HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ

Transkrypt

1 3 JAN SKOCZYŃSKI JAN WOLEŃSKI HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ Wydawnictwo WAM Kraków 2010

2 WSTĘP Jan Skoczyński Jan Woleński Polska ma nieprzerwaną tradycję filozoficzną od około 800 lat. Filozofia polska powstała w XIII w., ale ukształtowała się w akademickich ramach po utworzeniu, a właściwie po odnowieniu Uniwersytetu Krakowskiego w 1400 r. Okoliczność ta jest ważna m.in. dlatego, że filozofia średniowieczna pojawiła się w Polsce, gdy wieki średnie zbliżały się do końca, a w niektórych krajach odrodzenie rozwinęło się już na dobre. Skutkiem tego polska myśl filozoficzna w XV w. była pod wpływem nie tylko wszystkich znaczących nurtów scholastycznych, ale także idei renesansowych, a potem również reformacji. Wiek XVI, złoty wiek kultury polskiej, przyniósł znacznie bardziej wydatny udział motywów odrodzenia, aczkolwiek scholastyka nadał odgrywała dominującą rolę. Przetrwała także w dwóch kolejnych stuleciach, i to silniej niż na zachodzie Europy. Trzeba też odnotować powstanie dwóch kolejnych uniwersytetów, w Wilnie (1579)i we Lwowie (1661), oraz Akademii Zamojskiej (1595), a także licznych kolegiów o charakterze półakademickim (Elbląg, Gdańsk, Toruń), które kultywowały filozofię scholastyczną. W samej rzeczy wielkie systemy racjonalistyczne i empirystyczne powstałe na początku czasów nowożytnych nie odgrywały w Polsce większej roli w okresie kontreformacji. Jeśli chodzi o empiryzm, to sytuacja zmieniła się już u schyłku czasów saskich i była kontynuowana w drugiej połowie XVIII w., gdy do naszego kraju przyszło oświecenie. Trwało ono w Polsce mniej więcej do 1830 r. Utrata niepodległości pod koniec XVIII w. była jedną z przyczyn powstania tzw. polskiej filozofii narodowej, pozostającej pod wpływem mesjanizmu i romantyzmu, a zajmującej się przyczynami tragedii narodowej i szansami odrodzenia własnej państwowości. Kontekstem tych rozważań była uniwersalna historiozofia w stylu idealizmu niemieckiego, chociaż traktująca naród polski jako wyróżniony, która rozwinęła się przede wszystkim po upadku powstania listopadowego. Klęska powstania styczniowego doprowadziła do kryzysu myśli romantycznej i pojawienia się pozytywizmu. Rozwój filozofii natrafił w tym okresie na ograniczenia w postaci likwidacji (Uniwersytet Wileński) lub germanizacji (Uniwersytet

3 10 WSTĘP Krakowski, Uniwersytet Lwowski) instytucji akademickich, w związku z czym Polacy musieli studiować za granicą, głównie w Niemczech, Austrii i Francji. Miało to swoje dobre i złe skutki. Z jednej strony idee powstałe za granicą pojawiały się w Polsce wraz z powrotem do kraju osób studiujących na obczyźnie, a z drugiej strony okoliczność ta utrudniała ukształtowanie się oryginalnej filozofii polskiej. Sytuacja zmieniła się po 1870 r., ale tylko w zaborze austriackim. Oba uniwersytety galicyjskie zostały repolonizowane, ale musiało upłynąć jeszcze trochę lat, by pojawiły się w nich interesujące idee. Szczególną rolę odegrał w tym zakresie uniwersytet we Lwowie. Druga Rzeczpospolita, mimo krótkiego trwania, była złotym okresem w historii filozofii polskiej. Nowy kontekst polityczny powstały po 1945 r. przyniósł po kilku latach dominację marksizmu wprowadzonego środkami administracyjnymi; jednak w ogólności sytuacja filozofii w Polsce była lepsza niż w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Restytucja demokracji w Polsce, dokonana w 1989 r., spowodowała zniesienie ograniczeń politycznych krępujących swobodny rozwój myśli filozoficznej i naukowej. Powyższy skrótowy i schematyczny opis historii filozofii polskiej sugeruje kilka uwag ogólnych. Po pierwsze, nasza filozofia przeszła podobne okresy jak w innych krajach: średniowieczny, nowożytny (XVII-XVIII), dziewiętnastowieczny i najnowszy, z tym, że renesans był w Polsce, w przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej, bardziej twórczy pod względem filozoficznym. Po drugie, filozofia polska była, może nawet silniej niż gdzie indziej (w tym sensie, że myśl polityczna i społeczna nieraz spychała na dalszy plan inne tematy), związana z bieżącymi wydarzeniami politycznymi. W szczególności filozofowie polscy zawsze poświęcali wiele uwagi naprawie państwa czy, w XIX w., odzyskaniu jego niepodległości. Po trzecie, filozofia polska jako powstała w momencie schyłku scholastyki od początku była, by tak powiedzieć, spóźniona w stosunku do czołówki myśli europejskiej. Z tego powodu granice czasowe pomiędzy poszczególnymi okresami kształtowały się w Polsce inaczej niż gdzie indziej, a ponadto były bardziej rozmyte. W zasadzie wspomniane opóźnienie zostało zniwelowane dopiero w latach Mimo że sytuacja w latach nie sprzyjała asymilacji idei wypracowanych na Zachodzie, nie zahamowało to intelektualnych kontaktów ze światem. Po czwarte, filozofia polska właśnie dzięki współistnieniu wszystkich nurtów scholastyki stała się od razu pluralistyczna i zachowała taki charakter do dzisiaj. Początkowo zamierzaliśmy zatytułować niniejszą rzecz Zarys historii filozofii polskiej, potem Krótka historia filozofii polskiej, w końcu zdecydowaliśmy się na tytuł najprostszy, mianowicie Historia filozofii polskiej. Niemniej jednak, co podkreślamy, nasze opracowanie zwięźle

