ZESPÓŁ AKT PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE WYTWÓRNIE UZBROJENIA. 1. Zarys organizacji przedsiębiorstwa

Transkrypt

1 Tadeusz Wojciechowski ZESPÓŁ AKT PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE WYTWÓRNIE UZBROJENIA 1. Zarys organizacji przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia (PWU) z siedzibą w Warszawie zostało wyodrębnione z ogólnej administracji państwowej i otrzymało samodzielną osobowość prawną na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1927 roku 1. W skład przedsiębiorstwa PWU weszły następujące cztery wytwórnie 2 : 1. Fabryka Karabinów (FK) w Warszawie 2. Fabryka Broni (FB) w Radomiu 3. Fabryka Amunicji (FA) w Skarżysku 4. Fabryka Sprawdzianów (FS) w Warszawie. Powyższe wytwórnie przed 1 kwietnia 1927 roku podlegały naczelnej dyrekcji Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych 3. 1 Dziennik Ustaw RP nr 43, poz. 382 z roku i Monitor Polski nr 110, poz. 277 z roku. 2 Zarys rozwoju tych wytwórni omawia P. S t a w e c k i, Z dziejów przemysłu wojennego w II Rzeczypospolitej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1 i 3, Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych istniał w okresie od roku do roku; podlegało mu w dniu roku 11 wytwórni: Państwowa Fabryka Karabinów w Warszawie, Wytwórnia Broni w Radomiu, Wytwórnia Amunicji w Skarżysku, Wytwórnia Sprawdzianów w Warszawie, Wytwórnia Prochu i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie, Wytwórnia Zapalników w Warszawie, Wytwórnia Wozów

2 Naczelnymi władzami przedsiębiorstwa Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia zostały ustanowione: Rada Administracyjna Dyrekcja Komisja Rewizyjna. Władze PWU podlegały ministrowi spraw wojskowych, który ustalał ich skład w porozumieniu z ministrem skarbu; kompetencje określał statut przedsiębiorstwa. Rada Administracyjna PWU składała się z 9 członków (w tym 3 przedstawicieli z resortów cywilnych). Sprawowała ona ogólny nadzór i kontrolę nad działalnością przedsiębiorstwa w zakresie jego gospodarki, finansów i inwestycji; uchwalała też regulaminy dla Rady i Dyrekcji oraz przedstawiała ministrowi spraw wojskowych wnioski w zakresie obsadzania stanowisk dyrektorskich 4. Dyrekcja PWU składała się z dyrektora naczelnego, dwu wicedyrektorów oraz dyrektorów poszczególnych fabryk. Wszyscy oni byli powoływani i zwalniani przez ministra spraw wojskowych na wniosek Rady Administracyjnej. Kompetencje dyrekcji PWU określał statut PWU i regulamin 5, które były opracowane w oparciu o rozporządzenie prezydenta RP z dnia 17 marca 1927 roku o wydzielaniu z administracji państwowej przedsiębiorstw państwowych przemysłowych, handlowych i górniczych oraz o ich komercjalizacji 6. Dyrektor naczelny prowadził wszystkie interesy przedsiębiorstwa, administrował jego majątkiem oraz reprezentował przedsiębiorstwo wobec władz wojskowych i cywilnych. Prowadził też dokumentację z zakresu sprzedaży, zakupów i budżetu, przyjmował i zwalniał personel, wnioskował obsadę swych zastępców i dyrektorów fabryk, współpracował z władzami wojskowymi nad zapewnieniem zdolności produkcyjnej fabryk. Komisja Rewizyjna PWU składała się z 3 członków powołanych przez ministra spraw wojskowych w porozumieniu z ministrem skarbu; im właśnie była Taborowych w Krakowie, Wytwórnia Wozów Taborowych w Poznaniu, Wytwórnia Kuchen Polowych w Rzeszowie, Przetwórnia Materiałów Wybuchowych w Bydgoszczy oraz Wytwórnia Kapsli i Kapiszonów w Toruniu. 4 Por. statut PWU. CAW, PWU, sygn. I i CAW, PWU, sygn. I Dziennik Ustaw RP nr 25, poz. 195 z roku.

