DE SAUSSURE ( ) TWÓRCA JĘZYKOZNAWSTWA WSPÓŁCZESNEGO.

Transkrypt

1 Przedmiot: WSPÓLCZESNE KIERUNKI JEYZKOZNAWSTWA Temat wykładu: FERDYNAND DE SAUSSURE ( ) TWÓRCA JĘZYKOZNAWSTWA WSPÓŁCZESNEGO. (learning, dołączony do wykładów z 7 grudnia 2013) UWAGA! Zdaję sobie sprdoniosł i uważam za pożyteczne powtórzenie ich jeszcze raz, tym razem w kontekście najistotniejszych elementów teorii Sasssure a. Słowa klucze: mechanizmy systemowości, czyli związki paradygmatyczne i syntagmatyczne, dwoista natura znaku językowego, strona oznaczająca znaku (forma, signifiant) i strona oznaczana (signifié),znaki językowe proste i złożone, langue parole, langage, językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne, językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne, systemowość znaków językowych, semiotyka (semiologia), socjolingwistyka, etnolingwistyka, psycholingwistyka, neurolingwistyka Zagadnienia. 1. Najważniejsze elementy teorii lingwistycznej Fde S. Stwierdzenie o systemowości języka oraz wykrycie dwóch podstawowych mechanizmów wskazujących na systemowość języka; płaszczyzny langue i parole sumujące langage, arbitralność znaków językowych; stworzenie podstaw semiotyki i socjolingwistyki, podział na językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne 2. O strukturalizmie w językoznawstwie. 3. Sumujące uzasadnienie tezy, że badania FdeS stały się kamieniem milowym w rozwoju językoznawstwa. Ad 1). Uczony szwajcarski, ale nazwisko zdecydowanie międzynarodowe, wręcz kultowe, bo on to właśnie stworzył podstawy teoretyczne językoznawstwa współczesnego. Inaczej mówiąc, wszystkie dzisiejsze kierunki językoznawstwa mają wspólną podstawę teoretyczną sprecyzowaną przez tego uczonego w książce Kurs językoznawstwa ogólnego, która to została zredagowana w roku 1916, po Jego śmierci, przez uczniów studentów i doktorantów. Poglądy badacza na istotę języka nie zrodziły się w pustce: uwzględnił w szerokim zakresie dokonania polskich uczonych, twórców Szkoły Kazańskiej (Baudouin de Courtenay i jego uczeń, M. Kruszewski). Ogromną zasługą FdeS jest i scalenie ich odkrywczych poglądów, i nadanie im kształtu całości teoretycznej. Właśnie dlatego rok 1916 uznano za początek współczesnych badań nad językiem. 1

2 Główne elementy teorii FdeS: Teza o znakowym charakterze języka. (Przypominam definicję znaku: element rzeczywistości ważny nie ze względu na swoją formę, lecz na treść, do której odsyła. Mając przed sobą dowolny wyraz, chociażby w języku polskim : książka, miłość, nienawiść, szczęście, wykład, dom i t.d., widzimy określony zespół głosek, czyli formę znaku językowego. Jednakże te zespoły głosek oznaczają jakąś treść, która zresztą staje się treścią konkretną dopiero w kontekście. Np., słysząc lub widząc słowo dom, mamy li tylko ogólne wyobrażenie, o czym jest mowa. A przykład konkretyzacji związanej z użyciem czyli z poziomem parole: Mój dom jest budowlą dwupiętrową. Ale i: Dobre maniery wynosimy z domu rodzinnego. Trzeba jeszcze pamiętać, że, inaczej rzecz ujmując, znak językowy ma dwoistą naturę, bo składa się z elementu oznaczającego (forma, Saussuroweskie signifiant) i oznaczanego (pojęcie, treść, Saussurowskie signifié). Dodatkowe objaśnienie: przykłady podane wyżej, dla obcokrajowca, który nie zna języka polskiego, są tylko formą, zespołem nic mu nie mówiących głosek. Poziom signifié tych oraz, oczywiście, innych znaków jest dla nich nieosiągalny. (Chcę przypomnieć, że znaki językowe dzielą się na proste (wyrazy pełnoznaczne) i złożone połączenia dwuwyrazowe i inne czyli wielowyrazowe. Saussure udowodnił prawdziwość tezy, że znaki językowe tworzą system, a mianowicie: każdy z nich (najmniejszy posiadający znaczenie to wyraz pełnoznaczny, inaczej realno-znaczeniowy) nie istnieje sam przez się, ale w związku z innymi podobnymi (synonimy), a także w stosunku przeciwstawienia pod jakimś względem (antonimy). Przykład gramatyczny: liczba pojedyncza jest wyodrębniona, bo znajduje się w opozycji do liczby mnogiej. tego samego rzeczownika. Znak językowy jest jak gdyby punktem przecięcia wielu przeciwstawień (opozycji), w których on występuje. Te opozycje wyznaczają jego miejsce w systemie. Np., francuskie veau to polskie cielę, ale ma różną wartość w obydwu systemach językowych.. We francuskim oznacza także mięso cielęce, a więc w polskim na oznaczenie tego mięsa jest odrębna nazwa. Uczony określił, nazwał, opisał podstawowe mechanizmy systemowości, a mianowicie wszystkie jednostki języka (nie tylko wyrazy) grupują się w dwóch typach związków. Paradygmatyczne (inaczej asocjacyjne, skojarzeniowe) nie występują fizycznie w tekście, lecz istnieją w naszej głowie jako materiał do podstawień, do modyfikacji tekstu. Chodzi o elementy pod jakimś względem podobne (jak na schemacie, który Państwo macie: Wyrazy w tekście i w słowniku). Do relacji paradygmatycznych należą też, jak wspomniałam, 2

