Prawo finansów publicznych

Transkrypt

1 Skrypty Becka Agnieszka Mikos-Sitek Piotr Zapadka Prawo finansów publicznych

2 SKRYPTY BECKA Prawo inansów publicznych

3 W sprzedaży: A. Drwiłło, D. Maśniak LEKSYKON PRAWA FINANSOWEGO 100 PODSTAWOWYCH POJĘĆ Encyklopedie i Leksykony M. Fedorowicz, K. Nizioł PRAWO FINANSOWE POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ Wykłady i Ćwiczenia M. Stepaniuk PRAWO FINANSOWE - CZĘŚĆ I. TESTY, PYTANIA I ODPOWIEDZI. TOM 11, wyd. 2 Aplikacje Prawnicze M. Stepaniuk PRAWO FINANSOWE - CZĘŚĆ II. TESTY, PYTANIA I ODPOWIEDZI. TOM 12, wyd. 2 Aplikacje Prawnicze FINANSE 2009 Podatkowe Teksty Ustaw Becka

4 Prawo inansów publicznych dr Agnieszka Mikos-Sitek dr Piotr Zapadka Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2010

5 Poszczególne rozdziały opracowali: Agnieszka Mikos-Sitek: I, III, IV Piotr Zapadka: II, V, VI Redakcja: Ksenia Rzepka Wydawnictwo C. H. Beck 2010 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN

6 PRZEDMOWA Niniejsza publikacja przygotowana została przede wszystkim z myślą o studentach wydziałów prawa i administracji, a także innych osób zainteresowanych niezwykle skomplikowaną materią jaką jest prawo inansów publicznych. Zagadnienia omawiane przez autorów nabierają szczególnego znaczenia z uwagi na problemy inansowe z jakimi borykają się współcześnie gospodarki państw tworzących system wolnorynkowy. Skrypt umożliwia bowiem łatwiejszą analizę aktualnych wydarzeń gospodarczych, zważywszy na fakt, że stanowi on kompendium wiedzy na temat kluczowych dla sfery inansów publicznych mechanizmów opartych na określonych instytucjach prawnych. Przede wszystkim w opracowaniu przybliżone zostało samo pojęcie inansów publicznych, poprzez dokonanie systematyki tej dyscypliny prawa oraz zaprezentowanie kluczowych zasad determinujących proces prawotwórczy. Istotnym elementem publikacji jest także omówienie pojęcia pieniądza, jako przedmiotu transferu i rozporządzeń w sferze inansów publicznych, jak również przybliżenie istniejących mechanizmów prawnych pozwalających utrzymać jego adekwatną wartość, określanych mianem polityki pieniężnej. Fundamentalnym dla procesu zarządzania inansami publicznymi jest omówione w niniejszym skrypcie prawo budżetowe, regulujące zasady redystrybucji i przepływu środków pieniężnych, a także podstawowy rodzaj dochodów budżetów publicznych, jakim od zarania historii cywilizacji były i są podatki. Na zakończenie autorzy niniejszej publikacji zaprezentowali podstawowe podmioty tworzące rynek inansowy, ze szczególnym uwzględnieniem mechanizmów zapewniających bezpieczeństwo jego funkcjonowania. Autorzy mają nadzieję, że przekrojowa projekcja wielu bardzo autonomicznych zagadnień i obszarów prawa inansowego, zaproponowana w przejrzystej i syntetycznej formie, spotka się z życzliwym przyjęciem. Warszawa, maj 2010 r. Autorzy

7

8 SPIS TREŚCI Przedmowa... Wykaz skrótów... Wykaz podstawowej literatury... V XI XV Rozdział I. Zagadnienia ogólne inansów publicznych Pojęcie inansów publicznych Funkcje inansów publicznych Podstawy prawne Jawność i przejrzystość inansów publicznych... 6 Rozdział II. Nauka o pieniądzu Pojęcie pieniądza Pieniądz gotówkowy I. Jednostki pieniężne II. Znaki pieniężne III. Obrót wekslowy Pieniądz bezgotówkowy I. Pieniądz bankowy zagadnienia wstępne II. Rachunki bankowe III. Rozliczenia pieniężne IV. Kredyt V. Pożyczka VI. Akredytywa VII. Bankowość elektroniczna Pieniądz elektroniczny I. Elektroniczne instrumenty płatnicze II. Pieniądz elektroniczny III. Instrumenty pieniądza elektronicznego IV. Karta płatnicza Prawo dewizowe I. Obrót dewizowy Obrót dewizowy z zagranicą Obrót wartościami dewizowymi w kraju II. Ograniczenia obrotu dewizowego Ograniczenia wynikające z art. 9 PrDew... 38

