawy religijne, mogły zostać ukierunkowane na osiągnięcia tak Gesellschaft, jak i Gemeinschaft, czy też, co także jest możliwe, mogły przyczynić się do ukształtowania natury miasta we wczesnej chińskiej cywilizacji 12. Konfucjusz doszedł do wniosku, że li 利, czyli korzyść, jest niezależna od człowieka, jest niejako jego przeznaczeniem 13. Starożytny obyczaj (li) zawiera dworską drobiazgowość obrzędów, stosownie do każdej okoliczności. Można przyjąć, że jest odpowiednikiem naszego savoir vivre u. Sztywność obyczajów etykiety (li) zakłada niezmienność ceremoniału. Zwraca się jednak także uwagę na kontekst sytuacyjny, dlatego też li może być elastyczne; jego zmienność jest jednak możliwa tylko wtedy, gdy zostają zachowane zasady moralne, dzięki czemu zostanie też zachowana harmonia. Harmonia połączona jest z ładem społecznym i to nie tylko w odniesieniu do człowieka, ale również do 10 B.I. Schwartz, Starożytna myśl chińska, tłum. M. Komorowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s Tamże, s Tamże, s J. Konior, Zagadnienie grzechu w kulturze chińskiej, s. 31.

22 36 historia polsko-chińskich kontaktów kulturowych konfucjańskiego obrazu świata, w którym istnieją trzy paralelne poziomy: Kosmos, społeczeństwo i ciało ludzkie. Obyczaj reprezentuje współgranie konieczne dla istnienia i funkcjonowania społeczeństwa, a wiedza o tej harmonii jest powiązana z wiedzą o harmonii ciała i harmonii Kosmosu 14. Dużą wagę Chińczycy przywiązywali do współżycia w zgodności formalnej, a starożytna myśl chińska rozważała chińskie problemy z punktu widzenia antropocentryzmu (humanizmu), można zatem zaryzykować stwierdzenie, że starożytni Chińczycy traktowali wszystkie rzeczy antropomorficznie, nie pojmując człowieka przedmiotowo 15. W starożytnej myśli chińskiej uznawano wartość jednostki. Niewątpliwie antropocentryzm przyczynił się do utylitaryzmu i pragmatyzmu, przez co zasadniczo różnił się od koncepcji filozofów scholastyków. Chińczycy z natury zawsze byli praktyczno-utylitarni, dlatego badacze chińscy zajmowali się moralnością, polityką, sposobami zarządzania ludźmi, czyli tym wszystkim, co może prowadzić do upragnionego sukcesu. Nie rozwinęli logiki 16, tak jak np. Hindusi, ponieważ nie była im potrzebna, to znaczy nie była praktyczna nie sprowadzała się bezpośrednio do życia. Natomiast każda kategoria, którą się zajmowali, oparta była na poglądach pragmatycznych. Podobnie było z chińską historiografią. Dlatego pisarze chińscy bardziej koncentrowali się na praktycznym realizmie niż na elementach mitologicznych, których nie ma za dużo w tekstach chińskich 17. Typowy przykład może stanowić sam Konfucjusz, który pytany o śmierć, odpowiada: Nie wiem, czym są narodziny, skąd zatem mogę wiedzieć, czym jest śmierć? 18. Poglądy Konfucjusza nie są 14 A. Wójcik, Cnotą czy prawem? spór legistów z Konfucjuszem. W: Uniwersalne wartości etyczne w różnych kulturach, Materiały V Jagiellońskiego Sympozjum Etycznego, Kraków, 7-8 czerwca 1993, red. B. Szymańska i J. Pawlica, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1993, s H. Nakamura, Systemy myślenia ludów Wschodu, s Logikę należy tutaj rozumieć jako sposób myślenia empirycznego, ale też od strony formalnej indukcyjnego i dedukcyjnego, mającego związek z uniwersalnymi cechami w warunkach społeczno-psychologicznych. 