HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ Darmowy fragment

Transkrypt

1 1 HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ

2 2 m y ś l f i l o z o f i c z n a WPROWADZENIA PANORAMA ZAGADNIEŃ HISTORIA MYŚLI FILOZOFICZNEJ Komitet Naukowy prof. dr hab. Adam Węgrzecki ks. dr hab. Józef Bremer SJ, prof. WSFP Ignatianum A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii (wyd. III) J.W. Bremer, Wprowadzenie do logiki (wyd. II) S. Wszołek, Wprowadzenie do filozofii religii T. Ślipko SJ, Zarys etyki ogólnej (wyd. IV) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 1: Etyka osobowa (wyd. II) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 2: Etyka społeczna (wyd. II) H.-D. Mutschler, Wprowadzenie do filozofii przyrody G. Haeffner, Wprowadzenie do antropologii filozoficznej J. Grondin, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej J.F. Crosby, Zarys filozofii osoby. Bycie sobą P. Prechtl, Wprowadzenie do filozofii języka R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 1 R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 2 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki P. Prechtl (red.), Leksykon pojęć filozofii analitycznej K. Gloy, Wprowadzenie do filozofii świadomości A. Anzenbacher, Wprowadzenie do chrześcijańskiej etyki społecznej A. Keller, Wprowadzenie do teorii poznania J. Disse, Metafizyka od Platona do Hegla G. Gabriel, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina T. Gadacz, Filozofia Boga w XX wieku. Od Lavelle a do Tischnera V. Drehsen, W. Gräb, B. Weyel, Filozofia religii od Schleiermachera do Eco G. Scherer, Filozofia śmierci od Anaksymandra do Adorno N. White, Filozofia szczęścia od Platona do Skinnera V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej D.H. Frank, O. Leaman, Historia filozofii żydowskiej J. Skoczyński, J. Woleński, Historia filozofii polskiej W przygotowaniu: I. Ziemiński, Metafizyka śmierci J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu Seria Myśl Filozoficzna poświęcona jest kluczowym dylematom nurtu ją cym od zawsze umysł i serce człowieka i stanowiącym punkty ogniskujące re fleksję filozoficzną w dziejach myśli, szczególnie za chod nio europejskiej. Jej zamiarem jest udostępnienie fachowych opracowań poszcze gólnych zagad nień filozoficznych oraz zachęcenie do podjęcia, sa mo dzielnie, przygody filozofowania. Publikacje Serii, przygotowane przez wybitnych specjalistów, adre sowane są do osób zajmujących się filozofią oraz do tych, którzy nie bę dąc profesjo nalistami w tej dziedzinie, pragną rzetelnej wiedzy oraz panoramicznego oglądu problematyki filozoficznej.

3 3 JAN SKOCZYŃSKI JAN WOLEŃSKI HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ Wydawnictwo WAM Kraków 2010

4 Wydawnictwo WAM, 2010 Redaktor serii dr Tomasz Homa SJ Redaktor naukowy prof. dr hab. Adam Węgrzecki Redakcja Małgorzata Płazowska Korekta Urszula Lisowska Projekt okładki Andrzej Sochacki ISBN WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks DZIAŁ HANDLOWY tel faks Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel , faks Druk i oprawa: Drukarnia COLONEL, Kraków

5 SPIS TREŚCI WSTĘP (Jan Skoczyński, Jan Woleński) Bibliografia Rozdział I ŚREDNIOWIECZE (Jan Woleński) Uwagi wstępne Okres przeduniwersytecki Uwarunkowania i orientacje polskiej filozofii w XV wieku Zagadnienia metafilozoficzne Metafizyka Filozofia przyrody, matematyka i nauki ścisłe Filozofia polityczna i społeczna Uwagi końcowe Bibliografia Rozdział II ODRODZENIE (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne Przełom humanistyczny Filozofia akademicka i szkolna Filozofia polityczna Filozofia przyrody i nauka Filozofia praktyczna Bibliografia Rozdział III REFORMACJA I KONTRREFORMACJA (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne Szkolnictwo różnowiercze Filozoficzny kontekst sporów wśród dysydentów Reakcja katolicka i sprawa tolerancji Na marginesie sporów religijnych Bibliografia Rozdział IV OD KOŃCA XVII DO POŁOWY XVIII WIEKU (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne Filozofia szkolna pierwszej połowy XVIII wieku Między starym a nowym myśleniem

