ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO NR 80

Transkrypt

1 GLOTTODYDAKTYKA 5 1

2 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO NR 80 2

3 SERIA FILOLOGICZNA GLOTTODYDAKTYKA 5 pod redakcją naukową ZOFII CZAPIGI EWY DŹWIERZYŃSKIEJ GRZEGORZA A. ZIĘTALI MARII KOSSAKOWSKIEJ-MARAS ANNY RUDYK WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO RZESZÓW

4 Recenzowali prof. dr hab. EWA KOMOROWSKA prof. dr hab. TADEUSZ SZCZERBOWSKI Redakcja czasopisma Redaktor naczelny prof. dr hab. Zofia CZAPIGA Redaktor językowy dr hab., prof. UR Ewa DŹWIERZYŃSKA Redaktor tematyczny dr Grzegorz ZIĘTALA Rada naukowa prof. dr hab. Irina LYSAKOWA Rosyjski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. A.I. Hercena, Sankt Petersburg (Rosja) prof. dr hab. Eva KOLLAROWA Uniwersytet Katolicki w Rużomberku, Rużomberk (Słowacja) prof. dr hab. Ludmila Ivanovna KHARCHENKOVA Sankt Petersburski Uniwersytet Humanistyczny, Sankt Petersburg (Rosja) prof. dr hab. Ewa KOMOROWSKA Uniwersytet Szczeciński, Szczecin (Polska) prof. dr hab. Tatiana Yurevna TAMBOVKINA Bałtycki Uniwersytet Federalny im. I. Kanta, Kaliningrad (Rosja) prof. dr hab. Erzsebet Csekene JONAS Szkoła Wyższa w Nyiregyhazie, Nyiregyhaza (Węgry) dr hab. Maria MOCARZ Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Lublin (Polska) doc. dr Valentina BENIGNI Uniwersytet Roma Tre, Rzym (Włochy) dr Marika KALYUGA Macquarie University, Sydney (Australia) Opracowanie techniczne KRYSTYNA BARAN Łamanie ANDRZEJ LEWANDOWSKI Projekt okładki JERZY TOMALA Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2013 ISSN ISSN WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel , tel./fax wydaw@univ.rzeszow.pl; wydanie I wersja elektroniczna; format B5; ark. wyd. 10,20; ark. druk. 11,875; zlec. red. 113/2013 4

5 Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO SERIA FILOLOGICZNA ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ I. PROBLEMY JĘZYKOZNAWSTWA PORÓWNAWCZEGO Dorota CHUDYK Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę pomarańczową (semantyka, struktura, składnia)... 9 Artur CZAPIGA Struktura aktu mowy aprobaty (na materiale języka polskiego, rosyjskiego i angielskiego) Zofia CZAPIGA O przysłowiach ze znaczeniem szczęścia (na materiale Rosyjsko-polskiego słownika paremiologicznego) Anna FEDAS Doniesienia o katastrofie pod Smoleńskiem w prasie polskiej i angielskiej. Analiza porównawcza treści tytułów Marcin GRYGIEL Affirmation marking by means of the conjunction i in Slavic Marcin GRYGIEL Similarity constructions as a way of expressing affirmation Jolanta KUR-KONONOWICZ O nazwach krzewów w języku rosyjskim XIX wieku Тамара МАТВЕЕВА, Антонина ЮДИНА Отражение национальной картины мира в устойчивых сравнениях Maria PUK Angielskie ekwiwalenty przekładowe rosyjskiego modulantu несомненно

6 Anna RUDYK Rosyjskie ekwiwalenty przekładowe polskiego afektonimu kochanie Anna STASIENKO Pусское и польское словообразовательные гнезда с существительным зима / zima в качестве исходного слова CZĘŚĆ II. NAUCZANIE JĘZYKÓW OBCYCH Katarzyna BUCZEK, Joanna SMOŁA Nauczanie ortografii na zajęciach z PNJR na pierwszym roku znak miękki rozdzielający w rzeczownikach Małgorzata DZIEDZIC Nauczanie sprawności produktywnych z wykorzystaniem multimediów Małgorzata DZIEDZIC Przyswajanie języka rosyjskiego jako obcego z wykorzystaniem narzędzi technologii informacyjnej w opinii uczniów (wyniki badań ankietowych) Marzanna KAROLCZUK Praktyki pedagogiczne studenta w gimnazjum na lekcji języka rosyjskiego (drugiego obcego). Opracowanie badań własnych Maria KOSSAKOWSKA-MARAS Русское чаепитие как элемент русской языковой картины мира в процессе формирования СКК Magdalena WOŚ Native speakers w nauczaniu języków obcych za czy przeciw? Anna ŻARSKA Способы выражения любви молодыми людьми на родном и иностранном языках (на материале польского и русского языков) CZĘŚĆ III. RECENZJE Artur CZAPIGA Recenzja książki Małgorzaty Borek Uczucia i emocje w rosyjskich i polskich metaforach. Aspekt lingwistyczny, Katowice 2012, 271 ss. ISBN Jolanta KUR-KONONOWICZ Recenzja książki W świecie Słowian. Szkice z dziejów leksykologii i leksykografii pod red. H. Chodurskiej, A. Mażulis-Frydel, A. Radzik, Kraków 2013, 184 ss., ISBN

