Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu

Transkrypt

1 STUDIA EUROPEJSKIE 1/2006 Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu Pod redakcją Elżbiety Wojnickiej Zespół Autorski: Monika Dąbrowska Michał Górzyński Piotr Klimczak Dominik Łazarz Wojciech Pander Bogdan Wierzbiński Warszawa-Rzeszów, styczeń

2 Komitet redakcyjny serii: Prof. WSIiZ, dr hab. inż. TADEUSZ POMIANEK prof. WSIiZ, dr hab. inż. STANISŁAW PASZCZYŃSKI Współpraca: Małgorzata Janiec Patryk Bury Grzegorz Humenny Anna Miarecka Robert Pater Agnieszka Tomaka Skład i łamanie, projekt okładki Patryk Bury Publikacja powstała w wyniku projektu realizowanego w ramach priorytetu 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Regionalne strategie innowacji i transfer wiedzy współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu państwa na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. ISBN Recenzent dr inż. Barbara Szymoniuk Copyright by IG WSIiZ w Rzeszowie Wydawca: Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania ul. Sucharskiego 2; Rzeszów tel.(0-17) fax (0-17) instytut@wsiz.rzeszow.pl Druk i oprawa: RS DRUK ul.. Żwirki i Wigury 8b, Rzeszów, tel. ( 0-17) , fax (0-17) Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody Instytutu Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie. 2

3 Spis treści: Wstęp (E.Wojnicka)... 4 I Systemy wspierania gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego (M. Górzyński) Koncepcja gron uwagi metodologiczne Znaczenie rozwoju gron w kontekście polityki regionalnej na terenach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niskim poziomem rozwoju gospodarczego11 3. Kluczowe czynniki rozwoju gron doświadczenia międzynarodowe Instrumenty wspierania rozwoju gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym stopniem rozwoju gospodarczego Zagraniczne doświadczenia praktyczne w procesie budowania i wspierania gron Wnioski II Region podkarpacki i jego gospodarka Charakterystyka województwa Podkarpackiego (M.Górzyński, D.Łazarz, B.Wierzbiński) Przedsiębiorstwa w województwie podkarpackim (M.Górzyński, D.Łazarz) Instytucje otoczenia biznesu w województwie podkarpackim (W.Pander) Poziom wykształcenia i szkolnictwo wyższe (D.Łazarz) Powiaty Podkarpacia zróżnicowanie województwa na podstawie wybranych kryteriów (D.Łazarz) III. Grona na Podkarpaciu a doświadczenia światowe Potencjalne grona na Podkarpaciu i formy wspólnych działań (E.Wojnicka) Skupiska wysoko technologiczne - lotnictwo, automatyka przemysłowa i informatyka Skupiska średnio wysoko technologiczne maszynowy i transportowy Skupiska średnio nisko technologiczne metalowy, tworzyw sztucznych, gumowy i mineralny Skupiska nisko technologiczne spożywczy, drewniano-meblarski, odzieżowowłókienniczy i turystyka Przykłady zagraniczne gron wybranych branż (W.Pander) Studium przypadku - grono lotnicze w Hamburgu (Niemcy) Studium przypadku Tajwańskie grono komputerowe (Klaster PC) Studium przypadku - Norweskie grono spożywcze IV Grona lotnicze, informatyczne i spożywcze na Podkarpaciu wyniki badań Grono lotnicze w województwie podkarpackim (P.Klimczak) Powstanie i rozwój przemysłu lotniczego w województwie podkarpackim Badanie grona lotniczego w województwie podkarpackim Powiązania w systemie innowacyjnym Grono informatyczne w województwie podkarpackim (M.Dąbrowska) Charakterystyka grona branży informatycznej w województwie podkarpackim Współpraca przedsiębiorstw w systemie innowacyjnym Grono spożywcze w województwie podkarpackim (B.Wierzbiński) Charakterystyka sektora rolno-spożywczego województwa podkarpackiego Badanie grona przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie podkarpackim Podsumowanie (E.Wojnicka, M.Górzyński) Aneks 1. Grona lotnicze, informatyczne i spożywcze na świecie (W.Pander) Aneks 2. Prezentacja rozwiązań zawartych w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia w zakresie stymulowania rozwoju struktur kooperacyjnych (W.Pander)

4 Wstęp (E.Wojnicka) Współpraca przedsiębiorstw w ramach gron przedsiębiorczości jest stosowaną na świecie praktyką zwiększania ich konkurencyjności. Firmy z danej branży i branż pokrewnych decydują się na współpracę w pewnych dziedzinach przez co przykładowo zwiększają swoją siłę wobec większych konkurentów z rynku międzynarodowego. Skupisko przedsiębiorstw danego rodzaju powoduje powstanie instytucji działających na ich rzecz. Wspólna reprezentacja przedsiębiorstw z liczącej się na danym terenie branży umożliwia lepsze dostosowanie lokalnych strategii rozwoju do potrzeb grona zatrudniającego wielu mieszkańców. Ponadto łatwiej też określić najbardziej pożądane kierunki kształcenia i co bardzo istotne łatwiej promować grono oraz dane terytorium na świecie jako miejsce lokalizacji branży, a stąd np. inwestycji zagranicznych w tym obszarze. Strategie rozwoju regionów i państw w coraz większym stopniu uwzględniają kształtowanie przewagi konkurencyjnej poprzez wsparcie istniejących na danym terenie gron. Grona, zwane też klastrami, opierają się o fenomen jednoczesnej współpracy i konkurencji, co stymuluje innowacyjność. Innowacyjność natomiast jest główną ścieżką wzrostu konkurencyjności i rentowności przedsiębiorstw. Od siły przedsiębiorstw zależy kondycja całej gospodarki. Uznaje się obecnie, że 2/3 wzrostu gospodarczego państw rozwiniętych związana jest z wprowadzeniem innowacji. Najbardziej rozwinięte regiony świata to te gdzie ulokowane są innowacyjne grona przedsiębiorczości czyli np. Dolina Krzemowa w USA czy takie regiony Europy jak Lombardia i Badenia Wirtembergia. Jak wynika z analiz przeprowadzonych przez Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w województwie podkarpackim występują skupiska branż wysoko technologicznych wyróżniające się na tle kraju i są to lotnictwo i informatyka oraz automatyka przemysłowa. Ponadto Podkarpacie to potencjalne grona przemysłu maszynowego oraz transportowego tj. samochodowego i producentów taboru kolejowego. Spośród branż o niższym zaawansowaniu technologicznym na Podkarpaciu mogą wykształcić się grona przemysłu metalowego, mineralnego i tworzyw sztucznych oraz grona przetwórstwa spożywczego powiązanego z rolnictwem, drewnianomeblarskie i odzieżowo-włókiennicze. Bieszczadzkie powiaty Podkarpacia to również potencjalne grona turystyczne. W ramach projektu System wspierania gron przedsiębiorczości stanowiącego jeden z instrumentów realizacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego 4