3 zobowiązana przedkładać sprawozdania ze swych czynności. Komisja przeprowadzała doroczną kontrolę rachunkową i kasową, badała księgi i bilanse oraz stan majątkowy przedsiębiorstwa 7. Początkowo w składzie dyrekcji PWU znajdowały się następujące wydziały: sekretariatu, buchalterii i kalkulacji, sprzedaży, materiałowy, techniczny oraz centralne laboratorium. W styczniu 1937 roku utworzono wydział organizacji i kontroli, a w czerwcu 1939 roku wydział bezpieczeństwa. W czerwcu 1937 roku powołano dyrekcję Fabryki Amunicji nr 2 (FA-2) w m. Dąbrowa-Bór i dyrekcję Fabryki Amunicji nr 5 (FA-5) w Warszawie dla nowobudowanych wytwórni na terenie województwa lubelskiego. 2. Charakterystyka archiwalna zespołu Zespół archiwalny przedsiębiorstwa obejmuje akta dyrekcji Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie z okresu od 1 kwietnia 1927 roku do 5 września 1939 roku, jednak bez materiałów poszczególnych wytwórni, które nie zachowały się poza kilkoma jednostkami archiwalnymi FA-5, włączonymi do wydziału technicznego. Dyrekcja PWU przejęła część przekazów źródłowych dyrekcji naczelnej Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych, odnoszących się do dziejów czterech wytwórni z okresu Akta te znajdują się głównie w wydziale sekretariatu i w wydziale technicznym, stanowiąc jednolitą całość z późniejszym wytworem kancelaryjnym. Zespół akt przedsiębiorstwa składa się z wytworu Rady Administracyjnej PWU i dyrekcji PWU, zawierającego materiały wydziałów: sekretariatu, organizacji i kontroli, buchalterii i kalkulacji, sprzedaży, materiałowego, technicznego i centralnego laboratorium. Brak natomiast w zespole akt wydziału bezpieczeństwa. Zespół zawiera 784 jednostki archiwalne o ogólnej obojętności 23,6 mb. Ilość zachowanych akt w układzie strukturalnym przedstawia się następująco: 7 Jak przypis 5.

4 Lp. Nazwa organu Ilość jednostek archiwalnych 1 Rada Administracyjna PWU 62 2 Wydział sekretariatu 40 3 Wydział organizacji i kontroli 12 4 Wydział buchalterii i kalkulacji 99 5 Wydział sprzedaży 97 6 Wydział materiałowy 44 7 Wydział techniczny Centralne laboratorium Zawartość aktowa zespołu Wśród wytworu kancelaryjnego R a d y A d m i n i s t r a c y j n e j P W U zachowały się protokoły (1 106) jej posiedzeń w okresie od 24 maja 1927 roku do 26 czerwca 1939 roku. Protokoły te zawierają datę, listę obecności członków, porządek obrad, streszczenie przebiegu dyskusji i dosłowne brzmienie zapadłych uchwał odnośnych dla każdego punktu obrad. W formie załączników do protokołów z posiedzeń Rady występują sprawozdania okresowe dyrekcji PWU o stanie zatrudnienia personelu w wytwórniach przedsiębiorstwa i realizacji zadań produkcyjnych, o wynikach ilościowych i finansowych, omawianych nieomal na wszystkich posiedzeniach. Ponadto występują plany finansowe, programy gospodarcze oraz inwestycyjne, bilanse roczne i sprawozdania Komisji Rewizyjnej PWU z dorocznych kontroli obrotów finansowych przedsiębiorstwa oraz rachunków zysków i strat. Występują również wyjaśnienia dyrekcji PWU do uwag Komisji Rewizyjnej oraz związane z poruszanymi kwestiami, odpisy pism Korpusu Kontrolerów Ministerstwa Spraw Wojskowych i Najwyższej Izby Kontroli. Przedmiotem obrad Rady Administracyjnej PWU były różne sprawy bieżące przedsiębiorstwa, a głównie: programy zatrudnienia pracowników umysłowych i fizycznych w wytwórniach, metody szkolenia personelu, problemy budownictwa mieszkaniowego, działalności fabrycznych ośrodków zdrowia i wydatków na akcję