6 6 4. Nowa filozofia Aksjologia praktyczna Sarmatyzm i jego krytyka Bibliografia Rozdział V OŚWIECENIE (Jan Woleński) Ogólne uwagi o oświeceniu w Europie Ogólna charakterystyka oświecenia w Polsce Etapy rozwoju filozofii polskiej w okresie oświecenia Rozumienie filozofii w polskim oświeceniu Filozofia dziejów w polskim oświeceniu Filozofia religii w polskim oświeceniu Etyka i filozofia prawa w polskim oświeceniu Filozofia polityczna i społeczna w polskim oświeceniu Bibliografia Rozdział VI ROMANTYZM (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne Preromantyzm i początki filozofii narodowej Filozofia mesjaniczna Filozofia narodowa i uniwersalna W kręgu myślenia ideologicznego Bibliografia Rozdział VII OKRES POZYTYWIZMU W POLSCE (Jan Woleński) Sytuacja na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym Pozytywizm w ogólności Rozwój pozytywizmu w Polsce Prepozytywizm Pozytywizm warszawski i idea pracy organicznej Poglądy filozoficzne pozytywizmu polskiego Empiriokrytycyzm i neokantyzm w filozofii polskiej Niektórzy obrońcy metafizyki Początki neoscholastyki Marian Smoluchowski i Leon Petrażycki Bibliografia Rozdział VIII MODERNIZM I MŁODA POLSKA (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne

7 7 2. Programy ideowe Młodej Polski Neomesjanizm Neoscholastyka i modernizm religijny Myśl społeczna i polityczna Uwagi końcowe Bibliografia Rozdział IX SZKOŁA LWOWSKO-WARSZAWSKA (Jan Woleński) Powstanie i rozwój szkoły lwowsko-warszawskiej Poglądy filozoficzne Kazimierza Twardowskiego Logika Metafilozofia Epistemologia Ontologia Metodologia nauk Aksjologia i filozofia praktyczna Uwagi końcowe Dodatek. Inni przedstawiciele logiki, filozofii nauki i filozofii analitycznej w Polsce w latach Bibliografia Rozdział X FENOMENOLOGIA (Jan Woleński) Uwagi wstępne Filozofia Romana Ingardena Uwagi o rozwoju fenomenologii w Polsce Bibliografia Rozdział XI NURT HUMANISTYCZNY W FILOZOFII DWUDZIESTOLECIA (Jan Skoczyński) Uwagi wstępne Refleksja historiozoficzna Katastrofizm Filozofia i teoria kultury Myśl religijna i aksjologia Bibliografia Rozdział XII FILOZOFIA POLSKA PO 1945 ROKU (Jan Woleński) Uwagi wstępne Nauczanie i organizacja filozofii w Polsce w latach

8 8 3. Ogólny obraz filozofii polskiej w latach Bibliografia Indeks osób Indeks rzeczowy

9 WSTĘP Jan Skoczyński Jan Woleński Polska ma nieprzerwaną tradycję filozoficzną od około 800 lat. Filozofia polska powstała w XIII w., ale ukształtowała się w akademickich ramach po utworzeniu, a właściwie po odnowieniu Uniwersytetu Krakowskiego w 1400 r. Okoliczność ta jest ważna m.in. dlatego, że filozofia średniowieczna pojawiła się w Polsce, gdy wieki średnie zbliżały się do końca, a w niektórych krajach odrodzenie rozwinęło się już na dobre. Skutkiem tego polska myśl filozoficzna w XV w. była pod wpływem nie tylko wszystkich znaczących nurtów scholastycznych, ale także idei renesansowych, a potem również reformacji. Wiek XVI, złoty wiek kultury polskiej, przyniósł znacznie bardziej wydatny udział motywów odrodzenia, aczkolwiek scholastyka nadał odgrywała dominującą rolę. Przetrwała także w dwóch kolejnych stuleciach, i to silniej niż na zachodzie Europy. Trzeba też odnotować powstanie dwóch kolejnych uniwersytetów, w Wilnie (1579)i we Lwowie (1661), oraz Akademii Zamojskiej (1595), a także licznych kolegiów o charakterze półakademickim (Elbląg, Gdańsk, Toruń), które kultywowały filozofię scholastyczną. W samej rzeczy wielkie systemy racjonalistyczne i empirystyczne powstałe na początku czasów nowożytnych nie odgrywały w Polsce większej roli w okresie kontreformacji. Jeśli chodzi o empiryzm, to sytuacja zmieniła się już u schyłku czasów saskich i była kontynuowana w drugiej połowie XVIII w., gdy do naszego kraju przyszło oświecenie. Trwało ono w Polsce mniej więcej do 1830 r. Utrata niepodległości pod koniec XVIII w. była jedną z przyczyn powstania tzw. polskiej filozofii narodowej, pozostającej pod wpływem mesjanizmu i romantyzmu, a zajmującej się przyczynami tragedii narodowej i szansami odrodzenia własnej państwowości. Kontekstem tych rozważań była uniwersalna historiozofia w stylu idealizmu niemieckiego, chociaż traktująca naród polski jako wyróżniony, która rozwinęła się przede wszystkim po upadku powstania listopadowego. Klęska powstania styczniowego doprowadziła do kryzysu myśli romantycznej i pojawienia się pozytywizmu. Rozwój filozofii natrafił w tym okresie na ograniczenia w postaci likwidacji (Uniwersytet Wileński) lub germanizacji (Uniwersytet

