ŹRÓDŁA WOJSKOWE DO DZIEJÓW PRZEMYSŁU W LATACH WSTĘP

Transkrypt

1 Tadeusz Wojciechowski ŹRÓDŁA WOJSKOWE DO DZIEJÓW PRZEMYSŁU W LATACH WSTĘP Źródła do dziejów przemysłu w Polsce przechowywane obecnie w Centralnym Archiwum Wojskowym związane są bezpośrednio z działalnością władz wojskowych w zakresie zaspokajania bieżących potrzeb armii w okresie pokoju, przygotowaniem kluczowych zakładów przemysłowych do zadań obrony kraju i budową szeregu przedsiębiorstw na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Zainteresowanie czynników wojskowych sprawami przemysłu przejawia się od roku 1919 poprzez organizowanie warsztatów naprawy broni i sprzętu, zakładów regeneracji amunicji, przejmowania zakładów prywatnych pod nadzór wojskowy i subwencjonowanie innych wraz z lokowaniem zamówień. Już wówczas zorganizowano szereg zbrojowni i warsztatów wojskowych, które później weszły w skład państwowych przedsiębiorstw skomercjalizowanych. Władze wojskowe interesowały się też przemysłem prywatnym, który z przystosowaną produkcją dla potrzeb rynku wojskowego był finansowany przez Bank Gospodarstwa Krajowego 1. Szereg zakładów prywatnych zabiegało o zamówienia u czynników militarnych zwłaszcza w okresie ciężkiej sytuacji gospodarczej w latach Najwięcej źródeł do historii państwowych przedsiębiorstw skomercjalizowanych występuje w zespołach komórek organizacyjnych podległych Ministerstwu Spraw Wojskowych i Sztabu Głównego. W roku 1937 było ogółem 1 Zagadnienia te oraz sam rozwój przemysłu i poszczególnych zakładów produkujących dla wojska szczegółowo omawia T. G r a b o w s k i, Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa

2 12 przedsiębiorstw, z których 7 ściśle współpracowało w zaspakajaniu potrzeb armii, a mianowicie: Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia (PWU) Państwowa Wytwórnia Prochów (PWP) Państwowe Zakłady Inżynierii (PZInż.) Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) Państwowe Zakłady Umundurowania (PZUm.) Państwowe Fabryki Związków Azotowych (PFZA) Państwowe Zakłady Tele i Radiotechniczne (PZTR). Jak wykazują akta, we władzach naczelnych tych przedsiębiorstw zasiadali przedstawiciele wojska, którzy też byli członkami rad nadzorczych przedsiębiorstw prywatnych tzw. mieszanych. W tych ostatnich skarb państwa i Bank Gospodarstwa Krajowego posiadały łącznie ponad 50% akcji. Materiały do historii przemysłu znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym są rozproszone po różnych zespołach. Celowa staje się więc informacja o nich, aby w ten sposób ułatwić prace poszukiwawcze. Dla badaczy tego problemu źródła wojskowe stanowić będą cenne uzupełnienie, ponieważ są one znacznym uzupełnieniem informatora wydanego przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych 2. Wiele zachowanych źródeł archiwalnych zawiera charakterystykę całych gałęzi przemysłu; najbogatsze materiały się dla górnictwa i hutnictwa, przemysłu metalowego, chemicznego, odzieżowego oraz specjalizacji przemysłu metalowego w zakresie produkcji samochodów czy samolotów, których początki wiążą się z inicjatywą władz wojskowych. 2. NACZELNE WŁADZE WOJSKOWE ORAZ ICH KOMPETENCJE W DZIEDZINIE PRZEMYSŁU Już w końcu roku 1918 władze wojskowe przejęły szereg obiektów przemysłowych po władzach okupacyjnych i organizowały warsztaty naprawcze broni oraz sprzętu wojskowego. Jednak kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawach przemysłu nie były wówczas ściśle określone. W dniu 11 kwietnia 1919 r. został powołany Główny Urząd Zaopatrywania 2 Informator o zespołach archiwalnych zawierających materiały do historii przemysłu w latach , pod red. J. P i e t r z a k - P a w ł o w s k i e j, wyd. NDAP, Warszawa