5 kulturalno-oświatową. Rozpatrywane były też zagadnienia finansowe: wyniki opłacalności produkcji na rynek wojskowy i prywatny, eksportu wyrobów uzbrojenia, działalności Biura Sprzedaży PWU 8, udziału przedsiębiorstwa w różnych zrzeszeniach gospodarczych i handlowych. Wszystkie te sprawy dyrekcja PWU przedstawiała do omówienia na posiedzeniach Rady. Wytwór aktowy Rady Administracyjnej PWU odzwierciedla najważniejsze zagadnienia ekonomiczne przedsiębiorstwa państwowego działającego w warunkach ustroju kapitalistycznego. W y d z i a ł S e k r e t a r i a t u zawiera źródła przedstawiające organizację przedsiębiorstwa (statut PWU, regulaminy Komisji Rewizyjnej PWU i dyrekcji PWU), jej strukturę, skład prokury i rejestru handlowego oraz schematy ogólnej organizacji dyrekcji i przedsiębiorstwa. Zachowały się również szczegółowe schematy organizacji i obsady personalnej w 1939 roku dla wytwórni: Fabryki Broni, Fabryki Amunicji i Fabryki Amunicji nr 2. Dla badaczy dziejów przemysłu bardzo wartościowym dokumentem jest sprawozdanie dyrekcji PWU 9 za rok 1930, które zawiera: opis przedsiębiorstwa i podległych wytwórni, zestawienia stanu kapitałów i dokonanych inwestycji, charakterystykę pracowników umysłowych i robotników wraz ze statystyką wykształcenia, statystykę zakupów oraz charakterystykę produkcji i sprzedaży wyrobów. Sprawozdanie jest uzupełnione szeregiem obszernych tablic i wykresów graficznych obrazujących rozwój działalności przedsiębiorstwa w okresie od 1 kwietnia 1927 roku do 31 grudnia 1930 roku, a dla poszczególnych fabryk zawiera również dane z okresu istnienia CZWW. Zachowała się także obszerna korespondencja w sprawach zakupu lub wywłaszczenia terenów pod rozbudowę fabryk, budowę osiedli mieszkaniowych i bocznic kolejowych. W y d z i a ł O r g a n i z a c j i i K o n t r o l i posiada szczupły wytwór aktowy, wśród którego znajdują się programy prac, sprawozdania z kontroli i badań 8 Biuro Sprzedaży PWU zostało utworzone roku dla prowadzenia zbytu rowerów i maszyn do pisania. Jego akta nie zachowały się. 9 CAW, PWU, sygn. I

6 czynności wybranych komórek fabrycznych, opracowania z zakresu gospodarki materiałowej, buchalterii i kalkulacji oraz pokrewnych zagadnień. W y d z i a ł B u c h a l t e r i i i K a l k u l a c j i zawiera obszerną korespondencję z komórkami Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawach finansowych, opracowania bilansów, odpisów na amortyzację, wymiaru podatków, a także wzajemnego rozrachunku z Kierownictwem Zaopatrzenia Uzbrojenia za dostarczoną broń i amunicję. Ponadto zachowały się plany gospodarcze, preliminarze finansowe oraz bilanse roczne przedsiębiorstwa i fabryk za okres od 1927 do 1939 roku. Wiele materiału dotyczy usprawnienia buchalterii i kalkulacji w przedsiębiorstwach państwowych, sporządzania bilansów, rachunków strat i zysków, systemu obliczania kosztów własnych w fabrykach PWU oraz pokrewnych zagadnień z zakresu statystyki i sprawozdawczości finansowej. W tym wydziale znajdują się źródła archiwalne uwypuklające działalność przedsiębiorstwa z oceną jego sytuacji ekonomicznej i finansowej oraz opłacalności produkcji w szeregu aspektach. Zachowały się zestawienia faktury czterech wytwórni PWU z okresu według rynków zbytu (wojskowy, prywatny, eksport i wewnętrzny), w tym też dla całego przedsiębiorstwa. Całokształt działalności przedsiębiorstwa najpełniej obrazują sprawozdania roczne sporządzone dla Ministerstwa Spraw Wojskowych i ankiety statystyki przemysłowej opracowywane dla Głównego Urzędu Statystycznego. Sprawozdania z badań opłacalności produkcji PWU na rynek prywatny przedstawiają osiągnięte wyniki, stan zaangażowania kapitałów wraz z zestawieniem zysków i strat, charakterystyką celowości wyboru oraz perspektywą jej rozwoju. W zasobie Wydziału Buchalterii i Kalkulacji występują obszerne materiały pozwalające ustalić kształtowanie się rozwoju przedsiębiorstwa, stan elementów składowych jego majątku (stałych i płynnych), a znajdujących się w nieruchomościach, maszynach, wyrobach, materiałach, środkach obrotowych i płatniczych. Zestawienia stanu kapitałów przedsiębiorstwa zawierają podział na kapitał Skarbu Państwa, własny przedsiębiorstwa i fundusze, ilustrują ich wzrost oraz wzajemne proporcje. Zachowały się również archiwalia ilustrujące politykę ekonomiczną władz wojskowych starających się o stałe obniżanie zysków PWU ze