7 CZĘŚĆ I PROBLEMY JĘZYKOZNAWSTWA PORÓWNAWCZEGO 7

8

9 Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO SERIA FILOLOGICZNA ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5 Dorota CHUDYK Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego ROSYJSKIE I POLSKIE KONSTRUKCJE PORÓWNAWCZE Z PRZYMIOTNIKAMI NAZYWAJĄCYMI BARWĘ POMARAŃCZOWĄ (SEMANTYKA, STRUKTURA, SKŁADNIA) Słowa kluczowe: konstrukcja porównawcza, barwa, pomarańczowy, obiekt porównywany, obiekt porównujący, funktor, podstawa porównania W niniejszym tekście rozpatrujemy wyrażenia porównawcze, w których podstawą porównania są przymiotnikowe wykładniki barwy pomarańczowej rosyjski оранжевый i polski pomarańczowy, a także utworzone od nich przymiotniki złożone nazywające różne jej odcienie. Konstrukcja porównawcza to część zdania składająca się z formy rzeczownika, przymiotnika lub przysłówka (pojedynczej lub z wyrazami zależnymi) wprowadzana za pomocą spójników porównawczych. W języku rosyjskim są to spójniki: как, что (устар.), чем, нежели, как и, словно, точно, будто, как будто (бы), словно как, natomiast w polskim: jak, jakby, jak gdyby, na kształt, niby, podobny, na podobieństwo itp. 1 Używa się ich w celu obrazowej, wyrazistej charakterystyki przedmiotu lub jego cechy poprzez porównanie przedmiotu z przedmiotem, cechy z cechą lub z innym przedmiotem, który jest typowym wykładnikiem tej cechy, a także stanu z innym stanem 2. Porównanie w tym przypadku zakłada nie tyle konfrontację dwóch obiektów, co porównywanie ich własności (ewentualnie czynności). Jest to więc po- 1 Энциклопедия. Русский язык, под ред. Караулова Ю.Н., Москва 2003, s Е. Е. Королева, Компаративные образы в идиолекте, Казань 2003, s