9 VIII Spis treści 2. Ograniczenia wynikające z art. 10 PrDew Zezwolenia dewizowe III. Działalność kantorowa Rozdział III. Polityka pieniężna Pojęcie inlacji Narodowy Bank Polski I. Funkcje banku centralnego Uwagi wprowadzające Forma instytucjonalna, cele, zadania Niezależność Narodowego Banku Polskiego, współdziałanie z organami państwa II. Organizacja Narodowego Banku Polskiego Organy Narodowego Banku Polskiego Prezes NBP Rada Polityki Pieniężnej Zarząd NBP Struktura organizacyjna III. Podstawowe zadania Narodowego Banku Polskiego Działalność emisyjna Instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego Działalność dewizowa Prowadzenie rachunków bankowych IV. Gospodarka inansowa NBP Europejski System Banków Centralnych I. Podstawowe cele i funkcje ESBC II. Struktura organizacyjna III. Niezależność IV. Kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej przez ESBC Kryteria konwergencji Rozdział IV. Prawo budżetowe Budżet państwa I. Budżet państwa, ustawa budżetowa, Wieloletni Plan Finansowy Państwa II. Dochody i wydatki budżetu III. Klasyikacja budżetowa IV. Dług publiczny, deicyt V. Procedura budżetowa VI. Wykonywanie ustawy budżetowej VII. Jednostki sektora inansów publicznych Budżet jednostek samorządu terytorialnego I. Budżet jednostek samorządu terytorialnego, uchwała budżetowa, wieloletnia prognoza inansowa II. Procedura budżetowa III. Wykonywanie budżetu

10 Spis treści IX Rozdział V. Prawo podatkowe Zagadnienia wstępne Ordynacja podatkowa I. Obowiązek podatkowy II. Zobowiązanie podatkowe III. Powstanie zobowiązania podatkowego IV. Wygaśnięcie zobowiązania podatkowego Zapłata Przejęcie własności w postępowaniu egzekucyjnym Przeniesienie własności Pobranie podatku przez płatnika lub inkasenta Potrącenie Zaliczenie nadpłaty Umorzenie zaległości Zaniechanie poboru Przedawnienie V. Zabezpieczenie wykonania zobowiązania podatkowego Zabezpieczenie przedegzekucyjne Zabezpieczenie dobrowolne Hipoteka przymusowa Zastaw skarbowy VI. Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe Odpowiedzialność podatnika Odpowiedzialność małżonka podatnika Odpowiedzialność płatnika/inkasenta Odpowiedzialność następcy prawnego Odpowiedzialność osoby trzeciej Podatki dochodowe I. Podatek dochodowy od osób izycznych II. Zryczałtowany podatek dochodowy od osób izycznych III. Podatek dochodowy od osób prawnych Podatki obrotowe I. Podatek od towarów i usług II. Podatek akcyzowy III. Podatek od gier hazardowych IV. Podatek od czynności cywilnoprawnych Podatki majątkowe I. Podatek rolny II. Podatek leśny III. Podatek od nieruchomości IV. Podatek od spadków i darowizn Podatki i opłaty lokalne Rozdział VI. Rynek inansowy Pojęcie rynku inansowego Podmioty rynku inansowego I. Banki

11 X Spis treści II. Firmy inwestycyjne III. Fundusze inwestycyjne IV. Fundusze emerytalne V. Zakłady ubezpieczeń Nadzór ostrożnościowy (KNF) Sieć bezpieczeństwa inansowego (Safety Net) Indeks rzeczowy