3 Armii, podporządkowany Ministerstwu Spraw Wojskowych, który posiadał w swym składzie sekcję przemysłową 3. Jednym z zadań GUZA było współdziałanie w uruchomieniu i rozwinięciu przemysłu krajowego dla potrzeb armii, organizowanie i zakładanie nowych wytwórni wojskowych oraz zarządzanie nimi. Urząd ten istniał do 25 marca 1921 r., a jego agendy zostały przejęte przez następujące departamenty MSWojsk.: Techniczny, Uzbrojenia, Sanitarny i Intendentury. Z dniem 1 marca 1920 r. dokonano reorganizacji MSWojsk. Wówczas to w Oddziale IV Sztabu MSWojsk. utworzono Sekcję Przemysłu Wojennego, której zadaniem było opracowanie ogólnych zasad organizacji przemysłu wojennego, zapewnienie surowców, badanie zdolności przemysłu krajowego dla zaspokojenia potrzeb wojska, udzielanie subwencji wytwórniom i pośrednictwo w sprawach robotniczych 4. Z dniem 21 lipca 1920 r. przy tym Oddziale został utworzony Komitet Przemysłowy, jako organ doradczy w sprawach przemysłu 5. W dniu 1 marca 1920 r. utworzony został Departament Uzbrojenia, któremu podporządkowano szereg wytwórni i warsztatów zorganizowanych w latach dla produkcji lub naprawy broni, amunicji i środków wybuchowych. Był on odpowiedzialny za zaopatrzenie tych zakładów, przygotowanie fachowego personelu, za ich finansowanie i nadzór. W sierpniu 1921 r. dokonano reorganizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych: na miejsce zlikwidowanych GUZA i Sekcji Przemysłu Wojennego utworzono w Szefostwie Administracji Wydział Przemysłu Wojennego 6. Zadaniem jego było przygotowanie ogólnych planów organizacyjno-mobilizacyjnych przemysłu wojennego. Przy Szefostwie Administracji istniała Komisja Kontrolna nad wytwórniami pracującymi dla potrzeb wojska 7. Z dniem 27 czerwca 1922 r. rozkazem MSWojsk. został powołany Centralny 3 Dziennik Praw nr 32, poz kwietnia 1919 r. 4 Rozkazem MSWojsk. z dnia 25 kwietnia 1920 r. powołano przy Oddz. IV Sztabu Komisję d1a spraw robotniczych celem badania warunków życia, normowaniu płac i potrzeb personelu dla przemysłu pracującego na zaopatrzenie wojska. 5 Komitet ten został wyłoniony przez Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów pod przewodnictwem Andrzeja Wierzbickiego; współpracował on z GUZA i Sekcją Przemysłu Wojennego nad dostosowaniem produkcji przemysłu dla potrzeb wojska; działał do 1 lipca 1921 r. CAW, Szef Administracji, t Kierownikiem wydziału został mianowany gen. L. Regnault oficer Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce. 7 Komisja została powołana 8 czerwca 1921 r.; jej przewodniczący był referentem spraw przemysłu na posiedzeniach Rady Wojennej. 85

4 Zarząd Wytwórni Wojskowych z siedzibą w Warszawie. W kwietniu 1924 r. w Szefostwie Administracji zlikwidowano Wydział Przemysłu Wojennego, tworząc Departament Przemysłu Wojennego 8, który przetrwał do 25 sierpnia 1927 r. Po zamachu wojskowym w maju 1926 r. dokonano reorganizacji naczelnych władz wojskowych. Powołany został wówczas Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano Sztab Generalny (od stycznia 1929 Główny). Szef Sztabu stawiał postulaty i wytyczne w zakresie przemysłu wojennego Szefowi Administracji Armii, którego organem wykonawczym było Biuro Ogólno- Administracyjne posiadające w swym składzie Wydział Przemysłu Wojennego (po rozwiązaniu wspomnianego wyżej departamentu). Organami wykonawczymi w zakresie poszczególnych gałęzi przemysłu wojennego były przede wszystkim departamenty: Uzbrojenia, Lotnictwa, Inżynierii, Intendentury. Działające Biuro Ogólno-Administracyjne było zobowiązane do uzgadniania prac departamentów (instytucji centralnych) między innymi w zakresie rozbudowy i dostosowania przemysłu krajowego dla pokrycia potrzeb pokojowych oraz wojennych