4 WSTĘP 11 przedstawia dzieje filozofii polskiej od jej powstania do końca XX w. i nie ma ambicji syntezy całego przedmiotu. Przyjmujemy periodyzację zgodną z wyżej wskazaną. Poszczególne rozdziały opracowali: I, V, VII, IX, X, XII Jan Woleński, II, III, IV, VI, VIII, XI Jan Skoczyński. Części w ramach rozdziałów są zorganizowane wokół działów filozofii, wybranych problemów lub grup środowiskowych, natomiast poglądy poszczególnych filozofów omówione są w ramach szerszych całości tematycznych, w tym obejmujących środowiska (jedynie rozdział X jako tematycznie zwarty nie ma podziału na mniejsze jednostki). Początkowo zamierzaliśmy nadać całości postać jednolitą z punktu widzenia stylu, właściwości formalnych czy sposobów wykorzystywania źródeł. Okazało się jednak, że nasze podejście do tych kwestii jest na tyle różne, iż uniformizacja byłaby nader uciążliwa i czasochłonna. Chociaż konsultowaliśmy wzajemnie każdy rozdział, ostateczna odpowiedzialność rozkłada się wedle wykazu autorstwa poszczególnych rozdziałów. Nasze własne badania nad historią filozofii polskiej dotyczyły (i nadal tak jest) określonych obszarów, a ich suma w żadnej mierze nie wyczerpuje całości. Stąd musieliśmy potraktować niniejsze opracowanie jako wyzwanie do wkroczenia także na tereny historyczne, co do których nie jesteśmy specjalistami. Podjęliśmy je m.in. dlatego, że seria, w której ukazuje się nasza książka, ma charakter mniej lub bardziej elementarnych wprowadzeń do rozmaitych działów historii filozofii. To umożliwia nam zachowanie postawy opisowej bez zbytniego wkraczania w problemy interpretacyjne. Chcemy też bardzo wyraźnie podkreślić, że w wielu wypadkach opieramy się na badaniach przeprowadzonych wcześniej przez innych autorów, także dlatego, że sami zajmujemy się profesjonalnie tylko niektórymi działami historii filozofii polskiej (Jan Skoczyński filozofia polska XIX i XX w., historia idei, Jan Woleński szkoła lwowsko-warszawska i tradycja analityczna) 1. Spowodowało to pewną trudność w opracowaniu poszczególnych rozdziałów. Zestrojenie chronologii i tematyki nie nastręczało kłopotów do oświecenia, natomiast inaczej ma się sprawa z późniejszym okresem. Dlatego niektóre partie dotyczące drugiej połowy XIX w. i XX w. mają charakter hybrydowy i obejmują dość odmienne kierunki czy poglądy. Wynika to z potrzeby uzgodnienia chronologii z obecnością różnych nurtów. Chcemy też zwrócić uwagę na rozdziały IV i XII. Idąc za nowszymi tendencjami w historiografii, zarówno politycznej, jak i dotyczącej dziejów kultury, postanowiliśmy poświęcić odrębny rozdział, tj. IV, okresowi od końca XVII do połowy XVIII w. Natomiast rozdział XII dotyczy okresu współczesnego i ma charakter szczególny. Na razie to 1 Prace, z których korzystaliśmy przy opracowaniu poszczególnych rozdziałów, wyszczególnione są w bibliografii, natomiast nie odwołujemy się do nich w przypisach.