7 sprzedaży ich wyrobów wojsku, poprzez obniżki cen, badanie rentowności, oszczędnościową gospodarkę materiałową i produkcję, z dążeniem do premiowania personelu w zależności od wyników osiągniętej oszczędności. Wśród akt W y d z i a ł u S p r z e d a ż y na uwagę zasługuje bogata korespondencja dotycząca organizacji zbytu wraz z charakterystyką rynkówkrajowego i zagranicznego. Te archiwalia naświetlają sprawy sprzedaży broni i amunicji dla Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia i innych odbiorców wojskowych. Występują też wykazy otrzymanych zamówień i programy produkcji na rynek wojskowy zestawione dla poszczególnych wytwórni. Zachowane w tym wydziale materiały przedstawiają wyniki produkcji i sprzedaży na rynek prywatny: rowerów, maszyn do pisania, karabinów sportowych, obrabiarek, narzędzi i pomocy warsztatowych. Archiwalia te pozwalają ustalić udział PWU w eksporcie uzbrojenia na rynki zagraniczne (m.in. do Anglii, Arabii Saudyjskiej, Belgii, Brazylii, Grecji, Iranu, Jugosławii, Rumunii i Turcji), w którym to uczestniczyło przedsiębiorstwo jako udziałowiec SA Eksport Przemysłu Obronnego Sepewe 10. W y d z i a ł M a t e r i a ł o w y reprezentowany jest poprzez zapotrzebowania fabryk, zamówienia i korespondencję w sprawie zakupu dla wytwórni PWU wyrobów stalowych i półfabrykatów produkcyjnych oraz obrabiarek i narzędzi na rynku krajowym. Zachowały się również oferty przemysłu krajowego głównie z okresu W tym wydziale znajduje się korespondencja z biurem PWU w Paryżu w sprawie zakupu maszyn i urządzeń z francuskiego kredytu materiałowego oraz umowy z firmami francuskimi na dostawę wyposażenia technicznego głównie dla nowobudowanej Fabryki Amunicji nr 2. W y d z i a ł T e c h n i c z n y zawiera obszerny materiał aktowy i dokumentację techniczną dotyczącą działalności inwestycyjnej przedsiębiorstwa. Zachowały się programy i preliminarze wydatków na inwestycje budowlane i renowację parku maszynowego fabryk ze środków finansowych własnych lub dotacji 10 Jej działalność omawia P. S t a w e c k i, Przyczynek do historii polskiego przemysłu zbrojeniowego. Sprawozdanie zarządu Spółki Akcyjnej Sepewe za rok Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1963, s