10 równywanie ich realnych lub fikcyjnych cech (bądź określonych stanów, czynności), których są nosicielami lub które są im przypisywane 3. Ze względu na wyróżniającą je dużą obrazowość nazywa się je często porównaniami obrazowymi lub metaforycznymi. U podstaw takich konstrukcji leżą różnego typu obrazy komparatywne, dzięki którym porównania wyrażają nacjonalne stereotypy myślenia, indywidualne spojrzenie na otaczający świat (odzwierciedlające gospodarczą i intelektualną sferę działalności człowieka, wydarzenia, świat przyrody ożywionej i nieożywionej, wyobrażenia o statusie społecznym, etnonimy itp.) 4. Człon porównywany i porównujący należą przy tym do różnych klas obiektów. Biorąc pod uwagę funkcję, którą pełni porównanie, konstrukcje porównawcze dzielimy na konstrukcje upodobnienia (Майор и автоматчики подвели танксиста, тот хрипло и чисто дышал, мелко стучали зубы, как будто его голого ледяной водой окатили (Ю. Бондарев)), konstrukcje odpowiadania (Гдажданского мужества у Гумилева было больше, чем требуется (И. Одоевцева)) oraz konstrukcje uogólnienia doświadczeń (И даже во сне буду ждать, как всегда ждал наяву, счастливых неожиданностей и перемен (К. Паустовский)) 5. Używane w różnego typu tekstach wyrażenia porównawcze różnią się od siebie stopniem zespolenia składników. Wyróżnia się trzy takie stopnie, a tym samym trzy rodzaje takich wyrażeń: 1. Pierwszą grupę stanowią połączenia z zerowym stopniem zespolenia składników są to porównania indywidualne, autorskie, wykorzystywane przez twórcę w celu dokładniejszego przekazania czytelnikowi swoich uczuć i emocji. 2. Druga grupa to właściwe porównania frazeologiczne są to porównania przyjęte w danym języku, notowane w słownikach, utrwalone w użyciu. Jak w przypadku wszystkich frazemów 6, wśród których wyrażenia porównawcze stanowią grupę szczególną, ich sens mieści się w zakresie znaczeniowym wyrazu dominującego semantycznie. Członem dominującym jest w nich wyraz porównywany. 3. Trzecia grupa to desemantyzowane obrazowe wyrażenia porównawcze. Znaczenie takiego wyrażenia różni się od znaczenia wchodzących w jego skład komponentów 7. Takie wyrażenie ma właściwie charakter idiomatyczny. 3 W. Wysoczański, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych na materiale wybranych języków, Wrocław 2005, s Е. Е. Королева, Компаративные..., s М. В. Погорелова, Типология сложных сравнительных конструкций, ВЕСТНИК ВГУ. Серия: Филология. Журналистика, Воронеж 2004, 2, s Inaczej połączenie frazeologiczne utrwalone połączenie wyrazów, których sens mieści się w zakresie znaczeniowym wyrazu dominującego semantycznie, jakkolwiek całe połączenie jest nieregularne znaczeniowo. Por. A. Lewicki, M. Pajdzińska, Frazeologia [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s И.В. Назарова, Десамантизованные сравнения в системе образных средств русского и французского языков, 10

11 Ze względu na swoją strukturę zewnętrzną wyrażenia porównawcze dzielą się na pełne i niepełne 8. W skład porównania pełnego wchodzą cztery elementy: a) człon porównywany, b) człon porównujący, c) podstawa porównania, d) i / lub wyróżnik porównania 9. Celem naszych rozważań jest: 1. określenie klas semantycznych obiektów porównywanych, 2. określenie klas semantycznych obiektów porównujących, 3. opis struktury gramatycznej wyrażeń porównawczych w obydwu językach, 4. opis funkcji składniowych analizowanych porównań. 1. Podstawa porównania W niniejszym szkicu rozpatrywać będziemy pełne konstrukcje porównawcze o różnym stopniu zespolenia komponentów, w których funkcję podstawy porównania pełnią rosyjskie i polskie przymiotnikowe wykładniki barwy pomarańczowej. Jako źródło materiału językowego posłużyły dostępne w Internecie korpusy słownikowe Национальный корпус русского языка oraz Narodowy Korpus Języka Polskiego 10. Barwa to wrażenie psychiczne wywoływane w mózgu zwierząt, gdy oko odbiera promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu światła. Główny wpływ na to wrażenie ma skład widmowy promieniowania świetlnego, w drugiej kolejności ilość energii świetlnej oraz obecność innych barw w polu widzenia obserwatora, a także jego cechy osobnicze, jak zdrowie, samopoczucie, nastrój, a nawet doświadczenie i wiedza w posługiwaniu się zmysłem wzroku. Zjawisko to 8 О.П. Разумова, О.П. Разумова, Градуальность признака и оценка в образных сравнениях, Минск 1997, с. 2 [автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук]; В.В. Неверова, Функционирование компаративных структур в интенсифицированном высказывании (на материале французского языка) [w:] Функциональнограмматичиское исследование романских языков, Санкт-Петербург 2001, с ; Ледовская Н.Н., Категория оценки и степени качества имен прилагательных [w:] Сборник научных трудов. Серия «Гуманитарные науки», вып. 10, Ставрополь 2003, 9 Wymienione składniki są przez językoznawców określane różnymi terminami. Człon porównywany (z łac. comparandum) i człon porównujący (comparatum) noszą także odpowiednio nazwy: relat i referent, element porównywany i element porównujący, część porównywana i przedmiot porównania, a w językoznawstwie rosyjskim: subiekt i obiekt porównania. Podstawę porównania (tertium comparationis) nazywa się także ogólną cechą wspólną i określnikiem, natomiast wyróżnik porównania określa się terminami łącznik porównania, komparator, spójnik porównujący. Podaję za: W. Wysoczański, Językowy..., s