sił zbrojnych. Na podstawie rozporządzenia prezydenta RP dnia 17 marca 1927 r. o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i górniczych oraz ich komercjalizacji 9 uległ likwidacji Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych z którego powstały dwa przedsiębiorstwa: 1) Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, które przejęły cztery wytwórnie Fabrykę Karabinów w Warszawie, Fabrykę Broni w Radomiu, Fabrykę Amunicji w Skarżysku i Fabrykę Sprawdzianów w Warszawie; 2) Państwowa Wytwórnia Prochu w Pionkach. Ponadto powołano wówczas państwowe Zakłady Lotnicze, Państwowe Zakłady Inżynierii oraz Państwowe Zakłady Umundurowania. Wymienione przedsiębiorstwa (bez PZUm) uczestniczyły w działalności eksportowej SA Eksport Przemysłu Obronnego Sepewe Szef Departamentu pełnił funkcję sekretarza Rady Przemysłu Wojennego utworzonej 22 kwietnia 1925 r. Rada była organem doradczym i opiniodawczym ministra spraw wojskowych w zakresie rozwoju i rozbudowy przemysłu wojennego. 9 Dziennik Ustaw RP nr 25, poz marca 1927 r. 10 Ska Sepewe została powołana z inicjatywy MSWojsk. w dniu 5 listopada 1926 r. Jej działalność omawia P. S t a w e c k i, Przyczynek do historii polskiego przemysłu zbroje- 86

5 Po włączeniu szeregu zakładów wojskowych do samodzielnych przedsiębiorstw państwowych część nadal pozostała w bezpośredniej zależności Ministerstwa Spraw Wojskowych. Tak więc Departamentowi Uzbrojenia podlegały: Zbrojownia Nr 2 i Wytwórnia Amunicji Nr 1 w Warszawie, Wytwórnia Amunicji Nr 2 w Rembertowie, Wytwórnia Amunicji Nr 3 w Dąbiu 11, Wytwórnia Węgla Aktywnego w Skarżysku i Wytwórnia Sprzętu Przeciwgazowego w Radomiu. Dowództwo Lotnictwa MSWojsk. posiadało Wojskową Wytwórnię Balonową w Legionowie, a Kierownictwu Marynarki Wojennej w Gdyni podlegały: Warsztaty Portowe Mar. Woj. i Zakłady Energetyczne. Ponadto władzom wojskowym podlegały różne mniejsze obiekty przemysłowe, jak warsztaty, elektrownie, drukarnie i wytwórnie spożywcze. W roku 1929 powołano wojskowe zakłady (kierownictwa) zaopatrzenia dla służb: uzbrojenia, inżynierii (broni pancernych, saperów i łączności), lotnictwa, intendentury, taborów i sanitarnej, które przejęły od odpowiednich departamentów i dowództw MSWojsk. funkcje wykonawcze w zakresie zaopatrzenia rodzajów wojsk. Z dniem 1 listopada 1935 r. zostało zorganizowane w składzie MSWojsk. Biuro Przemysłu Wojennego, które przejęło agendy Wydziału Przemysłu Wojennego Biura Ogólno-Administracyjnego. Departament Uzbrojenia wraz z nową komórką uzgadniał założenia ogólnej polityki przemysłowej i był odpowiedzialny za przygotowania mobilizacyjne wszystkich wytwórni przemysłu wojennego. W dniu 1 czerwca 1936 r. utworzono przy Sztabie Głównym Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej 12. Zadaniem jego było koordynowanie spraw z zakresu pracy zainteresowanych ministerstw w dziedzinie obrony państwa, uzgadnianie budowy nowych zakładów przemysłowych pracujących dla obronności oraz zabezpieczenie surowców dla przemysłu i rozwoju energetyki. 3. ZAWARTOŚĆ AKTOWA KOMÓREK ORGANIZACYJNYCH MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Oddział IV Sztabu (Zaopatrywania i Komunikacji) działający w latach wytworzył wiele interesujących akt. W tym zespole zachowały się opracowania niowego. Sprawozdanie zarządu Spółki Akcyjnej Sepewe za rok Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, Akta tej wytwórni z okresu w ilości 117 j.a. znajdują się w Powiatowym Archiwum Państwowym w Tarnobrzegu. Patrz: Informator o zespołach..., s Dziennik Ustaw RP nr 38, poz maja 1936 r. Por. też: Okólnik prezesa Rady Ministrów nr 46 z 22 lipca 1936 r. 87