3 zbieżności formalne (gramatyczne), Np.: jedziemy, stoimy, czytamy, rozmawiamy (końcówka), a także zbieżności znaczeniowe i formalne: tradycyjny tradycjonalny; konik koniś koniczek. Natomiast związki syntagmatyczne (tekstowe) występują w konkretnej wypowiedzi (w tekście) tu i teraz. 4) Język jako system (zbiór reguł, na podstawie których następuje wymiana i łączenie znaków językowych czyli elementów języka), ma charakter trwały i niezależny od mówiących (użytkowników języka). Inaczej: ma charakter arbitralny, narzucony użytkownikom, którzy nie mogą tutaj dokonywać zmian dowolnych, bowiem wykluczałoby to porozumienie. Innymi słowy: my jako użytkownicy języka używamy wyrazów (leksemów) z przypisanym im znaczeniem oraz łączymy je w sensowne całości korzystając z tego, ze znamy odpowiednie reguły, które, także nie podlegają indywidualnym, dowolnym (czyli nie arbitralnym) zmianom 5. To FdeS niejako odkrył, a następnie nazwał i opisał dwie płaszczyzny języka od siebie absolutnie zależne. To langue wyrazy oraz system abstrakcyjnych reguł, pilnujących, ażeby w procesie mówienia (parole) wyrazy łączyły się w sensowne wypowiedzi. Jest oczywiste, że langue jest bazą danych dla używających języka, ale i langue nie może żyć, a więc i rozwijać się bez parole, bowiem język nie realizowany w konkretnych, indywidualnych wypowiedziach, nie zasilany przez innowacje stamtąd pochodzące, staje się językiem martwym, tak stało się ze starożytna greką czy łaciną. Budując teorię języka jako systemu znaków, FdeS tworzy podstawy semiotyki (semiologii), nauki o systemach znakowych, o kodach znakowych, które mają bardzo różnorodny charakter. Najczęściej są to systemy znaków sygnalizujące różne pozajęzykowe formy społecznego komunikowania się Takim kodem jest na przykład ubiór, także zachowanie, obrzędy, makijaż, formy towarzyskie. Także kody estetyczne (literatura, sztuka). Natomiast jego teza, że język ma charakter społeczny (ponadindywidualny) w sposób przez Saussure a niezamierzony stała się bodźcem do powstania socjolingwistyki. Zrodziły się pytania: w czym mianowicie i jak przejawia się ten społeczny charakter? Sam kierunek rozwinął się dopiero po II wojnie światowej, ale powyżej przytoczone stwierdzenie badacza zainspirowało naukowców, wskazało kierunek badań. Tym samym Saussure jest autorem podziału na językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne. Reprezentanci tego pierwszego nurtu zajmują się badaniem języka samego w sobie i dla samego siebie, bez uwzględniania jakichkolwiek okoliczności użycia. Natomiast w ramach metodologii językoznawstwa zewnętrznego [przedmiotem zainteresowania jest odkrywanie związków języka 3

4 ze światem, inaczej: opisem związków, jakie mogą istnieć między językiem (langue) i wszystkim, co istnieje wprawdzie poza nim, ale ma z nim jakiś wyraźny związek. Uzasadnienie merytoryczne dobrze odzwierciedla metafora: szachy (wartość figur jako podstawa gry) i sama gra w szachy użycie figur w określonych celach, co odzwierciedla użycie posiadających wszak znaczenie czyli określoną wartość znaków językowych w konkretnych celach komunikacyjnych. Ad 2) Jak mówił Saussure, istotne jest badanie języka samego w sobie i dla samego siebie. Kontynuując ten kierunek badań, stworzył on tym samym podstawy strukturalizmu językoznawczego, kierunku intensywnie rozwijającego się, a także bardzo różnorodnego (aż do lat 70 XX wieku). I to dobrze! Zanim zaczęliśmy się zastanawiać nad związkami języka ze światem, trzeba było określić dokładnie, jak jest zbudowany, poznać wnętrze języka. Warto dodać, że właśnie odróżnienie języka jako systemu abstrakcyjnych znaków (langue), tworu abstrakcyjnego i społecznego, od mówienia (parole) procesu konkretnego i jednostkowego, legło u podstaw tego kierunku. W jego ramach dokonano też szczegółowego opisu znaczenia pojęcia systemowość znaków językowych. Badania strukturalistyczne wynikają jeszcze z podziału, które wprowadził, wyodrębniając językoznawstwo synchroniczne (badanie języka tu i teraz) oraz diachroniczne (badanie języka w aspekcie historycznym). Dowodził wręcz konieczności zainteresowania się językiem właśnie w aspekcie synchronicznym. Dzięki FdeS i zainspirowanych przez niego badaniom struktury (budowy) języka, mamy bogatą wiedzę o tym, co mianowicie: wynika ze związków systemu znaków językowych ze światem zewnętrznym? Jakie nowe właściwości języka możemy poznać, badając te związki? Ad 3) Bogate oraz istotne treści powodują, że jego teorię uznano za kamień milowy w rozwoju językoznawstwa. Z niej wyrastają pośrednio lub bezpośrednio współczesne założenia badawcze językoznawstwa charakteryzujące okres od rozpowszechnienia teorii FdeS aż po dekady XXI wieku.: a) Powszechne traktowanie języka jako systemu znaków, przy czym teza o znakowym charakterze języka, a dalej rozważania na temat istoty znaków językowych, określają drogę do powstania semiologii (nazwa pochodzi od FdeS). b) Odkrycie, a następnie udowodnienie systemowego charakteru języka otworzyło badania nad składnikami tego systemu właśnie w tym aspekcie. 4