12 WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa BFGU... ustawa z r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 ze zm.) ElInstrPU... ustawa z r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz ze zm.) FinPublU... ustawa z r. o inansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz ze zm.) FinPublU z 1998 r.... ustawa z r. o inansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.) FinPublU z 2005 r.... ustawa z r. o inansach publicznych (Dz.U. Nr 249, poz ze zm.) GryHazU... ustawa z r. o grach hazardowych (Dz.U. Nr 201, poz. 1540) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KPC... Kodeks postępowania cywilnego NBPU... ustawa z r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) OpłLokU... ustawa z r. o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn. Dz.U r. Nr 121, poz. 844 ze zm.) OrdPU... ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) PCzynCywPrU... ustawa z r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz. 450 ze zm.) PDOFizU... ustawa z r. o podatku dochodowym od osób izycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) PDOPrU... ustawa z r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 ze zm.) PLasU... ustawa z r. o podatku leśnym (Dz.U. Nr 200, poz ze zm.) PostSAdmU... ustawa z r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz ze zm.) PrBank... ustawa z r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.)

13 XII Wykaz skrótów PrCzek... ustawa z r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) PrDew... ustawa z r. Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz ze zm.) PRolU... ustawa z r. o podatku rolnym (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 136, poz. 969 ze zm.) PrWeks... ustawa z r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) PSpadDarU... ustawa z r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768) RyczałtU... ustawa z r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby izyczne (Dz.U. Nr 144, poz. 930 ze zm.) SamGminU... ustawa z r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz ze zm.) SamPowiatU... ustawa r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz ze zm.) TWE... Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską VATU... ustawa z r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm.) 2. Organy orzekające SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma BB... Bezpieczny Bank BiK... Bank i Kredyt GP... Gazeta Prawna MoRiF... Monitor Rachunkowości i Finansów PB... Prawo Bankowe PiP... Państwo i Prawo PP... Przegląd Podatkowy Prz. Sejm.... Przegląd Sejmowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS... Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny Rzeczp.... Rzeczpospolita 4. Inne skróty art.... artykuł Dz.U.... Dziennik Ustaw Dz.Urz. NBP... Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego EBC... Europejski Bank Centralny EIP... elektroniczne instrumenty płatnicze ESBC... Europejski System Banków Centralnych IPE... instytucja pieniądza elektronicznego

14 Wykaz skrótów XIII j.s.t.... jednostka samorządu terytorialnego M.P.... Monitor Polski NBP... Narodowy Bank Polski OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju RPP... Rada Polityki Pieniężnej tekst jedn.... tekst jednolity uchw.... uchwała UE... Unia Europejska WPFP... Wieloletni Plan Finansowy Państwa wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami ZBP... Związek Banków Polskich

15

16 WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY W. Baka, Bankowość centralna. Funkcje. Metody. Organizacja, Warszawa tenże, Bankowość europejska, Warszawa B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa A. Borodo, Prawo budżetowe, Warszawa tenże, Samorząd terytorialny. System prawnoinansowy, Warszawa E. Chojna-Duch, Polskie prawo inansowe. Finanse publiczne, Warszawa W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa Finanse publiczne i prawo inansowe (pod. red. C. Kosikowskiego i E. Ruśkowskiego), Warszawa E. Fojcik-Mastalska (red.), Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa P. M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, Warszawa A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa W. Góralczyk, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa H. Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny od gospodarki planowej do rynkowej, Warszawa M. Iwanicz-Drozdowska, W. L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość. Zagadnienia podstawowe, Warszawa E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa C. Kosikowski, Finanse publiczne i prawo inansowe, Warszawa tenże, Finanse publiczne. Komentarz, Warszawa tenże, Publiczne prawo bankowe, Warszawa R. Mastalski, Prawo podatkowe, Warszawa A. Mikos, Ustrojowa pozycja banku centralnego w Polsce, Warszawa A. Mikos-Sitek, P. Zapadka, Polskie prawo bankowe, Warszawa Z. Oiarski, Prawo bankowe, Warszawa tenże, Prawo inansowe, Warszawa A. Partyka-Szewczyk, P. Zapadka, Zarys prawa podatkowego. Wybrane zagadnienia, Warszawa Z. Radwański, Zobowiązania część ogólna, Warszawa B. Smykla, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa A. Szumański (red.), System Prawa Prywatnego, Prawo papierów wartościowych, t. 18, Warszawa A. Wolter, Prawo cywilne zarys części ogólnej, Warszawa W. Wójtowicz (red.), Prawo podatkowe. Część ogólna i szczegółowa, Bydgoszcz Lublin M. Zaleska (red.), Współczesna bankowość, t. I, Warszawa F. Zoll (red.), Prawo bankowe. Komentarz, Kraków 2005.