6 zawierające charakterystykę przemysłu ziem polskich przed rokiem 1918, dane obrazują wysiłek organizacyjny władz wojskowych w zakresie przystosowania przemysłu dla wojska, organizacji różnych warsztatów wojskowych dla zaspokajania bieżących potrzeb armii, położenia robotników w zakładach wojskowych, zakupu broni, produktów wojskowych i umundurowania. Zachowały się umowy z firmami: Pocisk, Polmet, Ursus, Nitrat i Zakładami Starachowickimi. Na uwagę zasługują też bilanse roczne SA Poręba za okres Główny Urząd Zaopatrywania Armii ( ). W zespole znajduje się korespondencja dotycząca zakupu wyrobów przemysłu metalowego i odzieżowego, umowy z zakładami, korespondencja z firmą Gerlach i Pulst w związku z przejęciem obiektów i organizacją Państwowej Fabryki Karabinów oraz z firmą Parowóz. Szefostwo Administracji ( ) zawiera przede wszystkim akta Wydziału Przemysłu Wojennego z okresu Na uwagę zasługują m.in. sprawozdania z działalności Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych, korespondencja w sprawach organizacji przemysłu amunicyjnego, warsztatów wojskowych, uruchomienia produkcji w zakładach prywatnych i realizacji dostaw przez SA Zakłady Amunicyjne Pocisk w Warszawie oraz budowy nowych zakładów przemysłowych. Ponadto zachowała się korespondencja i umowy z zakładami przemysłu lotniczego: SA Podlaską Wytwórnią Samolotów, Zakładami Mechanicznymi Plage i Laśkiewicz, SA Samolot w Poznaniu i SA Frankpol w Warszawie. Wśród akt Departamentu Przemysłu Wojennego ( ) na uwagę zasługują zestawienia statystyczne stanów zatrudnienia w warsztatach i zbrojowniach wojskowych, korespondencja w sprawach sytuacji robotników, ich płac i strajków w podległych zakładach. Zachowały się także źródła do przemysłu prywatnego oraz oferty firm i akta przetargów na dostawy dla wojska. Ponadto wymienić można sporządzone oceny zdolności produkcyjnej krajowego przemysłu chemicznego SA Azot i SA Lignoza. Zespół Biura Ogólno-Administracyjnego ( ) zawiera akta Wydziału Przemysłu Wojennego z okresu obrazujące dzieje przemysłu. Zachowało się szereg dokumentów ilustrujących politykę władz wojskowych w tej dziedzinie. Wymienić można pismo Ministerstwa Spraw Wojskowych do Ministerstwa Przemysłu i Handlu z roku 1934 o wydanie odpowiednich zleceń dla podniesienia poziomu produkcji obrabiarek w kraju, proponujące równocześnie udzielenie zamówień fir- 88

7 mom: Stowarzyszenie Mechaników Polskich z Ameryki SA, Zakłady Przemysłowo- Handlowe Wł. Paschalski i Fabryka Obrabiarek Pionier (Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) w Warszawie na sumę około 2,5 miliona złotych 13. W tym zespole znajduje się memoriał dyrekcji fabryki Pionier z roku 1932 przedstawiający: rozwój fabryki od chwili jej założenia (rok 1922), produkcję maszyn amunicyjnych dla wojska i Polskiego Monopolu Tytoniowego począwszy od roku 1925, obroty finansowe w latach oraz krytyczną sytuację powstałą w wyniku kryzysu i zadłużenia w Banku Gospodarstwa Krajowego. Memoriał zawiera m.in. stwierdzenie, że [ ] Dziesięć lat wytężonej pracy, ofiarowania nie tylko całej wiedzy, ale i całego możliwego wysiłku, doprowadzenie pracy do poziomu, który się równać może najlepszym produkcjom zagranicznym, wieloletnia najlojalniejsza służba dla interesów przemysłu wojennego i MSWojsk. nie wywołuje nawet chęci pomocy w tej lub innej formie [...] 14. Wówczas to szereg małych zakładów przemysłowych jak wykazują akta zwracało się do władz wojskowych o pomoc kredytową, udzielenie zamówień lub przyznanie ulg przewidzianych dla przedsiębiorstw przemysłowych w myśl rozporządzenia prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. 