12 w języku polskim określane jest za pomocą dwóch polskich leksemów kolor i barwa. Mogą one występować wymiennie w wielu kontekstach. Według Słownika języka polskiego kolor jest postrzeganą optycznie właściwością przedmiotu zależną od stopnia pochłaniania, rozpraszania, lub przepuszczania promieni świetlnych 11. Bardzo podobną definicję formułuje autor Innego słownika języka polskiego M. Bańko kolor to odbierana wzrokowo cecha danej rzeczy, zależna nie od jej kształtu, ale od tego jak odbija ona światło 12. Kolor jest właściwością wszystkich obiektów materialnych. Własność koloru może przysługiwać danemu obiektowi trwale albo ulegać zmianie: jaśnieć, ciemnieć, przekształcać się w inny typ, itp. Zależy to od rodzaju obiektu i ujęcia tego faktu przez nadawcę 13. Wyobrażenie o kolorze jako cesze przedmiotów otaczającej nas rzeczywistości formułuje się u człowieka na podstawie wieloletniego osobistego doświadczenia i znajduje odzwierciedlenie w języku w połączeniach rzeczownika z przymiotnikiem oznaczającym kolor: niebieskie morze, zielone jabłko, biała ściana, czerwona flaga itp. Kolor traktowany jest więc jak fizyczna cecha obiektu, podobnie jak rozmiar, waga, materiał, z którego został wykonany itp. 14 Kolory dzieli się zazwyczaj na chromatyczne i achromatyczne. Jedną z barw chromatycznych jest barwa pomarańczowa. Jest to kolor, który powstaje po zmieszaniu dwóch barw podstawowych: czerwonej i żółtej. Jak podkreśla R. Tokarski, status nazwy pomarańczowy jako przykładu barwy mieszanej nie wzbudza poważniejszych wątpliwości i kłopotów interpretacyjnych, zarówno ze względu na oczywistość dwu składników prymarnych, żółtego i czerwonego, jak też z powodu braku ewentualnych pytań o dominację którejś ze składowych podstawowych nazw barw. Pomarańczowy konotuje niemal wyłącznie konotacje ciepła, w mniejszym może stopniu blasku oraz pochodne od nich, np. radości, które tworzą konotacyjne jądro barwy żółtej i czerwieni 15. Pomarańczowy jest jednym z najradośniejszych kolorów. Wprowadza wesoły nastrój, kojarzy się z żywością owoców, kolorowymi ptakami, motylami, kwiatami. Pomarańczowy jest barwą obywatelskiego protestu. Na całym świecie pomarańczowe ruchy kontestacyjne walczą z arogancją władzy i nudą oficjalnych komunikatów, z przemocą i kłamstwem w życiu publicznym, z państwową propagandą i skompromitowanymi autorytetami. W walce tej pomarańczowa barwa 11 Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa 1993, s Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, t.1, Warszawa 2000, s M. Ampel-Rudolf, Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego, Rzeszów 1994, s Ч.А. Измайлов, Психофизиология цветового зрения, Москва 1989, с R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995, s