17 Tamże, s Dialogi konfucjańskie 論語, tłum. K. Czyżewska-Madajewicz, M.J. Künstler i Z. Słupski, Ossolineum, Wrocław, Warszawa 1976, r. XI, 11. Dzieło zawieraja maksymy, aforyzmy i krótkie przypowieści spisane przez uczniów Konfucjusza, prawdopodobnie w drugim pokoleniu. Składa się z dwudziestu ksiąg podzielonych na rozdziały. Większość pomieszczonych w nim tekstów zbudowanych jest z jednego zaledwie zdania, np.: 子日 Tak i tak. Znak 日 oznacza słońce, jest archaiczny i pokazuje za pomocą kreski słowo wychodzące z ust. Znak 子 odnosi się do Konfucjusza. Zgodnie z tradycją oznacza dziecko, ale tego znaku używa się również

23 1. KONTEKST CHIŃSKI 37 odosobnione. Podobnie odpowiadali inni filozofowie chińscy, których wysoko ceniono za ich umiłowanie rozumu, a nawet otaczano kultem. Dla nich również życie po śmierci było obojętne. Dla Konfucjusza nie było aż tak istotne przyszłe życie, ponieważ sam zaangażowany był w nabrzmiałe problemy moralne i polityczne swojej epoki. Problematyka eschatologii nie istniała w myśli chińskiej. Przyjmowali, że narodziny i śmierć to naturalne prawo natury. Chińską mentalność zawsze cechowało zainteresowanie światem doczesnym, swoje religie traktowali na sposób świecki i typowo dla nich utylitarny. Pokazuje to historia Chin po przyjęciu buddyzmu czy też trudności z przyjmowaniem chrześcijaństwa 19. Ma to związek z tym, że filozoficzne systemy religii chińskich nie odnoszą się do koncepcji grzechu i zależności od Absolutu. Słusznie pisze de Groot, że większość ceremonii odprawianych przez Chińczyków i zachowywanych przez nich zwyczajów nie może być przyjęta przez inne narody świata. Wyjątek stanowią te, które żyją w niecywilizowanych regionach 20. Cechą chińskich religii jest ich świecki charakter z elementami magii i zabobonów. Mają one wymiar synkretyczny i, co warte podkreślenia, od początku swojej historii towarzyszyły i towarzyszą Chińczykom w ich codziennym życiu. Efektem tego jest fakt, że niektórzy cesarze bez jakichś większych moralnych rozterek byli jednocześnie buddystami, taoistami i konfucjanistami. Te relacje między wyznaniami wyklarowały się w historii na tyle, że już w czasach starożytnych konfucjanizm uznano za jedyną i właściwą religię, odrzucając inne wyznania. Dzięki temu konfucjańska klasa panująca mogła zachować dominującą pozycję w narodzie. w odniesieniu do mędrców por. A. Zee, Połykając chmury. Rzecz o chińskim języku i podniebieniu, tłum. A. Molek, Oficyna Wydawnicza Buki, Piaseczno 2008, s Podobnie jak uczniowie Buddy spisali jego naukę, tak samo uczynili apostołowie, pisząc Ewangelię. Dialogi konfucjańskie to krótkie przypowieści sapiencjalne, historyjki z życia wzięte. Chociaż znamy mądrość nauczania mistrza Konfucjusza, to jednak nic nie możemy powiedzieć o jego wykształceniu. Hegel w swoich Wykładach z historii filozofii krytycznie przedstawił Konfucjusza, jako kogoś gorszego od Cycerona. Uważał on, że Konfucjusz niczego nie wnosi do badań filozoficznych i spekulacji, oprócz doktryn moralnych. Nie ma w jego filozoficznej refleksji logiki myślenia, argumentacji i uporządkowanej wiedzy szerzej na ten temat zob.: G.W.F. Hegel, Wykłady z historii filozofii, t. 1, przeł. S.F. Nowicki, Warszawa 1994, s. 172; Y. Layma, China, HNA, New York 1975, s H. Nakamura, Systemy myślenia ludów Wschodu, s Tamże.