5 w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa skupiamy się na gronach wysoko technologicznych tj. lotniczym i informatycznym, gdyż one mogą stać się szczególnym impulsem rozwojowym dla regionu ze względu na wysoką wartość dodaną, jaka wiąże się z działalnością w zaawansowanych technologicznie branżach. Ponadto celem projektu jest pobudzenie współpracy i innowacyjności w gronie spożywczym, które jest kluczowe dla województwa o wysokim udziale rolnictwa jakim jest Podkarpacie. Prezentowany tom analiz stanowi pierwszy etap projektu. Powstał on w wyniku współpracy zespołu ekspertów Instytutu Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz CASE-Doradcy Sp. z o.o. przy udziale reprezentantów Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego i Regionalnego Centrum Informacji Europejskiej w Rzeszowie 1. Tom ten jednak w znacznej mierze zaistniał dzięki przedsiębiorstwom i instytucjom, których przedstawiciele zechcieli odpowiedzieć na nasze pytania dotyczące potencjału wykształcenia się gron na Podkarpaciu. Wszystkim respondentom serdecznie dziękujemy za udzielone odpowiedzi. Tom Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu przedstawia wyniki badań statystycznych, ankietowych i literaturowych dotyczących zjawiska gron przedsiębiorczości na świecie, które stało się podstawą dla szeroko obecnie stosowanej polityki rozwoju regionalnego w oparciu o klastry oraz analizę potencjału powstania gron na Podkarpaciu. Książka składa się z czterech rozdziałów oraz dwóch aneksów. Rozdział pierwszy charakteryzuje problematykę procesu klasteringu ze szczególnym uwzględnieniem gron powstających na terenach podobnych do regionu podkarpackiego tj. słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego. W rozdziale tym przedstawia się również możliwe instrumenty wsparcia gron. W rozdziale drugim zawarta jest charakterystyka województwa podkarpackiego oraz jego powiatów w przekrojach istotnych z perspektywy analizy gron przedsiębiorczości, czyli głównych branż przemysłowych i firm regionu, zaplecza edukacyjnego, instytucji otoczenia biznesu. Rozdział trzeci zawiera wyniki analiz statystycznych dotyczących skupisk zatrudnienia występujących na terenie regionu podkarpackiego. Obecność skupiska jest natomiast warunkiem wstępnym powstania na danym terenie klastra. Wyniki obliczeń przedstawione są na tle światowych doświadczeń współpracy firm w ramach gron przedsiębiorczości o określonym profilu. 1 Zespół Instytutu Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Monika Dąbrowska, Piotr Klimczak, dr Elżbieta Wojnicka, Zespół CASE-Doradcy Sp z o.o. Michał Górzyński i Wojciech Pander, dr Bogdan Wierzbiński z Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Dominik Łazarz z Regionalnego Centrum Informacji Europejskiej w Rzeszowie. 5

6 Ponadto w rozdziale tym przedstawione są przykłady zagraniczne gron przedsiębiorczości wybranych do pogłębionego badania na Podkarpaciu tj. klastra lotniczego w Hamburgu, tajwańskiego klastra komputerowego jako przykładu dla potencjalnego grona informatycznego na Podkarpaciu oraz norweskiego grona spożywczego. Uzupełnieniem tego rozdziału jest aneks 1 zawierający krótką charakterystykę kilkunastu gron powyższych branż występujących na świecie. Rozdział czwarty przedstawia wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorstw i instytucji powiązanych z branżą lotniczą, informatyczną oraz rolno-spożywczą występującymi w regionie. Badania zostały przeprowadzone pod kątem określenia potencjału występowania lub specyfiki istniejącego grona, czyli głownie z perspektywy powiązań, jakie zachodzą miedzy podmiotami danych skupisk. Uzupełnieniem analiz jest aneks 2 przedstawiający rozwiązania zawarte w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia na lata odnośnie wspierania związków kooperacyjnych przedsiębiorstw m.in. w formie gron przedsiębiorczości, co może stanowić wskazówkę dla podmiotów gron na Podkarpaciu jak kształtować wzajemne relacje by uzyskać wsparcie ze środków europejskich, jakie będzie dostępne w kolejnym okresie programowania. I. Systemy wspierania gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego (M. Górzyński) W dobie globalizacji zdolność pozyskiwania, kreowania oraz dyfuzji innowacji jest kluczowym czynnikiem międzynarodowej konkurencyjności firm, regionów i krajów. Proces globalizacji wymusza specjalizację produktową i procesową, a w efekcie stymuluje geograficzną koncentrację i specjalizację działalności gospodarczej oraz zwiększa znaczenie centrów innowacyjnych (ośrodków kreujących innowacje). Powoduje to wzrost zróżnicowania regionalnego pomimo ogólnego podnoszenia standardu życia. 2 Obecnie jednymi z najlepiej zdiagnozowanych i w zgodnej ocenie ekonomistów jednymi z najskuteczniejszych praktyk z zakresu polityki gospodarczej, których celem jest stymulowanie konkurencyjności i innowacyjności regionów są działania skoncentrowane na wspieraniu powstawania i rozwoju struktur klastrowych 3. 2 Todtling (1994) Regional Networks of High technology Firms: the Case of the Greater Boston Region, Technovation 14 (5), W polskiej literaturze przedmiotu angielskie pojęcie cluster tłumaczone jest jako grono lub klastry. W opracowaniu oba pojęcia będą używane wymiennie. 6