13 oznacza wyrzeczenie się przemocy w życiu politycznym. W scenografii ulicznych demonstracji jest elementem karnawałowej strategii ośmieszania i prowokacji. I chociaż występuje w tej roli od ponad 50 lat, dla uczestników protestów nie jest symbolem uniwersalnym. Holendrom przypomina wyłącznie o wolnym państwie krasnoludków z początku lat siedemdziesiątych, Polacy widzą w niej znak Pomarańczowej Alternatywy następnej dekady, dla Ukraińców jest godłem uczestników Pomarańczowej Rewolucji z 2004 roku, Izraelczycy kojarzą ją z oporem przed ewakuacją osiedli żydowskich ze Strefy Gazy w 2005 roku, Duńczycy, bojkotujący Igrzyska Olimpijskie w Pekinie w 2008 roku, używają jej, mając na względzie konflikt w Tybecie i prawa człowieka w Chinach 16. Językowymi wykładnikami tej barwy są przymiotniki оранжевый i pomarańczowy. Definicje słownikowe wskazują na bezpośredni związek tej barwy z jej naturalnym prototypem owocem pomarańczy: оранжевый ра нжевый, цвета апельсина, красножелтый, жарко й 17 ; имеющий цвет апельсина, желтый с красным оттенком 18 ; густо-жёлтый с красноватым оттенком, цвета апельсина 19, желтый с красноватым оттенком, цвета апельсина 20 ; pomarańczowy mający kolor dojrzałych owoców pomarańczy 21 ; ma kolor żółtoczerwony, taki jak dojrzała pomarańcza 22 ; koloru żółtego z odcieniem czerwonym, takiego jak pomarańcza 23. W języku polskim widać wyraźny związek pomiędzy nazwą owocu i nazwą barwy. Przymiotnik pomarańczowy pochodzi od rzeczownika pomarańcza, przy czym swoim zakresem znaczeniowym obejmuje nie tylko charakterystyczną żółtoczerwoną barwę, lecz także związki z całą rośliną (drzewo pomarańczowe, gaj pomarańczowy) lub jej owocem (sok pomarańczowy, skórka pomarańczowa). Na podstawie analizy zapisów słownikowych można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że przymiotnik pomarańczowy w odniesieniu do barwy pojawił się w polszczyźnie na pocz. XVIII wieku, a rzeczownik podstawowy pomarańcza sto lat wcześniej 24. Pochodzą od włoskiego wyrażenia pomo 16 A. Czyżewski, Kolor pomarańczowy. Barwa obywatelskiego protestu, Midrasz 2009/12, s В. Даль, Толковый словарь живого великорусского языка, 18 Т.Ф. Ефремов, Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный, 19 С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова, Толковый словарь русского языка, all-russian/russian-dictionary 20 Д.Н. Ушаков, Большой толковый словарь современного русского языка, 21 Słownik języka polskiego, 22 Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, t. 2, Warszawa 2000, s Wielki słownik języka polskiego, 24 K. Długosz-Kurczabowa, Pomarańczowy, 13

14 d Arancio znaczącego właśnie tyle, co pomarańcza 25. Niekiedy w języku polskim używa się nieodmiennego przymiotnika oranż, którego źródłosłów jest taki sam jak rosyjskiego оранжевый. Rosyjska nazwa owocu апельсин i nazwa barwy оранжевый mają różne rdzenie i różne pochodzenie. Rzeczownik апельсин pochodzi od holenderskiego appelsien, które razem z niemieckim Sineser Apfel pochodzą z kolei od francuskiego pomme de Sine i znaczą tyle co chiński owoc. Nazwa wzięła się stąd, że pomarańcze zostały przywiezione do Europy przez Portugalczyków właśnie z Chin. Natomiast przymiotnik оранжевый jest późnym zapożyczeniem z francuskiego od orange аnельсин, prawdopodobnie za pośrednictwem niemieckiego orange 26. Przymiotniki оранжевый i pomarańczowy mogą być podstawą zarówno rosyjskich, jak i polskich konstrukcji porównawczych, chociaż występują w tej funkcji dość rzadko. W rozpatrywanych konstrukcjach występują przede wszystkim przymiotniki oznaczające barwę pomarańczową bez wskazania na jej odcień, ale również takie, które poprzez złożenie z innym wyrazem mogą wskazywać na: domieszkę innych kolorów, zwłaszcza żółtego i czerwonego, np.: (...) а с потолка на цепях свисал бронзовый светильник, источающий желтоватооранжевый, как солнце ветреным вечером, свет (...) (Лазарчук), Все стволы и ветви без листьев были сплошь покрыты живыми цветами (...) тончайших оттенков от нежно-розового до кроваво-красного, от прозрачно-голубого, как дымка, до эмалево-синего и от желто-оранжевого, как золото, до густо-зеленого, как изумруд. (Адамов), Огромный извивающийся столб дыма прелестного цвета, а ниже, сквозь дым, огромное пламя цветауже совсем сказочного, красно-оранжевого, точно яркой киноварью нарисованного. (Бунин), skojarzenie z innym przedmiotem, materiałem, substancją, np.: Только глаза вскинет, незнакомые, стеклянно-оранжевые, как у голубей, (...) (Вишневецкая). 2. Obiekty porównywane Obiekty porównywane użyte w konstrukcjach z przymiotnikami оранжевый i pomarańczowy oraz przymiotnikami nazywającymi dodatkowe odcienie tej barwy należą do następujących grup semantycznych: 25 K. Mazur, Skąd się wzięło słowo pomarańcza?, baza_ archiwum.php?pozycja=40&akcja 26 М. Фасмер, Этимологический словарь русского языка, 14