5 Ponadto nad właściwościami znaków językowych., a podstawowe to, co przypominam: arbitralność, konwencjonalność, dwustopniowość, dwuklasowość, uniwersalność, polisemiczność (wieloznaczność). c) Nie tylko określenie typu badań według chronologii, ale i zdecydowane priorytety dla badan synchronicznych, było równoznaczne ze skierowaniem uwagi badaczy na poznawanie współczesnego stadium rozwoju języków, a nie ich historii (diachronia). d) Akcentowanie przez Saussure a oraz jego strukturalistów społecznego charakteru języka zwróciło uwagę badaczy na kwestie użycia, a dokładniej na relacje język a społeczeństwo, które się nim posługuje, które komunikuje się za jego pośrednictwem. Tym samym formuje się nowy kierunek badań: socjolingwistyka, badająca związki języka z użyciem, z funkcjonowaniem społeczeństwa. e) Formuła langue + parole = langage spełniła rolę inspiracji do wszelkich badań w obszarze parole czyli badań przeróżnych okoliczności użycia języka. Trudno było nie zaakceptować tej logicznej klasyfikacji: Mamy system znaków językowych, znaków abstrakcyjnych, nie konkretnych, langue, mamy różnorodną, bogatą sferę wypowiedzi czyli parole, czyli użycie tych abstrakcyjnych środków w konkretnych celach, określonych przez treść wypowiedzi (aktu mowy, mówienia). Natomiast langue i parole są składnikami mowy (langage), inaczej ogólnej działalności mownej człowieka, mowy. f) Skupienie uwagi na użyciu języka i wynikających stąd wielorakich okolicznościach, dało początek powstaniu licznych tak zwanych dyscyplin pogranicznych w stosunku do językoznawstwa klasycznego (zob., Schemat). To etno- psycho-, neuro- socjolingwistyka. A więc kolejno: badanie związków między językiem a szeroko rozumiana kulturą, między językiem a procesami psychicznymi, językiem a praca mózgu, językiem a funkcjonowaniem społeczeństwa.(etnolingwistyka nie zmieściła się na Schemacie; jest tylko ramię, kreska ukośna, a nie ma jej zwieńczenia). g) Zrodziło się zainteresowanie społecznym charakterem języka, a ta ciekawość poznawcza spowodowała powstanie nowej dyscypliny pogranicznej w stosunku do językoznawstwa, a mianowicie socjolingwistyki, rozwojowej po dzień dzisiejszy dyscypliny, w ramach której badane są szeroko rozumiane związki pomiędzy językiem a społeczeństwem. h) Wprowadzony przez FdeS podział na językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne stał się bodźcem skłaniającym do refleksji nad sensem tego 5

6 podziału, a w konsekwencji do pytań o relacje: język a kultura, język a świat zewnętrzny, język a człowiek, język a psychika, język a społeczeństwo. Właśnie wymienione relacje są przedmiotem intensywnych badań współczesnej lingwistyki. W końcu zaś język a procesy poznawcze (kognitywistyka). Tymi ostatnimi doniosłymi kwestiami, samym kierunkiem językoznawstwo kognitywne, o którym wspominam także w wykładzie z 23 grudnia, zajmiemy się odrębnie. Pytania kontrolne. 1. Przykłady własne funkcjonowania języka na poziomie langue i parole (jeden i ten sam przykład w dwóch odsłonach ) 2. Dwoista natura znaku językowego (przykłady, które ilustrują to zjawisko). 3. Jaki stworzony przez Saussure a kier badań zajmował się szczegółowym badaniem struktury języka? 4. Dlaczego dzięki FdeS nie tylko mogły, ale wręcz musiały powstać dyscypliny pograniczne w stosunku do lingwistyki? 5. Przykłady prostych i złożonych znaków językowych. 6. Jak rozumiesz współzależność langue i parole? Opracowanie: prof. zw. Dr hab., Joanna Korzeniewska-Berczyńska Warszawa, grudzień