15. Wśród nich były: Zakłady Mechaniczne inż. S. Twardowski (oferowały swą współpracę władzom wojskowym załączając spis obrabiarek; władze wojskowe wydały orzeczenie, że wymieniony zakład nadaje się do włączenia jako wytwórnia pomocnicza dla produkcji silników); Towarzystwo Akcyjne Fabryki Wyrobów Żelaznych Wł. Gostyński i Ska; Zakłady Mechaniczne Bracia Pasławscy (w roku 1933 otrzymały zamówienie na wyprodukowanie sztuk wiatrówek jednak realizacja natrafiała na trudności ze względu na brak odpowiedniego zaplecza technicznego i kłopoty finansowe). W omawianym zespole znajduje się sprawozdanie Departamentu Aeronautyki przedstawiające stany zatrudnienia personelu, produkcji miesięcznej i obrotów finansowych w latach firm: Polskie Zakłady Skody, Avia i Autoremont w Warszawie. Zachowały się też sprawozdania miesięczne Ministerstwa Przemysłu i Handlu informujące o stanie zatrudnienia w wielkim i średnim przemyśle przetwórczym na terenie kraju. Bogate są źródła do dziejów przemysłu państwowego, a zwłaszcza 13 CAW, Biuro Ogólno-Administracyjne, t Tamże. 15 Dziennik Ustaw RP nr 36, poz marca 1928 r. 89

8 w odniesieniu do przedsiębiorstw: Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, Państwowa Wytwórnia Prochów (szczególnie lata , przedstawiające wyniki produkcji prochów, plany inwestycji oraz spis inwentarza z 31 marca 1927 r.) oraz Państwowe Zakłady Inżynierii (obszerne informacje z prowadzonych rokowań, umowy z firmami zagranicznymi włoskim Fiatem i szwajcarską Saurer oraz sprawozdania Rady Administracyjnej PZInż. z działalności w roku 1929). W myśl uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1932 r. skoncentrowane zastały w MSWojsk. wszystkie zakupy wyrobów dla pozostałych ministerstw. Stąd też w zespole akt Biura Ogólno-Administracyjnego znajdują się zestawienia zbiorcze zakupów na rynkach zagranicznych (Anglia, Austria, Belgia, Czechosłowacja, Francja, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja, USA i in.) maszyn, aparatury, narzędzi i surowców dla przedsiębiorstw państwowych (PWU, PWP, PZInż., PZL, PZUm), zakładów wojskowych (Wytwórnia Amunicji Nr 1 i 2, Wojskowa Wytwórnia Sprzętu Przeciwgazowego, Zbrojownia Nr 2 i in.) oraz prywatnych. Politykę władz wojskowych w stosunku do tych ostatnich najlepiej charakteryzuje zachowana w CAW opinia szefa Departamentu Zaopatrzenia Inżynierii z dnia 21 czerwca 1932 r., który stwierdził: że [ ] powinna się ona opierać o wielkie zakłady przemysłowe, posiadające odpowiedni kapitał i organizację i na których produkcję możemy liczyć na wypadek wojny. W obecnej dobie kryzysu musimy specjalną uwagę zwrócić na zakłady przemysłowe i otoczyć je swą opieką w postaci zamówień, starając się nie dopuścić, by ważne zakłady dla przemysłu wojennego były zmuszone likwidować się z braku zamówień; rynek prywatny zmniejszył do minimum swoje zapotrzebowanie i jedynie zamówienia rządowe do pewnego stopnia podtrzymują egzystencję tych zakładów 16. Począwszy od roku 1933 MSWojsk. co wykazują akta dążyło do ustalenia jednolitego postępowania odpowiednich organów przy obniżeniu cen wyrobów przemysłowych zakupywanych dla wojska. Prowadziło to do tego, że małe przedsiębiorstwa oferowały w czasie przetargów najniższe ceny swych wyrobów kosztem płac robotniczych; szczególnie zarysowało się to w przemyśle włókienniczym. W zespole akt Biura Ogólno-Administracyjnego znajduje się obszerny referat z wykresami (1928 r.) przedstawiający miesięczne zapotrzebowanie na narzędzia skrawające do obróbki metali dla 45 zakładów przemysłu metalowego państwowego, 16 CAW, Biuro Ogólno-Administracyjne, t