15 1. Nazwy osób i części ludzkiego ciała Олег оранжевый как факел, глаза стеклянно-оранжевые как у голубей, волосы оранжевые как корки, czupryny pomarańczowe jak ogień, 2. Nazwy przedmiotów фон в студии оранжевый как бы отсветы мятежного пламени, фуражка оранжевая, как солнце, kula pomarańczowa jak górne płomienie ogniska, Stolica Belgii pomarańczowa jak tulipany, 3. Nazwy gwiazd i planet (księżyc, słońce) шар солнца оранжевый как желток, луна оранжевая как большой апельсин, księżyc pomarańczowy jak Lampa Alladyna, 4. Nazwy kolorów цвет желто-оранжевый как золото, красно- -оранжевый точно яркой киноварью нарисованный, 5. Nazwy różnego typu substancji, przede wszystkim cieczy водa оранжевая как занявшаяся заря, 6. Nazwy roślin, ich części i owoców апельсин оранжевый как солнце вечером, 7. Nazwy związane z ogniem i światłem свет желтовато-оранжевый как солнце ветреным вечером. Udział procentowy poszczególnych grup obiektów porównywanych w rosyjskich i polskich konstrukcjach omawianego typu ilustruje tabela 1. Tabela 1. Grupy semantyczne obiektów porównywanych w konstrukcjach porównawczych z przymiotnikami оранжевый, pomarańczowy Grupy semantyczne obiektów porównywanych % j. ros. % j. pol. Nazwy osób i części ludzkiego ciała 27,5 43 Nazwy przedmiotów 16,5 27 Nazwy gwiazd i planet 16,5 15 Nazwy kolorów 16,5 15 Nazwy różnego typu substancji 11 0 Nazwy roślin, ich części i owoców 11 0 Nazwy związane z ogniem i światłem 11 0 Razem Funktory Obiekty porównujące wprowadzane są za pomocą funktorów porównawczych, którymi są przede wszystkim rosyjskie как i polskie jak. Podobną funkcję pełnią rosyjskie funktory: словно, точно, будто, ровно, i polskie: jakby, niby, niczym, które, choć występują w podobnych kontekstach, to używane są znacznie rzadziej. W omawianych tu rosyjskich wyrażeniach zdecydowanie dominuje как, tylko raz użyto funktora точно i również raz как бы. W polskich konstrukcjach wystąpił wyłącznie funktor jak, np.: Огромный извивающийся 15

16 столб дыма прелестного цвета, а ниже, сквозь дым, огромное пламя цвета уже совсем сказочного, красно-оранжевого, точно яркой киноварью нарисованного. (Бунин), У ведущего и фон в студии оранжевый как бы отсветы мятежного пламени. (Костенко-Попова). 4. Obiekty porównujące Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikiem оранжевый należą do następujących grup semantycznych: 1. Nazwy roślin, ich części i owoców оранжевая как большой апельсин (луна), pomarańczka (kolor), pomarańcza (kolor), tulipany (stolica Belgii), 2. Nazwy związane z ogniem i światłem оранжевый как бы отсветы мятежного пламени (фон в студии), оранжевый как факел (человек), Lampa Alladyna (księżyc), górne płomienie ogniska (kula), ogień (czupryny), 3. Nazwy gwiazd i planet желтовато-оранжевый как солнце ветреным вечером (свет), оранжевый как солнце (фуражка), как солнце вечером (апельсин), 4. Nazwy metali, minerałów oraz wykonanych z nich przedmiotów желтооранжевый как золото (цвет), красно-оранжевый точно яркой киноварью нарисованный (цвет), 5. Nazwy zwierząt стеклянно-оранжевые как у голубей (глаза), 6. Nazwy substancji оранжевый как желток (шар солнца), 7. Nazwy przedmiotów оранжевые как корки (волосы), 8. Nazwy zjawisk przyrody оранжевая как занявшаяся заря (вода), Udział procentowy poszczególnych grup obiektów porównujących w rosyjskich i polskich konstrukcjach omawianego typu ilustruje tabela 2. Tabela 2. Grupy semantyczne obiektów porównujących w konstrukcjach porównawczych z przymiotnikami оранжевый, pomarańczowy Grupy semantyczne obiektów porównujących % j. ros. % j. pol. 1 Nazwy gwiazd i planet Nazwy związane z ogniem i światłem 16, Nazwy metali, minerałów oraz wykonanych z nich przedmiotów 16,5 0 4 Nazwy zwierząt 8,4 0 5 Nazwy roślin, ich części i owoców 8,4 0 6 Nazwy substancji 8,4 0 7 Nazwy przedmiotów 8,4 0 8 Nazwy zjawisk przyrody 8,4 0 Razem