5 12 WSTĘP tylko zaznaczamy, odsyłając do dalszych wyjaśnień znajdujących się we wspomnianym fragmencie. Elementarny charakter książki decyduje też o zakresie materiału erudycyjnego, bibliograficznego i biograficznego, a także o sposobie jego podania. Informacje biograficzne są ograniczone do minimum i zawarte wyłącznie w przypisach 2. Dzieła oryginalne wzmiankujemy w tekście głównym, wedle tytułu oryginału (z przekładem na język polski i datą wydania; filozofowie polscy pisali swe dzieła do pewnego czasu po łacinie, a potem niekiedy w językach zachodnich). Po każdym rozdziale podana jest bibliografia. Piśmiennictwo umieszczone po Wstępie zawiera prace o charakterze ogólnym, dotyczące całości historii filozofii polskiej, a także wybrane pozycje z dziejów naszej nauki i kultury. Bibliografie po poszczególnych rozdziałach (z wyjątkiem ostatniego, który ma zresztą nieco odmienny charakter) dzielą się na część A, obejmującą wybrane wydania dzieł oryginalnych autorów (i antologie tekstów) danego okresu, o ile ukazały się po II wojnie światowej (dane podajemy wedle ostatniego wydania, ewentualnie z dokładnością do przedruku), oraz część B, zawierającą literaturę o filozofach lub rozważanej epoce (w pewnych przypadkach decyzja o umieszczeniu jakiegoś opracowania w takim a nie innym miejscu została podyktowana tym, że wiąże się ono bardziej z danym tematem); jeśli chodzi o filozofów XX w., bibliografie obejmują tych tylko, którzy zaczęli działalność pisarską przed 1939 r. Zdecydowaliśmy się na uwzględnienie niektórych tłumaczeń dzieł filozofów polskich na języki obce, ponieważ ilustruje to jakoś recepcję naszej myśli w świecie; w pewnych wypadkach informujemy o późniejszych polskich tłumaczeniach zamiast o wcześniejszych polskich oryginałach obcojęzycznych. W zasadzie pomijamy artykuły (wyjątkiem są te, które przywołujemy w niniejszym Wstępie). Dalsze wskazówki bibliograficzne znajdują się w pracach obszerniejszych lub specjalistycznych. Przyjęte rozmiary książki spowodowały potrzebę selekcji, zarówno przedstawianych faktów, poglądów, jak i informacji bibliograficznych, nawet w odniesieniu do dzieł filozofów przedstawianych przez nas 3. Staramy się też unikać przypisów o charakterze erudycyjnym, aczkolwiek w pewnych wypadkach jest to nieuniknione. Zdajemy sobie sprawę, że 2 Rozpoczynają się w rozdziale I. Dotyczą wyłącznie filozofów polskich. Opieramy się przede wszystkim na opracowaniu Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, pod red. B. Baczki i in., Wrocław Co więcej, w miarę przechodzenia do czasów nam bliższych potrzeba selekcji, zarówno osobowej, jak i bibliograficznej, okazywała się coraz większa. Zdajemy sobie sprawę z tego, że niektóre pominięcia mogą zostać uznane za efekt mniej lub bardziej arbitralnej decyzji, a także naszej niewiedzy.

6 WSTĘP 13 inni autorzy zapewne zorganizowaliby całość w sposób odmienny i może podkreśliliby to, co zostało przez nas zbyt słabo zaznaczone, lub nawet pominięte. Chcemy przy tym zwrócić uwagę na jeszcze jeden rys naszego opracowania. Nie trzeba nas przekonywać o związkach filozofii polskiej z myślą obcą, niżej poświęcimy tej kwestii specjalne uwagi. Informacje te są jednak ograniczone do niezbędnego (oczywiście, wedle naszego widzenia rzeczy) minimum tyczącego się stanu filozofii zagranicznej, nawet jeśli miał on istotny wpływ na kształtowanie się idei w Polsce. I tak np. kształt polskiej scholastyki był zależny od tego, co działo się wcześniej w Europie, jednak nie przedstawiamy, choćby nawet pobieżnie, europejskiej filozofii średniowiecznej, poza bardzo rudymentarnymi wzmiankami. Z tego powodu czytelnik naszej książki powinien mieć za sobą jakiś kurs ogólnej historii filozofii, np. na poziomie popularnej u nas Historii filozofii Władysława Tatarkiewicza. Chociaż programowo unikamy poruszania kwestii interpretacyjnych, uważamy za wskazane odnieść się do dwóch spraw już na samym początku. Pierwsza dotyczy użycia nazw filozofia polska i filozofia w Polsce. Dalej będziemy je traktować jako synonimiczne, aczkolwiek takimi nie są. Polska przez długie wieki była państwem wielonarodowym, a także obecnie ważne polskie ośrodki naukowe i kulturowe (np. Wrocław czy Gdańsk) kiedyś należały do innych państw i odgrywały w nich znaczącą rolę jako ośrodki nauki i kultury. Jeśli przez nazwę filozofia w Polsce rozumie się filozofię na ziemiach polskich, to trzeba brać pod uwagę także filozofię żydowską, ukraińską czy niemiecką, które powstały lub rozwijały się w Polsce rozumianej jako historycznie kształtowany organizm państwowy i społeczny. Polityka narodowościowa władz polskich po II wojnie światowej była wyraźnie eksluzywistyczna i wykluczała myśl innych narodów z naszej historii. Tymczasem trzeba pamiętać, że Kraków był światową stolicą kultury żydowskiej w XVI w., że Wilno (Jerozolima Północy) przejęło tę rolę w XVIII w., że myśl ukraińska rodziła się we wschodniej Galicji, w szczególności we Lwowie, że w Warszawie istniał Cesarski Uniwersytet Rosyjski, którego historia jest niemal nieznana, że przez kilkadziesiąt lat uniwersytety we Lwowie i w Krakowie (ten pierwszy dłużej) były w dużej mierze austriackie, że wielu wybitnych filozofów, np. Salomon Maimon, Arthur Schopenhauer czy Martin Buber, urodziło się na dawnych lub obecnych ziemiach polskich itp. Nie ma żadnego powodu, by uważać ich za filozofów polskich (ten pierwszy czasem bywa do nich zaliczany), ale byli jakoś związani z Polską, np. Maimon zadedykował swoją Autobiografię królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu jako jego poddany. Może nie jest to bez znaczenia dla głębszego poznania historii jednoczącej się Europy.