17

18 ROZDZIAŁ I ZAGADNIENIA OGÓLNE FINANSÓW PUBLICZNYCH Literatura: B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009; tenże, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004; A. Borodo, Prawo budżetowe, Warszawa 2008; tenże, Samorząd terytorialny. System prawnoinansowy, Warszawa 2008; tenże, Słownik inansów samorządowych, Toruń 2007; tenże (red.) Zagadnienia prawne inansów i gospodarki samorządu terytorialnego, Toruń 2008; J. Charytoniuk, Nowa ustawa o inansach publicznych z komentarzem, Warszawa 2009; E. Chojna-Duch, Polskie prawo inansowe. Finanse publiczne, Warszawa 2004; T. Dębowska-Romanowska, Prawo inansowe. Część konstytucyjna wraz z częścią ogólną, Warszawa 2010; A. Drwiłło, D. Maśniak (red.), Leksykon prawa inansowego, Warszawa 2009; P. M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, Warszawa 2000; J. Głuchowski, R. Huterski, B. Kołosowska, J. Patyk, J. Wiśniewski, Finanse publiczne, Toruń 2005; E. Hellich, Nowa ustawa o inansach publicznych, Warszawa 2010; K. Jóskowiak, Samorząd terytorialny w procesie integracji europejskiej. Polskie doświadczenia i wnioski na przyszłość, Katowice 2008; A. Korczyn, Leksykon rachunkowości ekonomiki i inansów, Skierniewice 1998; C. Kosikowski, Finanse publiczne. Komentarz, Warszawa 2007; tenże, Finanse publiczne w świetle Konstytucji RP oraz orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (na tle porównawczym), Warszawa 2004; C. Kosikowski, E. Ruśkowski (red.), Finanse publiczne i prawo inansowe, Warszawa 2008; C. Kosikowski, E. Ruśkowski (red.), Zasady ustroju społecznego i gospodarczego w procesie stosowania Konstytucji, Warszawa 2005; Z. Oiarski, Prawo inansowe, Warszawa 2007; L. Oręziak, Finanse Unii Europejskiej, Warszawa 2004; L. Patrzałek (red.), Wybrane problemy inansów samorządu terytorialnego, Poznań 2008; K. Puchacz, Nowa ustawa o inansach publicznych, Gdańsk 2009; S. Serain, B. Szmulik (red.), Leksykon obywatela, Warszawa 2008; J. Smullen, N. Hand, Słownik inansów i bankowości, Warszawa 2008 (tłum.); W. Wójtowicz (red.), Prawo inansowe, Warszawa 2000; M. Zubik, Budżet państwa w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2001.