17 Formalnie obiekt porównujący może przybierać różnorodną formę: pojedynczego rzeczownika w mianowniku lub przypadkach zależnych z przyimkami, pojedynczego przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego oraz związków wyrazowych, w których funkcję głównego komponentu pełni rzeczownik lub przymiotnik (imiesłów przymiotnikowy). W szczegółach przedstawia się to następująco: 1. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku lub związkiem rzeczownikowym i może przybierać następującą strukturę: rosyjskie i polskie: S n, np.: оранжевый как солнце, как золото, как корки, как желток, как факел; pomarańczowy jak pomarańczka, pomarańcza, tulipany, ogień, tylko rosyjskie: a) Adj + S n, np.: оранжевый как большой апельсин, как занявшаяся заря, b) S n + Adj g + S g, np. оранжевый как бы отсветы мятежного пламени, c) S n + S i, np. оранжевый, как солнце вечером, d) S n + Adj i + S i, np. желтовато-оранжевый как солнце ветреным вечером, tylko polskie: a) S n + S g, np. pomarańczowy jak Lampa Alladyna, b) Adj + S n + S g, np. pomarańczowy jak górne płomienie ogniska, 2. Obiekt wyrażony jest przymiotnikiem (imiesłowem przymiotnikowym) lub związkiem wyrazowym z przymiotnikiem (imiesłowem przymiotnikowym w funkcji członu głównego i może przybierać następującą formę: tylko rosyjskie Adj + Adj i + S i, np.: красно-оранжевый точно яркой киноварью нарисованный. 3. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w przypadku zależnym bądź wyrażeniem przyimkowym z rzeczownikiem w przypadku zależnym w funkcji członu głównego i może przybierać następująca strukturę tylko rosyjskie: y + S g, np.: стеклянно-оранжевые как у голубей. 5. Funkcje składniowe Przymiotnik będący podstawą rozpatrywanych związków porównawczych w zdaniu może pełnić następujące funkcje: 17

18 1. Orzecznika w orzeczeniu imiennym, łącznik natomiast może być wyrażony: а) czasownikiem być (быть) w różnych formach (również zerowej), np.: A do tego wszystkiego stolica Belgii została w nocy z soboty na niedzielę podbita przez kibiców z Holandii. Była pomarańczowa jak tulipany. (Gazeta Wyborcza), Czupryny pomarańczowe jak ogień. (Białołęcka), b) niepełnoznacznym czasownikiem казаться, np.: В розоватом свете лампочки под бумажным колпаком волосы его казались такими же оранжевыми, как корки, запутавшиеся в них. (Лавренев), 2. Przydawki, w tym apozytywnej przy: а) podmiocie, np.: Над крышами домов поднялась оранжевая, как большой апельсин, луна. (Носов), На голове Титаника красовалась оранжевая, как солнце, фуражка Кати Черепановой. (Черных); (...) oczom chłopca i dziewczynki ukazały się dwie świecące poświatą kule jedna niebieska, niczym woda w górskim strumieniu, a druga pomarańczowa jak górne płomienie ogniska. ( b) dopełnieniu: bliższym, np.: Только глаза вскинет, незнакомые, стекляннооранжевые, как у голубей, (...) (Вишневецкая), В закутке, где (...) с потолка на цепях свисал бронзовый светильник, источающий желтоватооранжевый, как солнце ветреным вечером, свет, они сели друг против друга и долго молчали. (Лазарчук), dalszym, w formie: dopełniacza, np.: Все стволы и ветви (...) покрыты живыми цветами, (...) тончайших оттенков от нежно-розового до кровавокрасного, от прозрачно-голубого, как дымка, до эмалево-синего и от желто-оранжевого, как золото, до густо-зеленого, как изумруд. (Адамов), biernika, np.: Он смотрел на оранжевый, как желток, шар солнца в сером тумане. (Хазанов), Ей, наверное, было радостно смотреть на него приближающегося, огромного, оранжевого, как факел. (Токарев), miejscownika, np.: На воде, такой же оранжевой, как занявшаяся заря, показался моторный катер (Казанцев). Podsumowując: 1. Podstawą porównania w analizowanych konstrukcjach komparatywnych są rosyjskie i polskie przymiotniki nazywające kolor pomarańczowy, w tym przymiotniki złożone ze znaczeniem dodatkowego odcienia. 2. Obiektami porównywanymi są w obydwu porównywanych językach nazwy osób i części ludzkiego ciała, nazwy przedmiotów oraz nazwy gwiazd 18