7 14 WSTĘP Druga kwestia dotyczy rozumienia terminu filozofia polska. Oto jeden z poglądów: Jest różnica pomiędzy powiedzeniem filozofia w Polsce a filozofia polska. Filozofia w Polsce obejmuje wszystkie prądy filozoficzne, jakie nurtowały w naszej ojczyźnie bez względu na to, czy polskie myślące głowy wycisnęły na nich pewne specjalne piętno narodowe czy też nie. Filozofia polska natomiast oznacza tylko takie systemy, które noszą na sobie charakter wybitnie polski. O takiej filozofii można mówić w Polsce dopiero w XIX w. 4 My jednak przez nazwę filozofia polska rozumiemy wszystkie prądy filozoficzne, jakie nurtowały w naszej ojczyźnie, ale z dodatkiem takie, które mogą być uznane za należące do kultury polskiej. Zapewne w takim lub innym przypadku mogą powstać kłopoty z rozstrzygnięciem, czy jakaś konkretna idea lub dzieło należą do kultury polskiej, czy też nie, ale sądzimy, że na ogół da się to ustalić, np. biorąc pod uwagę stanowisko danego autora. Taka bardzo ogólna kwalifikacja jest ważna chociażby z tego powodu, że filozofię polską (w przyjętym tutaj rozumieniu) tworzyli także obcokrajowcy przybyli do Polski, jak np. Kallimach czy Faust Socyn, lub osoby o pochodzeniu mieszanym, np. Witelo 5. Zdajemy sobie sprawę z rozlicznych dyskusji na temat filozofii, która ma charakter wybitnie polski, ale naszym zdaniem jest to wystarczająco dobrze zaznaczone w określeniu narodowa filozofia polska i nie powinno być rozciągane na filozofię polską w ogóle 6. Nie uważamy przy tym, żeby rezygnacja z kojarzenia terminu filozofia polska z systemami o charakterze wybitnie polskim niosła jakiekolwiek zagrożenie dla oceny oryginalności myśli polskiej. Może być ona bowiem oryginalna właśnie z racji charakteru narodowego, ale także ze względu na idee o charakterze uniwersalnym. Powyższe uwagi wyjaśniają, dlaczego problem stosunku filozofii polskiej do obcej był u nas zawsze bardzo żywy. Warto tutaj przypomnieć pewną dyskusję na ten temat, toczoną na początku XX w., pomiędzy Henrykiem Struvem a Kazimierzem Twardowskim w pierwszym roczniku Ruchu Filozoficznego 7. Chociaż w tytułach ich artykułów występuje 4 M. Straszewski, Historia filozofii w Polsce, Kraków 1930, s. 1. Cytat podany jest wedle zasad współczesnej pisowni polskiej (podobna konwencja jest stosowana dalej). 5 Na ziemiach polskich działali filozofowie żydowscy, np. Nachman Krochmal ( ), ale trzeba ich uznać za przedstawicieli myśli związanej z judaizmem, a nie za filozofów polskich w naszym rozumieniu. 6 Kwestii tej dotyczy książka Spór o charakter narodowy filozofii polskiej. Antologia tekstów , pod red. S. Pieroga, Warszawa H. Struve, Słówko filozofii narodowej polskiej, Ruch Filozoficzny I (1911), s. 1-3; K. Twardowski, Jeszcze słówko o polskiej filozofii narodowej, Ruch Filozoficzny I (1911), s ; przedruk [w:] K. Twardowski, Rozprawy i artykuły filozoficzne,