9 wojskowego i prywatnego pracującego na zaspokojenie armii 17. Załączniki do tego referatu przedstawiają możliwości własne produkcji narzędzi poszczególnych zakładów przemysłowych, plan rozbudowy wytwórni obrabiarek i narzędzi w podległych SA Stowarzyszeniu Mechaników Polskich z Ameryki jako centralnej wytwórni narzędzi w kraju oraz aktualny stan zatrudnienia personelu, maszyn i powierzchni obiektów fabrycznych. Biuro Przemysłu Wojennego ( ). Zespół zawiera wiele źródeł obrazujących stan zakupów zagranicznych prowadzonych przez przedsiębiorstwa państwowe (Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, Państwowa Wytwórnia Prochów, Państwowe Zakłady Inżynierii, Państwowe Zakłady Lotnicze, Państwowe Zakłady Umundurowania); przedsiębiorstwa prywatne (Polskie Zakłady Optyczne SA w Warszawie, Zakłady Południowe w Nisku, Podlaska Wytwórnia Samolotów) oraz wojskowe (wytwórnie amunicyjne). Szereg zachowanych archiwaliów wiąże się z działalnością eksportową przemysłu zrzeszonego w SA Sepewe oraz pracami badawczymi wojskowych instytutów technicznych i laboratoriów fabrycznych. W zespole znajdują się szczegółowe sprawozdania z działalności przedsiębiorstw o kapitale mieszanym za okres 1937/38 (w tym również i państwowych). Z tego źródła wynika, że państwo posiadało wyłączny udział kapitałowy w 10 przedsiębiorstwach, bezpośredni w 34, bezpośredni i pośredni w 8 oraz pośredni w 32; łącznie więc w 84 przedsiębiorstwach przemysłowych, handlowych i in. 18 W zespole Departamentu III Artylerii i Służby Uzbrojenia ( ) zachowało się wiele akt dotyczących działalności wojskowych warsztatów amunicyjnych i zbrojowni. Na uwagę zasługują umowy z przemysłem prywatnym na produkcję elementów broni, amunicji lub półfabrykatów dla ich wyrobu wraz z ocenami jakości produkcji. Wśród dostawców dla wojska wówczas znajdowały się: Towarzystwo Starachowickich Zakładów Górniczych SA, Zakłady Ostrowieckie, Two Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza SA, Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze SA, Two Akcyjne Zakładów Hutniczych i Górniczych (dawne: Dr Lowitsch i Ska) w Traebini, SA Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych Sarmata w Tomaszowie Maz., Odlewnia Żelaza i Emaliernia Kamienna oraz szereg zakładów przemysłowych z terenu Warszawy Zakłady Amunicyjne Pocisk SA, Two Zakładów Metalowych B. Hantke, SA Przemysłu Elektrotechnicznego Stanrej, Fabryka Wy- 17 Tamże, t CAW, Biuro Przemysłu Wojennego, t

10 robów Tłoczonych Cel (Czajkawski) firmy Inż. Borawski, J. Fraget, Bracia Henneberg, Babbit i inne. Departament Uzbrojenia ( ) to zespół zawierający bogate materiały do rozbudowy przemysłu chemicznego w Polsce w latach Akta informują o: Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach, budowie jej filii w Kielcach, Niedomicach i Jaśle, Państwowych Fabrykach Związków Azotowych Mościce Chrzanów i szeregu wytwórni prywatnych. Zachowały się plany inwestycyjne i finansowe przemysłu chemicznego z uwzględnieniem kredytów krajowych oraz francuskich i niemieckich. Najwięcej źródeł związanych jest z działalnością PWP Pionki; obrazują one ogólną strukturę przedsiębiorstwa, stan produkcji pokojowej i maksymalną zdolność wytwórczą głównych przedmiotów oraz wyszczególnienie dostawców surowców i półfabrykatów. Najpełniejszy opis zakładu zachował się wg stanu z lutego 1938 r. 19 Tamże znajduje się też obszerne zestawienie zamówień dla 19 zakładów przemysłu chemicznego na wypadek wojny wraz z zapotrzebowaniem materiałów pomocniczych do produkcji oraz dostaw energii elektrycznej. Wśród tych zakładów, do których znajdują się opracowania wymienić należy: SA Boruta w Zgierzu, SA Boryszew, SA Giesche w Trzebini, SA Grodzisk, SA Lignoza Krywałd St. Bieruń, SA Nitrat w Niewiadowie, SA Polchem w Toruniu, SA Fabryk Chemicznych Radocha w Sosnowcu. Zachowało się szereg opracowań ogólnych, a między innymi charakterystyka stanu wydobycia ropy naftowej na terenie