19 2 Rozdział I. Zagadnienia ogólne inansów publicznych 1. Pojęcie finansów publicznych Normatywną deinicję pojęcia inanse publiczne zawiera ustawa z r. o inansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz ze zm.). Zgodnie bowiem z art. 3 FinPublU, inanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, a w szczególności: 1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych, 2) wydatkowanie środków publicznych, 3) inansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, 4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne, 5) zarządzanie środkami publicznymi, 6) zarządzanie długiem publicznym, 7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej. W literaturze przedmiotu pojawia się ono w różnym ujęciu często w odniesieniu do poszczególnych elementów składowych określenia. Przykładowo P. M. Gaudemet oraz J. Molinier deiniują inanse publiczne nazywając je gałęzią prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm odnoszących się do publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami (P. M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, Warszawa 2000, s. 17). T. Dębowska-Romanowska zwraca uwagę na ujmowanie współcześnie przedmiotowego pojęcia w trojakim znaczeniu, a mianowicie są one łącznie: 1) zespołem instytucji prawnych systemem prawnym inansów publicznych, 2) samym mechanizmem gromadzenia i wydatkowania zasobów publicznych, czyli mechanizmem zarządzania, 3) zasobem pieniężnym, który realnie istnieje i następnie jest dzielony (scentralizowany publiczny zasób środków inansowych), (zob. T. Dębowska-Romanowska, Prawo inansowe. Część konstytucyjna wraz z częścią ogólną, Warszawa 2010, s. 8). E. Ruśkowski z kolei deiniuje inanse publiczne jako zjawiska związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych, zwracając uwagę na złożoność problematyki inansów publicznych i kilka problemów nierozerwalnie z nimi związanych, jak planowanie, ewidencja, sprawozdawczość i kontrola (zob. E. Ruśkowski, [w:] Finanse publiczne i prawo inansowe (pod red. C. Kosikowskiego i E. Ruśkowskiego), Warszawa 2008, s. 21; zob. również C. Kosikowski, Finanse publiczne. Komentarz, Warszawa 2007, s ). Podobnie do ujęcia deinicji inansów publicznych podchodzi D. Maśniak (zob. Leksykon prawa inansowego (pod red. A. Drwiłło i D. Maśniak), Warszawa 2009, s ).

20 3. Podstawy prawne 3 2. Funkcje finansów publicznych Funkcje inansów publicznych należy rozumieć jako zespół stawianych przed nimi zadań. Są one oczywiście realizowane i związane z osiąganiem określonych celów w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych. Uznawaną najczęściej za podstawową funkcję inansów publicznych jest funkcja iskalna, która polega na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów przeznaczonych na realizację ich zadań. Opiera się więc na dążeniu do gromadzenia środków pieniężnych przez państwo w celu realizacji zadań jakie są mu przypisane. Funkcja redystrybucyjna (rozdzielcza) związana jest z jednej strony z gromadzeniem środków pieniężnych przez państwo i następnie ich rozdzielaniu określonym podmiotom. Jak się podkreśla znaczenie ma w tym przypadku interwencja państwa mająca ukierunkować zachowania podmiotu, na którym spoczywa ciężar publicznych świadczeń pieniężnych. Finansom publicznym przypisuje się również funkcję stymulacyjną co oznacza oddziaływanie za pomocą określonych rozwiązań i ukierunkowania strumieni inansowych na zachowanie różnych podmiotów oraz funkcję ewidencyjno-kontrolną (kontrolną, informacyjną), która polega na funkcjonowaniu w tym przypadku takich rozwiązań i mechanizmów, które pozwalają w inansach publicznych na kontrolę przebiegu zjawisk gospodarczych i operacji inansowych (zob. m.in. C. Kosikowski, [w:] Finanse publiczne, s. 25; D. Maśniak, [w:] Leksykon prawa i- nansowego..., s ). 3. Podstawy prawne Regulacje prawne odnoszące się do inansów publicznych oraz do sektora inansów publicznych stanowią liczną grupę aktów prawnych o różnej randze prawnej. Konstytucja RP zawiera postanowienia, objęte głównie jej Rozdziałem X Finanse publiczne, które mają charakter w przedmiotowym zakresie zasad podstawowych. Szczegółowa realizacja tych zasad następuje w wielu aktach prawnych rangi ustawowej, a w dalszej kolejności oczywiście aktach wykonawczych, które do nich są wydawane. W pierwszej kolejności z przepisów Konstytucji RP wynika zasada, zgodne z którą, w zasadniczych kwestiach odnoszących się do inansów publicznych wymaga się regulacji rangi ustawy. Zgodnie bowiem z art. 216 Konstytucji RP, środki inansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie. Nabywanie, zbywanie i obciążanie nieruchomości, udziałów lub akcji oraz emisja papierów wartościowych przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski lub inne państwowe osoby prawne następuje na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Podobnie w drodze ustawy następuje ustanowienie monopolu. Zaciąganie