8 WSTĘP 15 termin filozofia narodowa polska, nie oznacza on tego, co zwykle. Struve wyraźnie to zaznaczył, pisząc na samym początku (s. 2): [ ] należy przede wszystkim wykluczyć przesadne mistyczne poglądy, które nadają filozofii polskiej jakieś znaczenie opatrznościowe i zarazem kierownicze w stosunku do całego pozostałego świata. Struve odrzucał więc tradycję romantyczną, a mówiąc o filozofii narodowej polskiej miał na myśli po prostu filozofię tworzoną w Polsce przez myślicieli, którzy mogą uchodzić za twórców polskiej kultury. Tak rozumianą filozofię polską Struve zestawiał z dorobkiem innych narodów, np. Niemców, Francuzów czy Anglików. Struve miał wysokie mniemanie o filozoficznych możliwościach Polaków, ale uważał, że nie są one należycie wykorzystywane. Chciał, by filozofia polska nie tylko dorównała osiągnięciom innych narodów, ale by je przewyższyła. W samej rzeczy Struve uważał, że Polacy są wyjątkowo predestynowani do stworzenia oryginalnej syntezy filozoficznej zespalającej najważniejsze idee powstałe gdzie indziej w oparciu o elementy swojskie, tj. stworzone w Polsce. Do tych zaliczał związek z życiem, tendencję syntetyczną oraz żywość i obrazowość (czyli popularność) wysławiania się 8. Wedle Struvego te naturalne i niezwykle pozytywne cechy szczególne filozofii polskiej są zaprzepaszczane przez brak ciągłości pomiędzy kolejnymi pokoleniami filozofów w Polsce, a także brak należytej współpracy w danym pokoleniu. Twardowski, przeciwnie niż Struve, nie dostrzegał w myśli polskiej jakichś swoistych właściwości, które miałyby decydować o jej syntetycznej misji wobec świata. Jego problem był następujący: Poziom światowej filozofii nie jest jednolity, są narody mniej i bardziej rozwinięte pod tym względem, a Polacy należą do tych pierwszych. Nie można odgrodzić własnej filozofii od tej, która jest uprawiana na zewnątrz, zwłaszcza lepiej rozwiniętej, w szczególności niemieckiej, angielskiej i francuskiej. Jeśli dana filozofia jest dobrze rozwinięta, nie zostanie zdominowana przez wpływy obce i zachowa swój charakter. A dalej pisał tak: Cóż jednak ma począć naród, któremu brak tak silnie ugruntowanej własnej myśli filozoficznej, który dopiero kładzie pod nią podwaliny? Nie zechce gdyby nawet potrafił opasać się murem chińskim, by nie dopuścić wpływów myśli obcej, a tym samym pozbawić się jej dobroczynnego oddziaływania. A dając jej do siebie przystęp, naraża na stłumienie własną, tak bardzo jeszcze wątłą myśl filozoficzną. Wyjście z tego dylematu możliwe jest, jak się zdaje, Lwów 1927, s Por. H. Struve, Historya logiki jako teoryi poznania w Polsce. Poprzedzona zarysem jej rozwoju u obcych, Warszawa 1911, s

9 16 WSTĘP na jednej tylko drodze. Skoro niepodobna usunąć się spod wpływu filozofii obcej, i skoro każda wyżej od własnej rozwinięta filozofia obca grozi jej zupełnym owładnięciem, trzeba wpływom filozofii obcej odjąć to, co jest w nich niebezpiecznego, nie naruszając w niczym wielkiego ich pożytku. A niebezpieczeństwo wpływu filozofii obcej tkwi w jego jednostronności i wyłączności, sprawiających, że wpływ ten oddziałuje na filozofię rodzimą siłą niepodzielną, niepohamowaną i wskutek tego nieprzepartą. Ilekroć więc filozofia rodzima ulega wpływowi jednego tylko prądu wybitnego filozofii obcej, wpływ ten, czy to będzie wpływ filozofii angielskiej, czy francuskiej, czy niemieckiej, musi przemóc rodzimą myśl filozoficzną. Jeżeli natomiast obce te wpływy będą działały równocześnie, krzyżując i łącząc się, będą się także ze sobą równoważyły, a osłabiając tym sposobem swoją siłę, nie uronią przecież nic ze swego bogactwa, owszem nawzajem się uzupełnią. Wtedy żadna z filozofii obcych nie potrafi dokonać inwazji na niwy filozofii rodzimej, gdyż tamte jej w tym przeszkodzą, ale wszystkie razem użyźniać będą glebę, na której tym bujniej krzewić się będzie filozofia rodzima. [ ] Jeśli pracownicy nasi na polu filozofii śledzić będą równomiernie zarówno angielski, jak francuski, jak niemiecki ruch filozoficzny, nie będą narażeni na to, by któremukolwiek z nich w zupełności się poddali. Zniknie też wtedy jeden z głównych czynników, który tak bardzo zachęca do pomijania poprzedników swej pracy w własnym narodzie. Bo tym czynnikiem jest właśnie urywanie nici tradycji rodzimej wskutek inwazji myśli obcej 9. Nie jest naszym celem dyskutowanie, czy poglądy Struvego i Twardowskiego dopełniają się, czy wykluczają, a także, kto miał rację w tym sporze. Podobnie nie rozstrzygamy, czy zawsze należy zachowywać równy dystans do filozoficznych potęg, czy też można to jakoś różnicować. Przytoczyliśmy oba poglądy, by zilustrować kwestię stosunku filozofii polskiej do myśli rozwijanej w innych częściach świata. Chcemy przy tym zwrócić uwagę na to, że tego typu poglądy natychmiast skłaniają do oceniających sądów w sprawie oryginalności danej myśli filozoficznej, w tym wypadku polskiej. Otóż chcemy z góry zadeklarować, że poza przypadkami, które wydają się nam oczywiste i potwierdzone międzynarodową opinią będziemy starali się powstrzymywać od wypowiedzi oceniających. Nie zamierzamy też podejmować polemiki z poglądami, które przedstawiamy. W samej rzeczy uważamy za niezbyt poważny dawniejszy styl pisania historii filozofii polegający na tym, że autorzy ogólnych opracowań historycznych (w przypadku monografii specjalistycznych może, a nawet powinno być inaczej) krytykowali znacznie dawniejszych myślicieli za ich tezy. Trudno nam powstrzymać się od takiej opinii, np. 9 K. Twardowski, Jeszcze słówko o polskiej filozofii narodowej, Ruch Filozoficzny I (1911), s ; przedruk [w:] K. Twardowski, Rozprawy i artykuły filozoficzne, s