Podkarpacia w latach oraz sprawozdanie przedstawiające warunki produkcji i przerobu produktów benzolowych w latach przez 14 istniejących koksowni w Polsce 20. Wśród akt Wydziału Chemicznego Departamentu Uzbrojenia znajduje się obszerna korespondencja związana z budową w latach przez SA Przemysłu Chemicznego Boruta Wytwórni Nitrozwiązków w Sarzynie 21. W zespole tym zachowało się też szereg archiwaliów obrazujących działalność różnych przedsiębiorstw zwłaszcza w zakresie przemysłu metalowego. Wiele dokumentów dotyczy budowy lub rozbudowy obiektów przemysłowych i przenoszenia ich z Górnego Śląska na teren Centralnego Okręgu Przemysłowego. Ponadto zachowała 19 CAW, Departament Uzbrojenia, t Tamże, t Tamże, t

11 się charakterystyka przemysłu Śląska Zaolziańskiego oraz informacje o udziale Banku Gospodarstwa Krajowego w finansowaniu przemysłu. Wśród wytworu kancelarii Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia ( ) zachowało się szereg umów i zamówień na dostawę broni, amunicji, prochów, sprzętu przeciwgazowego i optycznego, surowców i stali wysokogatunkowych lub detali broni i amunicji. Badacza zainteresować też mogą różne notatki zawierające charakterystyki zakładów przemysłowych, dotyczące ich rozwoju i specyfiki produkcji (np. Zakładów Kauczukowych Piastów SA w Piastowie k.warszawy 22 ). W tym zespole zachowały się również obszerne źródła omawiające współpracę z przemysłem obronnym i kooperacji produkcji Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki, Poręba i Pruszków w zakresie produkcji sprzętu artyleryjskiego obrabiarek 23. Do źródeł godnych uwagi należy zaliczyć opracowany przez Departament Uzbrojenia projekt programu produkcji obrabiarek, ułożony na podstawie zapotrzebowań ankietowych przedsiębiorstw krajowych w roku 1935, określający przewidywane zapotrzebowanie na lata Wyniki ankiety pozwalają zorientować się w możliwościach zwiększenia zapotrzebowania na obrabiarki krajowe oraz w potrzebach wprowadzenia nowych typów obrabiarek dotychczas importowanych. W zespole znajdują się też akta dotyczące organizacji zakupów uzbrojenia na rynkach zagranicznych i krajowych, nadzoru technicznego i odbioru produkcji uzbrojenia w zakładach przemysłowych (z oceną jakości wyrobów) oraz rozliczeń finansowych z realizacji zawartych umów między Kierownictwem Zaopatrzenia Uzbrojenia a poszczególnymi zakładami lub przedsiębiorstwami przemysłowymi. Centrala Odbiorcza Materiałów Uzbrojenia ( ) zespół ten zawiera m.in. akta rzeczoznawców działających przy takich zakładach przemysłowych jak: Fabryka Karabinów w Warszawie, Fabryka Broni w Radomiu, Fabryka Amunicji w Skarżysku, Zakłady Amunicyjne Pocisk w Warszawie, Państwowa Wytwórnia Prochów w Pionkach, Stowarzyszenie Mechaników Polskich z Ameryki SA wytwórnia w Pruszkowie oraz szeregu wytwórni spółek akcyjnych ( Granat w Kielcach, Norblin w Warszawie Nitrat w Niewiadowie, hut Pokój i Baildon ). Akta rzeczoznawcy COMU przy wytwórni Stowarzyszenia Mechaników w Pruszkowie zawierają dane do odbioru wyprodukowanych elementów broni z podległych fabryk (Poręba, Parowóz w Warszawie SA J. John w Łodzi). Związane są 22 CAW, Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia, t Tamże, t