8 Ministerstwa Spraw Wojskowych, a także z części przeznaczonej dla PWU kredytu francuskiego 11 oraz z rozrachunku kolejowego polsko-niemieckiego. W tym wydziale występują materiały wiążące się z rozbudową poszczególnych fabryk. Zachowały się więc następujące archiwalia: 1) dla Fabryki Karabinów w Warszawie korespondencja z okresu związana z jej rozbudową, programy inwestycji i zestawienia wydatków, sprawozdania z prac budowlanych, umowy z przedsiębiorstwami budowlanymi i szkice sytuacyjne wytwórni; 2) dla Fabryki Broni w Radomiu korespondencja związana z budową wytwórni, programy inwestycji w związku z jej rozbudową oraz szkice sytuacyjne z okresu ; 3) dla Fabryki Amunicji w Skarżysku ( ) korespondencja dotycząca prac budowlanych i programów inwestycyjnych, budowy i rozbudowy obiektów przemysłowych, socjalnych i osiedla mieszkaniowego, bocznic kolejowych i dróg dojazdowych. Występują także umowy z przedsiębiorstwami budowlanymi, projekty obiektów i akty kolaudacji oraz szkice sytuacyjne wytwórni; 4) dla Fabryki Sprawdzianów w Warszawie korespondencja dotycząca prac budowlanych, kosztorysy i umowy na budowę nowych obiektów w tym akta przetargów i kolaudacji prac ( ); 5) dla Fabryki Amunicji nr 2 w Dąbrowie-Bór ( ) obszerna dokumentacja budowy tej wytwórni, korespondencja z władzami wojskowymi w sprawie prac budowlanych, harmonogramy i sprawozdania z prac, plany sytuacyjne wytwórni i jej instalacji, projekty obiektów przemysłowych, socjalnych oraz osiedla mieszkaniowego; 6) dla Fabryki Amunicji nr 5 w Jawidzu dokumentacja projektowa, korespondencja w sprawie prac wstępnych dla przygotowania budowy tej wytwórni oraz projekty obiektów i szkice sytuacyjne z lat Na mocy układu polsko-francuskiego podpisanego w Rambouillet dnia roku oraz później parafowanego uzupełnienia i protokołu dodatkowego został przyznany Polsce kredyt francuski w wysokości 2,6 miliarda franków z realizacją w okresie 4 lat, z przeznaczeniem na wyposażenie wojskowe. CAW, PWU, sygn. I

9 Zasób aktowy działu inwestycji uzupełniają przepisy dla wojskowej gospodarki budowlanej, zarządzenia i okólniki Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawach sprawowania nadzoru i prowadzenia prac budowlanych. Ponadto występują notatki i sprawozdania o stanie realizacji kredytu francuskiego w części przeznaczonej na budowę Fabryki Amunicji nr 2 i nr 5. Zachowały się też fragmentaryczne źródła dotyczące organizacji produkcji, gospodarki warsztatowej, zakupu maszyn i urządzeń. Na uwagę badacza zasługują również materiały z okresu odnoszące się do szkolnictwa zawodowego przy fabrykach PWU, organizacji dokształcania technicznego dla personelu fabrycznego i organizacji gimnazjów mechanicznych przy Fabryce Karabinów, Fabryce Brom, Fabryce Amunicji oraz Fabryce Amunicji nr 2. C e n t r a l n e L a b o r a t o r i u m PWU reprezentowane jest przez materiały o charakterze naukowo-badawczym z zakresu uzbrojenia i zagadnień z tym związanych. W grupie tej znajdują się sprawozdania z jego działalności i laboratoriów Fabryki Broni i Fabryki Amunicji, biur studiów przy Fabryce Karabinów i Fabryce amunicji oraz pirotechnicznej stacji doświadczalnej przy Fabryce Amunicji. Przekazy te obrazują stan prac badawczych z zakresu broni i amunicji z zastosowaniem nowych materiałów, produkcji nowych prochów i materiałów wybuchowych, zgniotków i kreszerów. Wśród akt Centralnego Laboratorium są również sprawozdania z badań gospodarki narzędziowej w wytwórniach państwowych, wojskowych i prywatnych. Na uwagę zasługuje ponadto grupa sprawozdań, referatów i. notatek z prac nad materiałami zastępczymi dla stali szlachetnych, miedzi i mosiądzu, badań ich jakości oraz innych zagadnień, jak korozji metali, parkeryzacji i lakierowania broni, aparatury pomiarowej i balistyki. 4. Uwagi końcowe Zasób aktowy przedsiębiorstwa Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia zawiera interesujące przekazy dla poznania jego działalności i podległych fabryk, pomimo że nie zachowały się archiwalia żadnej z sześciu wytwórni. Zawarty w zespole materiał