10 WSTĘP 17 w przypadku nieraz spotykanego zarzucania naiwności historiozoficznym rozważaniom filozofów polskiego oświecenia (a takie przypadki można znaleźć w literaturze). Systematyczne zainteresowanie historią filozofii w Polsce datuje się od XIX w., chociaż potrzebę stosownych badań wcześniej podkreślali np. Hugo Kołłątaj, Adam Naruszewicz i Jan Śniadecki 10. Początkowo filozofia była omawiana w ramach historii literatury oraz historii oświaty, np. w wielotomowym opracowaniu Michała Wiszniewskiego, Historia literatury polskiej, wydanym w latach Autor ten zwrócił np. uwagę na liczne średniowieczne manuskrypty filozoficzne, znajdujące się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Rozmaite wzmianki historyczne o filozofii w Polsce znajdują się w pismach takich filozofów, jak Feliks Jaroński, Jan Majorkiewicz, Karol Libelt czy Dominik Szulc 11. Pierwszy obszerniejszy zarys został sporządzony przez Franciszka Krupińskiego jako specjalny rozdział ( Filozofia w Polsce ) w polskim przekładzie Historii filozofii Schweglera (1863). Wspomniany Struve ogłosił w latach Wykład systematyczny logiki czyli nauka dochodzenia i poznania prawdy, w którym znajduje się pokaźny wstęp historyczny. Ukoronowaniem tych pierwszych badań jest książka tego autora Historia logiki jako teorii poznania w Polsce (1912). Ważnym wydarzeniem było powstanie specjalnej komisji do badania dziejów filozofii polskiej przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, która od 1917 r. wydawała specjalne czasopismo Archiwum Komisji do Badania Historii Filozofii w Polsce 12. Opublikowano w nim wiele artykułów, czy nawet małych monografii, poświęconych dawniejszej filozofii polskiej. Krytyka ideologii romantycznej przez pozytywistów warszawskich wywołała reakcję w postaci obrony polskiej filozofii narodowej, a to zaowocowało licznymi pracami historycznymi, m.in. powstała specjalna grupa zajmująca się myślą Józefa Hoene-Wrońskiego i jej popularyzacją. Dzięki temu polska filozofia romantyczna stała się lepiej znana. Mimo wielu prac szczegółowych opublikowanych do 1939 r., niektórych wręcz pionierskich, jak np. Konstantego Michalskiego (filozofia średniowieczna), Wiktora Wąsika (Sebastian Petrycy z Pilzna i wczesna recepcja arystotelizmu w Polsce), Aleksandra Birkenmajera (filozoficzne tło kopernikanizmu), nie 10 Informacje podane w tym fragmencie są bardzo skrótowe i mają na celu jedynie wskazanie problematyki. 11 Szczegóły można znaleźć w dziele H. Struvego Historya logiki jako teoryi poznania w Polsce, s Oczywiście prace z zakresu historii filozofii polskiej były drukowane w czasopismach filozoficznych, w szczególności w Przeglądzie Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1898 r.), Ruchu Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1911 r.) i Kwartalniku Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1920 r.).