7 Skuteczne narzędzia z obszarów polityki gospodarczej (na poziomie centralnym i regionalnym), których celem jest wspieranie powstawania i rozwoju gron są szczególnie istotne w przypadku regionów o relatywnie niższym poziomie rozwoju i konkurencyjności. Za pomocą tych narzędzi można niwelować zagrożenia oraz wykorzystywać szanse jakie niesie ze sobą postępujący proces globalizacji, jak również tworzyć skuteczne mechanizmy wsparcia funkcjonowania firm i poprawy otoczenia prowadzenia działalności gospodarczej poprzez tworzenie kompleksowych, komplementarnych i wewnętrznych struktur wsparcia. Struktury klastrowe to również efektywny mechanizm stymulowania konkurencyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Głównym problem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest problem skali działalności w kontaktach z dostawcami, instytucjami finansowymi, instytucjami doradczymi, etc. Dotyczy to również ograniczonych możliwości w zakresie podnoszenia innowacyjności i wykorzystywania nowych możliwości rynkowych (ang. market opportunities). Struktury klastrowe pomagają niwelować te strukturalne bariery rozwoju poprzez wspieranie nowych lub istniejących form współpracy (w tym również w wymiarze międzynarodowym) pomiędzy firmami z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Szczególnego znaczenia nabiera fakt, że to głównie sektor MŚP tworzy nowe miejsca pracy na obszarach słabo zurbanizowanych, a województwo podkarpackie charakteryzuje się najniższym wskaźnikiem stopnia urbanizacji w Polsce 4. Dodatkowo jest to jeden z najsłabiej rozwiniętych gospodarczo regionów w Polsce (w roku 2001 PKB na 1 mieszkańca w województwie podkarpackim stanowiło około 19% średniej Unii Europejskiej 5 ). Celem rozdziału jest prezentacja doświadczeń zagranicznych w zakresie wspierania gron przedsiębiorczości na obszarach charakteryzujących się niską konkurencyjnością, niskim poziomem rozwoju gospodarczego oraz słabo zurbanizowanych w kontekście charakterystyki ekonomicznej województwa podkarpackiego. Podrozdział l prezentuje zagadnienia definicyjne i metodologiczne, przedstawia definicje oraz cechy charakteryzując struktury klastrowe. Podrozdział 2 przedstawia znaczenie struktur klastrowych w kontekście prowadzenia polityki regionalnej na terenach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego. W następnym podrozdziale zaprezentowano na podstawie międzynarodowych doświadczeń kluczowe czynniki stanowiące o powodzeniu rozwoju struktur klastrowych. W podrozdziale 4 przedstawiono doświadczenia zagraniczne 4 Wskaźnik ten mierzony jest udziałem ludności miejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców i w 2003 roku wyniósł 40,5%. 5 GUS (2004) Rocznik Statystyczny 2004, Warszawa,

8 w zakresie wspierania rozwoju klastrów na obszarach charakteryzujących się niższym stopniem rozwoju gospodarczego. Podrozdział 5 natomiast prezentuje zagraniczne doświadczenia praktyczne w zakresie budowania i wspierania struktur klastrowych na terenach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niską konkurencyjnością oraz niskim poziomem rozwoju gospodarczego. 1. Koncepcja gron uwagi metodologiczne W literaturze przedmiotu stosuje się wiele definicji klastrów (gron). Do najpopularniejszych zaliczyć należy definicje OECD, UNIDO oraz M. Portera. Według definicji OECD klastry to geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych ze sobą przedsiębiorstw i instytucji danego obszaru działalności gospodarczej 6. M. Porter definiuje klastry jako geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców (w tym dostawców usług), przedsiębiorstw z innych powiązanych sektorów i branż oraz instytucji otoczenia gospodarczego (np. uniwersytetów, izb handlowych) wzajemnie konkurujących oraz współpracujących 7. Według UNIDO klastry to regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszonych do przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań. W rezultacie może to powodować powstawanie wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców oraz powodować rozwój specjalistycznych kompetencji i umiejętności, jak również szybszy rozwój specjalistycznych i zindywidualizowanych usług 8. Do najważniejszych cech charakteryzujących struktury klastrowe zaliczyć należy 9 : koncentrację geograficzną - klastry są ograniczone przestrzennie, a zakres geograficzny grona jest ograniczony przez: o mobilność społeczeństwa, o możliwości transportowe, 6 Wojnicka E., (2004) System innowacyjny Polski z perspektywy przedsiębiorstw, IBnGR, Gdańsk 7 Porter M., (2000) Location, competition, and economic development: Local clusters in a global economy, Economic Development Quartely, Thousand Oaks, February, UNIDO, (1999) SME Cluster and Network Development in Developing Countries: The experience of UNIO, Private Sector Development Branch, Working Paper no 2, na podstawie: Rosenfeld S. A., (2002), Creating Smart Systems. A Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA, April