10 10 WSTĘP Krakowski, Uniwersytet Lwowski) instytucji akademickich, w związku z czym Polacy musieli studiować za granicą, głównie w Niemczech, Austrii i Francji. Miało to swoje dobre i złe skutki. Z jednej strony idee powstałe za granicą pojawiały się w Polsce wraz z powrotem do kraju osób studiujących na obczyźnie, a z drugiej strony okoliczność ta utrudniała ukształtowanie się oryginalnej filozofii polskiej. Sytuacja zmieniła się po 1870 r., ale tylko w zaborze austriackim. Oba uniwersytety galicyjskie zostały repolonizowane, ale musiało upłynąć jeszcze trochę lat, by pojawiły się w nich interesujące idee. Szczególną rolę odegrał w tym zakresie uniwersytet we Lwowie. Druga Rzeczpospolita, mimo krótkiego trwania, była złotym okresem w historii filozofii polskiej. Nowy kontekst polityczny powstały po 1945 r. przyniósł po kilku latach dominację marksizmu wprowadzonego środkami administracyjnymi; jednak w ogólności sytuacja filozofii w Polsce była lepsza niż w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Restytucja demokracji w Polsce, dokonana w 1989 r., spowodowała zniesienie ograniczeń politycznych krępujących swobodny rozwój myśli filozoficznej i naukowej. Powyższy skrótowy i schematyczny opis historii filozofii polskiej sugeruje kilka uwag ogólnych. Po pierwsze, nasza filozofia przeszła podobne okresy jak w innych krajach: średniowieczny, nowożytny (XVII-XVIII), dziewiętnastowieczny i najnowszy, z tym, że renesans był w Polsce, w przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej, bardziej twórczy pod względem filozoficznym. Po drugie, filozofia polska była, może nawet silniej niż gdzie indziej (w tym sensie, że myśl polityczna i społeczna nieraz spychała na dalszy plan inne tematy), związana z bieżącymi wydarzeniami politycznymi. W szczególności filozofowie polscy zawsze poświęcali wiele uwagi naprawie państwa czy, w XIX w., odzyskaniu jego niepodległości. Po trzecie, filozofia polska jako powstała w momencie schyłku scholastyki od początku była, by tak powiedzieć, spóźniona w stosunku do czołówki myśli europejskiej. Z tego powodu granice czasowe pomiędzy poszczególnymi okresami kształtowały się w Polsce inaczej niż gdzie indziej, a ponadto były bardziej rozmyte. W zasadzie wspomniane opóźnienie zostało zniwelowane dopiero w latach Mimo że sytuacja w latach nie sprzyjała asymilacji idei wypracowanych na Zachodzie, nie zahamowało to intelektualnych kontaktów ze światem. Po czwarte, filozofia polska właśnie dzięki współistnieniu wszystkich nurtów scholastyki stała się od razu pluralistyczna i zachowała taki charakter do dzisiaj. Początkowo zamierzaliśmy zatytułować niniejszą rzecz Zarys historii filozofii polskiej, potem Krótka historia filozofii polskiej, w końcu zdecydowaliśmy się na tytuł najprostszy, mianowicie Historia filozofii polskiej. Niemniej jednak, co podkreślamy, nasze opracowanie zwięźle