11 18 WSTĘP powstała jednak żadna synteza historii filozofii polskiej. Jedynym obszerniejszym (niespełna 80 stron) opracowaniem jest dodatek (por. przypis 4) o filozofii w Polsce pióra Maurycego Straszewskiego w polskim wydaniu Historii filozofii w zarysie Alberta Stöckla i Josefa Weingärtnera (1930) 13. Podobny charakter ma niewielka rzecz Władysława Tatarkiewicza, Zarys dziejów filozofii w Polsce (1948), wydana w serii Historia Nauki Polskiej w Monografiach i stanowiąca zebranie ustępów o filozofii polskiej znajdujących się w popularnej Historii filozofii tego autora (w wydaniu powojennym z lat , potem wielokrotnie wznawianej z niewielkimi uzupełnieniami). Lata nie sprzyjały ani badaniom, ani publikacjom na temat historii filozofii w Polsce z wyjątkiem tzw. tradycji postępowej, tj. powiązanej z nurtami plebejskimi, demokratycznymi (w sensie dziewiętnastowiecznym) i socjalizującymi. Sytuacja zmieniła się radykalnie po 1956 r. Znaczącym wydarzeniem było wydanie dwutomowej Historii filozofii polskiej W. Wąsika (t. 1: 1959, t. 2: 1966), obejmującej czasy do 1863 r. (autor opracował tę rzecz znacznie wcześniej, ale z powodu zniszczenia rękopisu w czasie II wojny światowej, musiał książkę napisać jeszcze raz). W 1956 r. powstał Zespół Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce umiejscowiony w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Badania tej placówki były i są systematycznie publikowane nie tylko w monografiach, ale także w specjalistycznych czasopismach i seriach, jak Materiały do Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce, Studia Mediewistyczne i Mediaevalia Philosophica Polonorum. Doprowadziło to do publikacji wielu źródeł, sporej liczby przekładów na język polski i wielotomowej syntezy pod ogólnym tytułem Dzieje filozofii średniowiecznej w Polsce 14. Nie ma wątpliwości, że w całym obszarze badań nad historią filozofii w Polsce najwięcej zrobiono właśnie w sprawie myśli średniowiecznej, a efekty pokazują wartość zbiorowego i dobrze zorganizowanego wysiłku. Niemało dokonano też w odniesieniu do innych epok, np. w zakresie studiów nad myślą braci polskich (także skoncentrowanych w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk), scholastyki jezuickiej w XVII i XVIII w. w naszym kraju i romantyzmu. Pionierami współczesnych badań w zakresie historii filozofii polskiej byli Juliusz Domański, Mieczysław Markowski, Zbigniew Ogonowski, Władysław Seńko, Barbara Skarga, Lech Szczucki, Andrzej Walicki i Zofia Włodek. Najobszerniejsze (ale bez okresu oświecenia) 13 Ściśle mówiąc, jest to uzupełniona (przez ks. Wincentego Kwiatkowskiego, redaktora książki A. Stöckla i J. Weingärtnera) wersja wcześniejszego opracowania Straszewskiego Myśl filozoficzna polska opublikowanego w dziele zbiorowym Polska w kulturze powszechnej (1918). Rzecz ta jest też dostępna w postaci odrębnej broszury (cytowanej w przypisie 4). 14 Patrz bibliografia do rozdziału I.

12 Bibliografia 19 opracowanie całości dziejów naszej filozofii stanowi Zarys dziejów filozofii w Polsce obejmujący dwa tomy, mianowicie jeden dotyczący wieków XIII-XVII (1989) i drugi na temat okresu (1983) 15. Natomiast najważniejszym wydawnictwem źródłowym jest wielotomowe dzieło 700 lat myśli polskiej. W ostatnich latach powstało ogólnopolskie seminarium z historii filozofii polskiej, którego posiedzenia odbywają się corocznie. Pierwsze spotkanie miało miejsce w Warszawie w 2006 r., drugie w Krakowie w 2007 r., a trzecie w Warszawie w 2009 r. 16 Być może ta i inne inicjatywy doprowadzą do pełnej syntezy dziejów filozofii w Polsce. W każdym razie pojawiło się spore grono badaczy zajmujących się tematyką historyczno-filozoficzną dotyczącą Polski, obecnie obejmujące już kilka pokoleń historyków filozofii. Filozofia polska jest przedmiotem żywego zainteresowania za granicą. Do tradycyjnych zainteresowań filozoficznym tłem kopernikanizmu czy myślą braci polskich dołączyły się międzynarodowe studia na historią logiki, filozofii analitycznej i fenomenologii w naszym kraju. Informacje bibliograficzne zamieszczone po poszczególnych rozdziałach dają świadectwo zarówno rodzimego, jak i międzynarodowego dorobku w zakresie niniejszej książki. Last, but not least, dziękujemy profesorowi Adamowi Węgrzeckiemu za liczne i cenne uwagi, które przyczyniły się do ulepszenia pierwotnego tekstu, a Wydawnictwu WAM za inicjatywę powstania tej książki i znakomitą realizację tego przedsięwzięcia. BIBLIOGRAFIA 17 Bibliografia filozofii polskiej, t. 1: , PWN, Warszawa 1955; t. 2: , PWN, Warszawa 1960, t. 3: , PWN, Warszawa 1971; t. 4: , 2 z., Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 r., Ossolineum, Wrocław Borzym S., Filozofia polska , Ossolineum, Wrocław Zapowiadany jest odrębny tom o oświeceniu, ale do dzisiaj (początek 2010 r.) nie ukazał się. 16 Spotkanie warszawskie zaowocowało tomem Historia filozofii polskiej. Dokonania, poszukiwania, projekty, a krakowskie publikacją Polskie ethos i logos. Trzeba też odnotować serię Studia z Filozofii Polskiej, pod red. M. Rembierza i K. Ślezińskiego, Bielsko- -Biała/Kraków, której pierwszy tom ukazał się w 2006 r., drugi w 2007 r., trzeci w 2009 r.; dalsze tomy są w przygotowaniu. 17 Literatura do wstępu zawiera także antologie tekstów filozoficznych, które pretendują do dania całościowego obrazu historii filozofii w Polsce, oraz opracowania dotyczące poszczególnych okresów lub dziedzin, które wykraczają poza treść poszczególnych rozdziałów (uwaga ta nie dotyczy ostatniego rozdziału).