9 o mentalność i oczekiwania społeczne. Warto zwrócić uwagę, że pomimo postępującego procesu globalizacji koncentracja geograficzna działalności odgrywa cały czas bardzo duże znaczenie (lokalizacja jest jednym z tych czynników konkurencyjności, który nie jest łatwo kopiowalny 10 ). Z kolei Enright wskazuje, że z jednej strony globalizacja i rozwój infrastruktury informatyczno komunikacyjnej pomaga pokonywać granice i powoduje wyrównywanie przewag konkurencyjnych regionów, ale z drugiej pozwala znajdować lepsze lokalizacje działalności charakteryzujące się większą konkurencyjnością (szczególnie w przypadku, kiedy proces globalizacji postępuje szybciej niż proces wyrównywania przewag konkurencyjnych regionów - wtedy czynniki geograficzne jeszcze bardziej zyskują na znaczeniu) 11. Proces ten dotyczy również przemysłów i firm globalnych (przykładem jest sektor finansowy i zlokalizowane w Londynie oraz Nowym Yorku centra finansowe wszystkich najważniejszych globalnych instytucji finansowych; inne przykłady to sektor lotniczy i sektor farmaceutyczny). bazowanie na systemowych relacjach pomiędzy firmami w zakresie: o wspólnych lub komplementarnych produktów, o wspólnych procesów technologicznych i produkcyjnych, o wspólnej bazie surowcowej, o wspólnym popycie na kwalifikacje o wspólnym tworzeniu kanałów dystrybucyjnych; relacje w ramach klastrów definiowane są raczej przez wzajemne nieformalne relacje niż sztywne struktury organizacyjne; klastry kreują externalities - korzyści zewnętrzne - w literaturze przedmiotu wskazuje się na rozgraniczenie tzw. twardych i miękkich externalities. Do twardych externalities zaliczyć należy np. tworzenie bardziej konkurencyjnej sieci dostawców, dostępu do bardziej specjalistycznych usług, podnoszenia specyficznych kwalifikacji i jakości zasobów ludzkich. Przykłady tzw. miękkich externalities to tworzenie i dystrybucja nowej wiedzy, czy poszerzanie bazy informacyjnej (poprzez np. wymianę informacji); 10 Ketels (2004) European Clusters, Structural Change in Europe 3- Innovative Cities and Business Regions, Harvard Business School, 11 Enright M., (1998), "The Globalization of Competition and the Localization of Competitive Advantage: Policies toward Regional Clustering", The University of Hong Kong 9

10 Osobną cechą charakteryzującą struktury klastrowe, niezwykle istotną z punktu widzenia projektowania instrumentów wsparcia i rozwoju tego typu struktur, jest cykl życia grona. Identyfikowane są cztery etapy cyklu życia" klastra 12 : faza powstawania (tzw. faza embrionalna) - siłą sprawczą powstawania grona są innowacje, innowatorzy, wewnętrzne inwestycje; na tym etapie innowatorzy tworzą nowe idee, rynki, procesy; działania interwencyjne w tej fazie cyklu życia grona obejmują następujące aspekty: inwestowanie w masę krytyczną klastra oraz pobudzanie świadomości; faza rozwoju grona - ma miejsce, kiedy rynek na produkty (wyroby lub usługi klastra) jest dostatecznie rozwinięty; w tej fazie rozwoju pojawia się coraz więcej firm (głównie imitatorzy i konkurenci) oraz tworzą się firmy odpryskowe" (spin-offś); następuje rozwój wzajemnych relacji, obserwowany jest wzrost presji konkurencyjnej; o sile napędowej klastra i rozwoju ekonomii skali (a często osiągnięciu masy krytycznej klastra) decydują procesy imitacyjne i konkurencja, co sprzyja dalszemu rozwojowi innowacji; faza dojrzałości grona - procesy i produkty zaczynają być standardowe, a cena staje się głównym czynnikiem konkurencji; w ramach klastra widoczna jest coraz większa presja konkurencja; faza schyłkowa - produkty i usługi są zastępowane przez inne tańsze produkty lub substytuty; Warto również podkreślić, że struktury klastrowe to nie są struktury gospodarcze koncentrujące się jedynie na działalności w sektorach wysokich technologii. Wręcz przeciwnie. Wg M. Enright a 13 w klastrach funkcjonujących w obszarach zaawansowanych technologii pracuje mniej niż 5% zatrudnionych. Enright konkluduje, że o innowacyjności klastra świadczy więc jego pozycja rynkowa, a nie wytwarzane produkty. Ramka 1. Doświadczenia UE w procesie stymulowania struktur klastrowych W 1994 roku Komisja Europejska po raz pierwszy umożliwiła regionom Unii Europejskiej finansowanie inicjatyw klastrowych i sieci współpracy w ramach funduszy strukturalnych. Konkurs Komisji Europejskiej na rzecz rozwoju sieci współpracy zorganizowany w 2001 roku pokazał różnorodność realizowanych polityk regionalnych w tym obszarze. Niektóre regiony zaproponowały tradycyjne podejście do rozwoju sektorowych platform współpracy. Inne promowały współpracę między firmami poprzez integrację technologii informacyjnych w prowadzeniu działalności gospodarczej, a jeszcze inne kładły nacisk na innowacje 12 Rosenfeld S. A. (2002) Creating Smart Systems. A Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA 13 Enright M. (1998) "The Globalization of Competition and the Localization of Competitive Advantage: Policies toward Regional Clustering", The University of Hong Kong 10