19 i planet, a w języku rosyjskim także nazwy kolorów, substancji, nazwy roślin, ich części i owoców oraz nazwy związane z ogniem i światłem. 3. Obiektami porównującymi są w analizowanych rosyjskich i polskich konstrukcjach nazwy gwiazd i planet oraz nazwy związane z ogniem i światłem. W języku rosyjskim funkcję tę pełnią również nazwy zwierząt, nazwy roślin, ich części i owoców oraz nazwy substancji. 4. Z punktu widzenia struktury obiekty porównujące mogą przybierać formę pojedynczego rzeczownika w mianowniku lub przypadkach zależnych z przyimkami, pojedynczego przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego oraz związków wyrazowych, w których funkcję głównego komponentu pełni rzeczownik lub przymiotnik (imiesłów przymiotnikowy). 5. Przymiotnik będący podstawą rozpatrywanych konstrukcji porównawczych w zdaniu może pełnić następujące funkcje: orzecznika w orzeczeniu imiennym oraz przydawki przy podmiocie i dopełnieniu. 6. Na podstawie przeanalizowanego materiału językowego można powiedzieć, że tendencje do tworzenia porównań omawianego typu są w porównywanych językach podobne. S rzeczownik Adj przymiotnik n mianownik g dopełniacz i narzędnik Stosowane skróty RUSSIAN AND POLISH COMPARATIVE CONSTRUCTIONS WITH ADJECTIVES DENOTING ORANGE COLOUR (THE SEMANTICS AND STRUCTURE) Summary Key words: comparison structure, colour, orange, compared object, comparing object, functor, base of comparison The article presents the contrastive analysis of comparison structures, which intensify the feature. The basis of the comparison are adjectives denoting orange colour. The semantic and structural features of Russian and Polish comparison collocations of different types have been analysed. 19

20 Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO SERIA FILOLOGICZNA ZESZYT 80/2013 GLOTTODYDAKTYKA 5 Artur CZAPIGA Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego STRUKTURA AKTU MOWY APROBATY (NA MATERIALE JĘZYKA POLSKIEGO, ROSYJSKIEGO I ANGIELSKIEGO) Słowa kluczowe: akty mowy, akt aprobaty, struktura aktu mowy Podstawą dla niniejszych rozważań jest teoria aktów mowy w ujęciu zaproponowanym przez J. Searle a 1, jednak z pewnymi modyfikacjami, zwłaszcza dotyczącymi motywacji taksonomii aktów mowy z perspektywy pełnionych przez nie funkcji pragmatycznych 2. Klasyfikacja aktów mowy to kontinuum, w którym trudno o jednoznaczny podział na łatwo dające się zdefiniować i nieprzenikające się klasy, a każda interpretacja ma charakter arbitralny 3. Aprobata wyrażona bezpośrednio, tj. za pomocą jawnych środków językowych, zawiera leksem aprobuję w języku polskim, одобряю w języku rosyjskim oraz approve w angielskim lub, zdecydowanie częściej, ich ekwiwalenty znaczeniowe 4. Celem niniejszej analizy jest przebadanie wypowiedzi realizujących wspomniany akt mowy, a następnie próba odtworzenia jego struktury. Z punktu widzenia badań pragmatycznych ciekawe będzie również poszukiwanie elementów konstytutywnych i fakultatywnych dla danego aktu. Materiał faktograficzny pochodzi z ankiet, przeprowadzonych w języku polskim, rosyjskim i angielskim na grupach rodzimych użytkowników badanych 1 J.R. Searle, Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language, Cambridge A. Awdiejew, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX, 1983, s ; E. Komorowska, Metafunkcje: pytania, akceptacji i przeczenia jako wykładniki siły illokucyjnej wypowiedzi, Slavica Stetinensia Nr 5, 1995, s A. Czamara, Wartościujący akt illokucyjny, Polonica XVIII, 1977, s Dotychczasowe badania autora pozwalają wysnuć wniosek, że użytkownicy opisywanych języków rzadko sięgają po czasowniki aprobować, одобрять, to approve, nawet jeśli chodzi o wyrażenie aprobaty w sytuacji formalnej. 20