13 20 WSTĘP Borzym S., Panorama polskiej myśli filozoficznej, WN PWN, Warszawa Borzym S., Przyszłość dla przeszłości, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 1-4, Książka i Wiedza, Warszawa Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa Drabarek A., O poznawaniu dobra moralnego. Różne rozumienia intuicji w etyce polskiej, Wydawnictwo UMCS, Lublin Darowski R., Filozofia jezuitów w Polsce w XX w. Próba syntezy. Słownik autorów, Wydawnictwo WAM, Kraków Filozofia polska, pod red. B. Baczki, Wiedza Powszechna, Warszawa Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, pod red. B. Baczki, J. Garewicza, H. Hinza, A. Hochfeldowej, L. Kołakowskiego, T. Kozaneckiego, Z. Ogonowskiego, B. Skargi, L. Szczuckiego, A. Walickiego i Z. Włodek, Ossolineum, Wrocław Gabryl F., Polska filozofia religijna w wieku XIX, Biblioteka Dzieł Chrześcijańskich, Warszawa Historia filozofii polskiej. Dokonania, poszukiwania, projekty, pod red. A. Dziedzic, A. Kołakowskiego, S. Pieroga i P. Ziemskiego, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa Historia nauki polskiej, pod red. B. Suchodolskiego, t. 1-7, Ossolineum, Wrocław Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa Jadacki J. J., Orientacje i doktryny filozoficzne. Z dziejów myśli polskiej, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Jarra E., Historia polskiej filozofii politycznej , Księgarnia Polska Orbis, London Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Ossolineum, Wrocław Kuderowcz Z., Die philosophische Ideengut Polens, Bouvier, Bonn Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. E. Żarneckiej-Biały, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Ludwikowski R., Główne nurty polskiej myśli politycznej , PWN, Warszawa Palacz R., Klasycy filozofii polskiej, Zachodnie Centrum Organizacji Wydawnictwo, Zielona Góra Polska myśl filozoficzna i społeczna, t. 1, pod red. A. Walickiego, Książka i Wiedza, Warszawa 1973, t. 2, pod red. B. Skargi, Książka i Wiedza, Warszawa 1975, t. 3, pod red. B. Skargi, Książka i Wiedza, Warszawa Polskie ethos i logos, pod red. J. Skoczyńskiego, Księgarnia Akademicka, Kraków Polskie Towarzystwo Filozoficzne czyli z dziejów filozofii jako nauki instytucjonalnej, pod red. B. Markiewicz, J. J. Jadackiego i R. Jadczaka, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Warszawa 1999.

14 Bibliografia 21 Polskie Zjazdy Filozoficzne, pod red. R. Jadczaka, Wydawnictwo UMK, Toruń lat myśli polskiej: Filozofia i myśl społeczna w latach , pod red. A. Walickiego, A. Sikory i J. Garewicza, PWN, Warszawa 1977; Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku, pod red. J. Domańskiego, PWN, Warszawa 1978; Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, pod red. L. Szczuckiego, PWN, Warszawa 1978; Filozofia i myśl społeczna XVII wieku, cz. I i II, pod red. Z. Ogonowskiego, PWN, Warszawa 1979; Filozofia i myśl społeczna w latach , pod red. A. Hochfeldowej i B. Skargi, PWN, Warszawa 1980; Filozofia i myśl społeczna w latach , pod red. M. Skrzypka, IFiS PAN, Warszawa Słownik filozofów polskich, pod red. B. Andrzejewskiego i R. Kozłowskiego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Straszewski M., Historia filozofii w Polsce, Wydawnictwo Księży Jezuitów, Kraków Struve H., Historya logiki jako teorii poznania w Polsce. Poprzedzona zarysem jej rozwoju u obcych, Nakładem Autora, Warszawa Studia z historii etyki polskiej , pod red. S. Jedynaka, Wydawnictwo UMCS, Lublin lecie odnowienia Akademii Krakowskiej. Złota księga. Wydział Filozoficzny, pod red. J. Miklaszewskiej i J. Mizery, Księgarnia Akademicka, Kraków Tatarkiewicz W., Zarys dziejów filozofii w Polsce, Polska Akademia Umiejętności, Kraków Tatarkiewicz W., Historia filozofii, WN PWN, Warszawa Truchlińska B., Filozofia polska. Twórcy, idee, wartości. Wybrane zagadnienia z dziejów myśli polskiej, Oficyna Wydawnicza Ston 2, Kielce Tyburski W., Myśl etyczna w Polsce od XVI do XIX wieku, Wydawnictwo TOP KURIER, Toruń Wąsik W., Historia filozofii polskiej, t. 1, PAX, Warszawa 1958, t. 2, PAX, Warszawa Z historii polskiej logiki, pod red. W. Voisé i Z. Skubały-Tokarskiej, Ossolineum, Wrocław Zarys dziejów filozofii polskiej: S. Borzym, H. Floryńska, B. Skarga, A. Walicki, Zarys dziejów filozofii polskiej , PWN, Warszawa 1983; J. Domański, Z. Ogonowski, L. Szczucki, Zarys dziejów filozofii w Polsce. Wieki XIII-XVII, PWN, Warszawa Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, pod red. K. Maślankiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983.