11 i technologie. Analiza istniejących w Unii Europejskiej struktur klastrowych pozwala scharakteryzować je w sposób następujący: są to zazwyczaj relatywnie młode inicjatywy (do 30 lat) ; są to w porównaniu z amerykańskimi strukturami klastrowymi mniejsze skupiska firm (średnio około 200 członków); w obrębie klastra zatrudnionych jest około pracowników; szczególną rolę odgrywają małe i średnie przedsiębiorstwa można zaobserwować zintegrowanie działań w ramach globalnych sieci; klastry charakteryzują się różnorodnym poziomem innowacji (od innowatorów do zwykłych użytkowników technologii) wspólne działania skoncentrowane są na rozwoju nowych produktów, struktur organizacyjnych i innowacji rynkowych. Źródło: opracował W. Pander na podstawie: Znaczenie rozwoju gron w kontekście polityki regionalnej na terenach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niskim poziomem rozwoju gospodarczego Proces globalizacji wymusza specjalizację produktową i procesową firm, regionów oraz krajów. Z tego względu polityka regionalna powinna koncentrować się na stymulowaniu specjalizacji. Każdy region posiada obszary działalności, które charakteryzują się relatywnie większą konkurencyjnością i koncentracją. Polityka regionalna powinna się więc skupiać się na rozwijaniu mocnych stron regionu i koncentrowaniu potencjału ekonomicznego (w tym innowacyjnego) na wybranych obszarach działalności, wyróżniających się największą obecną i potencjalną konkurencyjnością. Działania mające na celu wspieranie gron są jednymi z instrumentów polityki gospodarczej (w tym również regionalnej), które mogą stymulować proces specjalizacji regionów. Instrument ten jest szczególnie ważny dla obszarów o niskim poziomie rozwoju, charakteryzujących się dominacją małych i średnich firm (a właściwie brakiem rozwiniętych struktur gospodarczych opartych na dużych podmiotach gospodarczych), brakiem dostatecznie rozwiniętych więzi kooperacyjnych, niską jakością otoczenia instytucjonalnego firm (niedostatecznie rozwinięty sektor finansowy, niska jakość instytucji wsparcia otoczenia biznesu, niska jakość i niedostateczna współpraca z ośrodkami naukowymi oraz centrami badawczo - rozwojowymi). 11

12 Ramka 2. Typologia obszarów słabo zurbanizowanych według Rosenfelda Na potrzeby tego opracowania posłużymy się typologią obszarów słabo zurbanizowanych zaproponowaną przez Rosenfelda. Identyfikuje on trzy rodzaje obszarów charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego 14. regiony postindustrialne charakteryzują się obecnością przemysłów pracochłonnych; regiony te straciły przewagę konkurencyjną na rzecz innych regionów, w których operują nowocześniejsze branże produkcyjne i usługowe lub podobne branże, ale cechujące się większym zaawansowaniem technologicznym; regiony semiindustrialne - charakteryzują się dużą liczbą małych firm (głównie rzemieślniczych) o bardzo niskim poziomie technologicznym; regiony peryferyjne i słabo zurbanizowane są to przede wszystkim regiony zależne od branż surowcowych; charakteryzują się niską produktywnością, migracjami, etc. Źródło: Rosenfeld S. A., Creating Smart Systems. A Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA, April 2002 Struktury klastrowe tworzą mechanizmy i rozwiązania niwelujące niekorzystne, zewnętrzne uwarunkowania funkcjonowania firm oraz regionów poprzez tworzenie kompleksowych, komplementarnych i wewnętrznych struktur wsparcia, co w rezultacie daje możliwość tworzenia skutecznych mechanizmów adoptowania, kreowania i dyfuzji nowych technologii i innowacji na poziomie firm i regionu. W zakresie prowadzonej polityki regionalnej umożliwia lepszą ocenę potrzeb i obszarów interwencji publicznej. Według M. Portera 15 do najważniejszych korzyści funkcjonowania klastrów zaliczyć należy: wyższą efektywność funkcjonowania firm wynikającą z możliwości dostępu do wyspecjalizowanych aktywów i dostawców, którzy mogą w ramach struktur klastrowych reagować szybciej, niż w przypadku firm odizolowanych"; firmy i instytucje w strukturach klastrowych mogą osiągać wyższy poziom innowacyjności dzięki występowaniu tzw. knowledge spillover, czyli dyfuzji wiedzy; podnosi się poziom tzw. business formation, a w efekcie ogólny poziom przedsiębiorczości w regionie (w rezultacie np. firmy odpryskowe łatwiej znajdują partnerów zewnętrznych, szybciej tworzą się lepsze i bardziej wyspecjalizowane zasoby); Dotychczasowe doświadczenia zagraniczne w zakresie wspierania rozwoju struktur klastrowych pokazują, że nie ma standardowej polityki klastrowej, uniwersalnego modelu, który 14 Rosenfeld S.A. (2002) Creating Smart Systems. A Gnidę to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA, April Porter M. (2000) Location, competition, and economic development: Local clusters in a global economy, Economic Development Quartely, Thousand Oaks, February,

13 można implementować bez względu na uwarunkowania zewnętrzne 16. Regiony różnią się otoczeniem prawnym i administracyjnym, zakresem rozwoju infrastruktury, jakością instytucji około biznesowych, stopniem rozwoju systemu finansowego, zakresem rozwoju i wykorzystywania w regionie technologii informatycznych i komunikacyjnych, strukturą gospodarczą, strukturą społeczną i demograficzną, potencjałem innowacyjnym (w tym poziomem zakumulowanej wiedzy), źródłami pozyskiwania technologii, kwalifikacjami zasobów ludzkich, charakterystyką i strukturą popytu wewnętrznego (regionalnego), czy istniejącym modelem współpracy kooperacyjnej firm. Jednak pomimo braku uniwersalnej polityki wsparcia struktur klastrowych można wskazać, na podstawie dotychczasowych doświadczeń zagranicznych, na czynniki, obszary i instrumenty wsparcia, kluczowe dla powodzenia działań ukierunkowanych na kształtowanie i rozwój struktur klastrowych. Instrumenty te różnią się w zależności od stopnia rozwoju gospodarczego regionu, cyklu życia klastra, obszaru funkcjonowania (zakresu działalności). W następnych podrozdziałach zostaną zaprezentowane zagraniczne doświadczenia z zakresu wspierania rozwoju gron, ze szczególnym uwzględnieniem międzynarodowych doświadczeń stymulowania powstawania i rozwoju klastrów na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niskim stopniem rozwoju gospodarczego. 3. Kluczowe czynniki rozwoju gron doświadczenia międzynarodowe Na przestrzeni ostatnich dwóch dziesięcioleci przeprowadzono wiele badań i analiz porównawczych struktur klastrowych na świecie. Na tej podstawie zidentyfikowano kluczowe czynniki decydujące o powodzeniu powstawania i rozwoju gron. Warto podkreślić, że nie są to czynniki wystarczające, ale z reguły niezbędne dla rozwoju struktur klastrowych. W tym podrozdziale zostaną zaprezentowane wybrane i w opinii autora najważniejsze wyniki badań z tego zakresu. R. Moss definiuje zdolność grona do rozwoju jako zdolność i możliwości tworzenia nowych innowacyjnych i konkurencyjnych struktur gospodarczych. Moss wymienia następujące kluczowe czynniki sukcesu rozwoju grona 17 : elastyczność i otwartość" struktury klastrowej, która umożliwia dostęp do nowych technologii, wiedzy i informacji; 16 APEC (2005) Best Practices Guidelines on Industrial Clustering for Small and Medium Enterprises, APEC Symposium on Industrial Clustering for SMEs, Taipei, 9 March Moss R., (1995) Kantor World Class, Simon & Schuster, New York,