10 stanowi dla badaczy dziejów przemysłu obronnego w Polsce obszerną bazę źródłową umożliwiającą podjęcie szeregu opracowań, m.in. z dziedziny polityki ekonomicznej i inwestycyjnej władz wojskowych wobec przedsiębiorstwa, badań jego rentowności i poszczególnych wytwórni oraz kształtowania się kapitałów przedsiębiorstwa. Skromny jest natomiast stan ilościowy źródeł odnoszących się do zagadnień socjalnych i kulturalno-oświatowych, a także do działalności spółdzielni pracowniczych i kas samopomocy. Brak jest zaś w zespołach dokumentacji aktowej związanej z działalnością robotniczych organizacji zawodowych i społecznych. Uzupełnieniem wytworu kancelaryjnego przedsiębiorstwa są akta zgromadzone w zespołach Ministerstwa Spraw Wojskowych 12. W Biurze Administracji Armii (Wydział Przemysłu Wojennego) znajdują się dokumenty związane z zakupem dla fabryk PWU maszyn i urządzeń za granicą oraz przyznaniem ulg celnych na sprowadzane wyroby. Występują tu programy inwestycji i produkcji dla poszczególnych wytwórni oraz rozliczenia z dyrekcją PWU w związku z prowadzoną budową Wojskowej Wytwórni Rakiet w Skarżysku. Zachowały się także referaty przedstawiające zarys działalności Fabryki Broni w Radomiu i Fabryki Amunicji w Skarżysku wraz z charakterystyką urządzeń socjalnych oraz organizacji społecznych pracujących na terenie wytwórni. W Departamencie Uzbrojenia występuje głównie korespondencja z dyrekcją PWU w sprawach cen, jakości i kosztów produkowanej broni i amunicji, a także eksportu wyrobów PWU na rynki zagraniczne. W zespole tym zachował się także obszerny elaborat z dnia 30 czerwca 1933 roku dotyczący produkcji wojennej Fabryki Amunicji w Skarżysku. Określa on maksymalną zdolność produkcyjną fabryki oraz stan zapotrzebowania na surowce, półfabrykaty amunicyjne i inne materiały. W podległym departamentowi Kierownictwie Zaopatrzenia Uzbrojenia występują zamówienia i umowy na dostawę przez wytwórnie PWU broni ręcznej i maszynowej oraz amunicji małokalibrowej i artyleryjskiej wraz z korespondencją dotyczącą cen wyrobów, kosztów produkcji i wzajemnych rozliczeń finansowych. W zespole KZU 12 Niektóre z tych materiałów omawiano już poprzednio. Por. T. W o j c i e c h o w s k i, Źródła wojskowe do dziejów przemysłu w latach , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s Ponadto: P. S t a w e c k i, Przemysł wojenny Warszawy w latach , [w:] Rocznik Warszawski t. 11, 1973, s

11 zachowały się ponadto akta rzeczoznawców Centrali Odbiorczej przy Fabryce Karabinów w Warszawie, Fabryce Broni w Radomiu i Fabryce Amunicji w Skarżysku, związane z odbiorem gotowych wyrobów i z oceną jakościową ich wykonania. Wśród akt Korpusu Kontrolerów występują obszerne materiały informujące o działalności gospodarczej i sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, referaty zawierające analizę organizacji i ocenę funkcjonowania jego administracji oraz raporty z kontroli przeprowadzonych w Fabryce Karabinów w Warszawie, Fabryce Broni w Radomiu i Fabryce Amunicji w Skarżysku 13. Występujące w innych zespołach przekazy źródłowe do dziejów PWU są bardziej rozproszone i stanowią materiał przypadkowy. 13 Szersze omówienie zawartości aktowej Korpusu Kontrolerów w artykule M. B a r a n, Archiwalia organów kontroli administracji wojskowej okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej. Warszawa 1967, s