14 wysoką jakość powiązań i wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami grona kluczowy czynnik sukcesu w zakresie skutecznego funkcjonowania mechanizmu dyfuzji informacji i wiedzy; poziom kompetencji i jakość zasobów ludzkich w ocenie R. Moss jest to decydujący czynnik skutecznego transferu i dyfuzji wiedzy; Szczególnie istotnym czynnikiem sukcesu rozwoju struktur klastrowych, wymienianym w literaturze przedmiotu, jest jakość i poziom kompetencji zasobów ludzkich. J. Jacobs w swojej pracy dowodzi, że wykwalifikowane zasoby ludzkie to kluczowy czynnik sukcesu w dobie globalizacji i rozwoju Internetu 18. Jacobs zwraca również uwagę, że w procesie kształtowania i rozwoju struktur klastrowych, szczególną rolę odgrywają tzw. liderzy przemysłowi (industrial leaders). M. Porter z kolei za kluczowy czynnik rozwoju klastrów uważa otoczenie biznesowe, które charakteryzuje za pomocą czterech obszarów 19 : dostępnych zasobów (infrastruktura, umiejętności, etc.), popytu wewnętrznego (wymagania lokalnych odbiorców), ogólnego poziomu przedsiębiorczości oraz jakości regulacji dla stymulowania przedsiębiorczości (opodatkowanie, lokalne strategie konkurencji firm, prawo konkurencji, etc.), innych wspomagających przemysłów dostawców i odbiorców (tzw. zasięg i głębokość klastra). Ketels podobnie jak Porter również wskazuje na otoczenie instytucjonalne i prawne jako na główny czynnik decydujący o powodzeniu rozwoju struktur klastrowych 20. Ketels analizuje funkcjonowanie klastrów w krajach słabo rozwiniętych oraz na obszarach gorzej rozwiniętych i słabo zurbanizowanych w krajach rozwiniętych. Wskazuje, że klastry funkcjonujące w gorszym otoczeniu instytucjonalnym (czyli wg Ketelsa w otoczeniu uniemożliwiającym prowadzenie działalności na wysokim poziomie czyli prowadzenie działalności o wysokim stopniu złożoności, wysokiej wartości dodanej oraz wysokim potencjale konkurencyjnym w skali międzynarodowej) są słabsze i węższe (weaker and more narrow). Dodatkowo Ketels wskazuje na znaczenie możliwości regionu w zakresie mobilizacji potencjału 18 Jacobs J. (2000) The Nature of Economics, New York: Modern Library, Porter M. (1998) Clusters and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, Nov. Dec., p Ketels Ch., (2003) The Development of the cluster concept present experience and further developments, Harvard Business School, paper presented at NRW conference on clusters on Duisburg, Germany 14

15 instytucjonalnego poprzez aktywną współpracę oraz wewnętrzne czynniki społecznokulturowe regionu (np. jakość wzajemnych relacji, etc.). Enright z kolei wskazuje na sześć koniecznych elementów strategii rozwoju struktur klastrowych 21 : poprawę otoczenia biznesowego (min. poprzez uwzględnienie potrzeb i oczekiwań wspomaganych struktur klastrowych), dostarczenie informacji i danych o prognozach gospodarczych w celu identyfikacji szans oraz zagrożeń rozwojowych i w rezultacie umożliwienia prowadzenia działań wyprzedzających, stały rozwój infrastruktury i oferty edukacyjnej oraz szkoleniowej, wdrażanie skutecznych metod sieciowania firm, finansowanie otoczenia około biznesowego, w tym tworzenie struktur wsparcia wspomagających tworzenie nowych firm, tzw. community building process czyli proces tworzenia lepszej jakości relacji lokalnych (min. budowanie wzajemnego zaufania). Do pozostałych czynników koniecznych dla rozwoju struktur klastrowych wymienianych w literaturze przedmiotu zaliczyć należy: tworzenie struktur klastrowych w obszarach, które mają perspektywy rozwoju oraz koncentrowanie swojej aktywności na rynkach międzynarodowych, a nie regionalnych (tzw. koncentrowanie się na zewnątrz", a nie do wewnątrz"). 4. Instrumenty wspierania rozwoju gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym stopniem rozwoju gospodarczego Punktem wyjścia dla identyfikacji narzędzi wspierających rozwój struktur klastrowych jest prezentacja najważniejszych barier funkcjonowania struktur klastrowych na terenach słabo zurbanizowanych. Za Rosenfeldem zaliczyć do nich należy 22 : niską jakość infrastruktury (w tym transportowej oraz informatycznej); brak dostępu do kapitału; 21 na podstawie Enright, M., (1998) "The Globalization of Competition and the Localization of Competitive Advantage: Policies toward Regional Clustering", The University of Hong Kong 22 Rosenfeld S.A (2002) Creating Smart Systems. A Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Regional Technology Strategies Carrboro, North Carolina, USA, April

16 niską jakość otoczenia innowacyjnego, w tym przede wszystkim niską jakość instytucji badawczo - rozwojowych oraz szkoleniowych; niedostateczne otwarcie firm na zewnątrz" (ang. outward approach) często firmy z regionu zamykają się w sobie" (ang. inward approach); szczególnie brak efektywnych mechanizmów identyfikowania i pozyskiwania wiedzy spoza regionu lub obszaru funkcjonowania firmy; niska jakość i niedostateczne kwalifikacje zasobów ludzkich; narzucana hierarchiczność funkcjonowania struktur klastrowych; Następnie Rosenfeld proponuje narzędzia wspierania rozwoju struktur klastrowych w siedmiu obszarach wsparcia 23. Po pierwsze, konieczne jest monitorowanie struktury gospodarczej regionu w celu identyfikacji potencjalnych obszarów wsparcia. Proces monitorowania nie powinien jednak ograniczać się wyłącznie do identyfikowania obszarów działalności gospodarczej o wysokim stopniu koncentracji, ale powinien obejmować również identyfikowanie i modelowanie relacji systemowych sektora z innymi obszarami działalności gospodarczej (np. analizy sektorowych łańcuchów dostawców, schematy przepływu wiedzy w ramach sektora oraz pomiędzy sektorami, etc). Proces monitoringu powinien obejmować również elementy analizy porównawczej, w tym m.in. porównywania się do innych występujących lub powstających struktur klastrowych w następujących obszarach: oceny porównawczej bazy technologicznej i potencjału badawczo rozwojowego, dostępności wykwalifikowanej siły roboczej, oceny poziomu i możliwości rozwoju zakumulowanej wiedzy w regonie, struktury, dostępności i poziomu technologicznego dostawców, dostępności kapitału, dostępności i jakości struktur szkoleniowych oraz systemu kształcenia, dostępności i jakości wyspecjalizowanych na potrzeby grona usług, zakresu i jakości powiązań kooperacyjnych w ramach klastra, stopnia przedsiębiorczości w regionie, poziomu działalności innowacyjnej i imitacyjnej w regionie i w ramach grona, 23 na podstawie Rosenfeld S. A., (2002) op.cit. 16

17 obecności i jakości liderów innowacyjnych i przemysłowych operujących w ramach grona i w regionie, jakości relacji zewnętrznych i stopnia otwartości (w tym stopnia umiędzynarodowienia) regionu oraz klastra, wizji rozwoju klastra i regionu (kierunków, obszarów działalności, etc.). Dodatkowo warto zwrócić uwagę, że monitorowanie i analizowanie struktury gospodarczej regionu, przy pomocy narzędzi analizy porównawczej, pod kątem możliwości rozwoju struktur klastrowych pomaga zrozumieć funkcjonowanie ekonomiczne regionów jako systemów gospodarczych i ekonomicznych oraz pozwala efektywniej identyfikować market imperfections (a w efekcie potencjalne obszary interwencji administracyjnej). Po drugie, konieczne jest tworzenie otoczenia instytucjonalno organizacyjnego grona poprzez edukowanie, przekonywanie i angażowanie w proces wspierania i rozwoju struktur klastrowych instytucji około biznesowych, stowarzyszeń pracodawców, izby przemysłowo handlowe, agencji rozwoju regionalnego, organizacji pracodawców. Jest to tzw. proces tworzenia kotwic rozwoju klastra poprzez kreowanie wspólnych działań (np. lobbowanie na rzecz regionu lub obszaru działalności na poziomie regionalnym lub krajowym). Jednocześnie w tym celu należy identyfikować wspólne potrzeby i cele instytucji wspierających przedsiębiorców i samych przedsiębiorców oraz stale prowadzić monitoring obecnych w regionie instytucji i organizacji w kontekście potrzeb grona. W razie konieczności należy pomóc tworzyć (np. poprzez współfinansowanie) organizacje klastrowe, pomagać formalizować kanały komunikacji np. za pomocą stron www, wspomagać i stymulować współpracę pomiędzy firmami. Po trzecie, przygotować profesjonalną i interdyscyplinarną ofertę usług wspierających działalność struktur klastrowych. Cechą immanentną oferowanych usług powinna być orientacja na rozwiązywanie problemów identyfikowanych i zgłaszanych przez firmy lub grupy firm. Do takich usług zaliczyć należy: tworzenie zindywidualizowanego systemu pozyskiwania i rozpowszechniania (dyfuzji) informacji system powinien koncentrować się jedynie na obszarach zaspokajających konkretne potrzeby informacyjne firm i instytucji funkcjonujących w ramach klastra; organizowanie klastrowych one stop hub kompleksowych punktów obsługi firm stowarzyszonych w klastrze i zaspokajających ich specyficzne potrzeby oraz oczekiwania; 17

18 pomoc w procesie formowania interdyscyplinarnych zespołów roboczych w ramach grona; pomoc w tworzeniu systemu wspomagającego nawiązywanie kontaktów zewnętrznych przez firmy funkcjonujące w ramach klastra (stymulowanie procesu umiędzynarodowienia funkcjonowania klastra); tworzenie tzw. cluster branches w oddziałach administracji regionalnej i lokalnej delegowanie w ramach struktur administracyjnych osób odpowiedzialnych za kontakty ze strukturami klastrowymi (reprezentantami struktur klastrowych); Po czwarte, wspomagać podnoszenie jakości kształcenia i działalności szkoleniowej oraz wspomagać proces pozyskiwania wyspecjalizowanych kadr, kluczowych dla funkcjonowania i rozwoju klastra oraz regionu poprzez: dofinansowanie specjalistycznych szkoleń; wspomaganie struktur klastrowych w zakresie wspólnego opracowywania programów szkoleniowych (szczególnie programów identyfikujących wspólne potrzeby przedstawicieli administracji, przedsiębiorców i wyższych uczelni); wykorzystywanie praktycznych aspektów funkcjonowania struktur klastrowych w procesie nauczania, a w rezultacie poznawania kontekstu nabywanych kwalifikacji i wiedzy przez uczestników szkoleń; tworzenie klastrowych centrów umiejętności i doskonałości doświadczenia międzynarodowe wskazują na konieczność podjęcia w pierwszej kolejności współpracy z istniejącymi instytucjami szkoleniowymi; jednym z głównych celów centrów byłoby identyfikowanie bieżących potrzeb szkoleniowych i rozwijanie nowych, zindywidualizowanych programów nauczania przy ścisłej współpracy z instytucjami klastrowymi (np. poprzez organizowanie wspólnych grup zadaniowych w tym zakresie, tworzenie zespołów badawczych); stymulowanie partnerstwa i pogłębiania wzajemnych relacji pomiędzy uczelniami, a gronami (a w szczególności przedsiębiorcami); wspomaganie lokalnych inicjatywy w zakresie zwiększania zdolności kompetencyjnych (np. wspólne inicjatywy szkoleniowe firm, podejmowanie wspólnych programów badawczych, organizowanie wspólnych zagranicznych misji handlowych i technologicznych); 18

19 wspomaganie tworzenia międzyregionalnych aliansów klastrowych w celu zwiększenia bazy kompetencyjnej i poprawy konkurencyjności regionów kooperujących. Po piąte, stymulować i przyciągać inwestycje w obszary działalności struktur klastrowych w regionie, a w tym w szczególności: promować wielostronne projekty inwestycyjne, dofinansowywać inwestycje o charakterze badawczo rozwojowym, promować inwestycje z obszarów działalności wspomaganych struktur klastrowych (warto zaznaczyć, że przy ograniczonych zasobach należy koncentrować środki publiczne na jasno zdefiniowanych obszarach działalności). Po szóste, stymulować innowacyjność i przedsiębiorczość, a w szczególności: propagować konieczność podnoszenia innowacyjności firm, wspomagać proces powstawania nowych firm (jest to jeden z kluczowych czynników sukcesu rozwoju grona), wspomagać powstawanie inkubatorów klastrowych, wspomagać powstawanie relacji sieciowych, w tym przede wszystkim sieci innowacyjnych, wspomagać powstawanie i rozwój centrów technologicznych świadczących usługi na potrzeby grona, inwestować w infrastrukturę badawczo naukową w obszarze funkcjonowania klastra. Po siódme, podejmować działania promocyjne i wyróżniające region, a w szczególności: promować regiony poprzez promowanie marki grona, promować i wspierać klastry eksportowe, tworzyć możliwości markowej identyfikacji regionów (seminaria, konferencje, etc). Analizując narzędzia wspierania rozwoju struktur klastrowych na terenach słabo zurbanizowanych nie należy abstrahować od międzynarodowych doświadczeń dotyczących sposobu i obszaru działań administracji na poziomie centralnym i regionalnym w tym zakresie. Doświadczenia zaprezentowane w literaturze przedmiotu 24 wskazują między innymi na: 24 M.in. UNIDO (1999) SME Cluster and Network Development in Developing Countries: The experience of UNIO, Private Sector Development Branch, Working Paper no 2, 1999, Ketels (2004) Ketels Ch., European Clusters, Structural Change in Europe 3- Innovative Cities and Business Regions, Harvard Business School 19

20 po pierwsze, na konieczność kompleksowego i systemowego podejścia do procesu wspierania rozwoju struktur klastrowych; jak wskazują zagraniczne doświadczenia, jedynie interwencja administracji nakierowana na rozwiązywanie wspólnie zidentyfikowanych problemów, a nie interwencji na poziomie indywidualnych podmiotów lub jednostek gospodarczych, jest skuteczna w procesie wspierania rozwoju struktur klastrowych; po drugie, aby działania w zakresie wspierania struktur klastrowych były efektywne, to działania administracji muszą mieć charakter wspomagający; administracyjne tworzenie struktur klastrowych nie przynosi rezultatów; rolą administracji powinno być identyfikowanie potencjalnych struktur klastrowych, a następnie projektowanie i wdrażanie narzędzi wsparcia dla już istniejących i zweryfikowanych pozytywnie przez rynek struktur klastrowych. po trzecie, kluczowym czynnikiem skutecznej polityki wspierania klastrów jest poprawne określenie grona (zarówno geograficzne, jak i dokładne sprecyzowanie jego obszaru działalności); nieodpowiednia identyfikacja obszaru funkcjonowania grona może spowodować zaprogramowanie nieadekwatnych narzędzi wsparcia, a w rezultacie niską efektywność podejmowanych działań. 5. Zagraniczne doświadczenia praktyczne w procesie budowania i wspierania gron Nawiązują do zagranicznych doświadczeń w zakresie stymulowania struktur klastrowych należy podkreślić, że nie każda koncentracja działalności gospodarczej oznacza grono. Bazując na doświadczeniach UNIDO 25 należy wskazać, że do niezbędnych warunków tworzenia struktur klastrowych zaliczyć należy przede wszystkim: efektywny mechanizm komunikacji pomiędzy aktorami grona, silną grupę inicjująca (nie może to być jednak administracja), myślenie strategiczne oraz długookresowe zaangażowanie w proces tworzenia klastra Wyniki badań i analiz przeprowadzonych przez UNIDO wskazują, że podejmowanie współpracy jest łatwiejsze gdy firmy działają w podobnych obszarach funkcjonowania oraz sąsiadują ze sobą, a celem ich działania jest wspólne przeciwstawianie się zewnętrznej konkurencji UNIDO (2001) Development of Clusters and Networks of SMEs - The UNIDO Programme, Yienna 26 UNIDO (2001) Ibidem. 20