12 one też z realizacją, w ramach kooperacji, zamówień Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia. Rzeczoznawca COMU sprawował nadzór techniczny i dokonywał odbioru produkcji wysyłanej za granicę (Anglia i Rumunia) 24. Zachowane w tym zespole źródła zawierają charakterystyki produkcji szeregu zakładów dla potrzeb wojska, ilości i jakości odbieranych wyrobów oraz organizacji współpracy wojska z przemysłem obronnym w zakresie przygotowania do produkcji wojennej i zapewnienia obrony przeciwlotniczej obiektów fabrycznych. W Dowództwie Lotnictwa ( ) zgromadzono wiele archiwaliów do dziejów przemysłu lotniczego, a zwłaszcza jego początkowego okresu powstania i rozwoju w latach W zespole tym znalazła swoje odbicie działalność Centralnych Warsztatów Lotniczych 25, późniejszych Centralnych Zakładów Lotniczych oraz przedsiębiorstwa Państwowych Zakładów Lotniczych. Ponadto akta informują o pracy prywatnych zakładów przemysłowych: Podlaska Wytwórnia Samolotów SA w Białej Podlaskiej, Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz w Lublinie i Wielkopolska Wytwórnia Samolotów Samolot SA w Poznaniu, przy których istniały Komisje Nadzoru Technicznego 26. Zachowała się korespondencja tych Komisji z MSWojsk., protokóły odbioru sprzętu lotniczego, sprawozdania i raporty z kontroli gospodarki materiałowej i rachunkowości, korespondencja z Bankiem Gospodarstwa Krajowego w sprawach finansowych i rozrachunkowych oraz wytwórniami za naprawę samolotów i remont silników. Do rzędu interesujących archiwaliów należą: sprawozdanie władz Państwowych Zakładów Lotniczych w Warszawie za rok 1931 omawiające działalność dyrekcji, Rady Administracyjnej, Komisji Rewizyjnej oraz plan gospodarczo-finansowy na rok Ponadto wymienić należy umowy zawarte pomiędzy MSWojsk. a SA Francusko-Polskie Zakłady Samochodowe i Lotnicze ( Frankpol ) w dniach 31 maja 1921 r. i 30 grudnia 1924 r. na budowę wytwórni oraz dostawę dla wojska samolotów i silników lotniczych seryjnej produkcji w oparciu o wzory francuskie 28. Z omawianym zagadnieniem wiąże się zespół akt Korpusu Kontrolerów ( ). Tam właśnie zachowały się protokóły z kontroli działalności finan- 24 Por.: CAW, Centrala odbiorcza Materiałów Uzbrojenia, t Źródła do historii tej instytucji znajdują się także w zespołach: NDWP Szefostwo Lotnictwa oraz MSWojsk. Inspektorat Wojsk Lotniczych. 26 Komisje Nadzoru Technicznego zostały utworzone przy ww. wytwórniach na początku roku CAW, Dowództwo Lotnictwa, t. 17 c. 27 Tamże, t

13 sowej i administracyjnej przemysłu państwowego, wojskowych warsztatów i zbrojowni oraz realizacji umów zawartych przez władze wojskowe z przemysłem prywatnym. Na uwagę zasługują także raporty roczne Korpusu Kontrolerów o całokształcie działalności władz wojskowych w dziedzinie administracji, a w tym i o kierownictwach uzbrojenia, broni pancernych, lotnictwa, saperów, łączności i intendentury, które były bezpośrednimi organami zaopatrzenia armii w wyroby przemysłowe. W zespole tym do interesujących należy raport generalny o stanie przemysłu wojennego w zakresie uzbrojenia, opracowany przez Korpus Kontrolerów na podstawie wyników kontroli najpoważniejszych fabryk prywatnych, państwowych oraz wytwórni i zakładów wojskowych, przeprowadzonej w maju 1927 r. 29 Raport ten składa się z trzech zasadniczych części, w których omówiono sprawy stanów broni, amunicji, materiałów wybuchowych i obrony przeciwgazowej. Zawiera on między innymi charakterystyki obiektów przemysłowych, wyposażenia w maszyny i urządzenia, zapasów surowcowych oraz informacje o możliwościach produkcyjnych, organizacji zakładów i zatrudnieniu personelu fabrycznego. W raporcie sformułowano też szereg krytycznych uwag dotyczących organizacji produkcji, zacofania przemysłu pracującego dla potrzeb wojska dysponującym przestarzałym parkiem maszynowym i nie posiadającym żadnych planów modernizacji. W części omawiającej produkcję broni znajdują się charakterystyki wytwórni państwowych i prywatnych. Nakreślona została też charakterystyka warsztatów amunicyjnych w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i Toruniu, które zajmowały się scalaniem amunicji karabinowej i artyleryjskiej, granatów i min oraz regeneracją łusek i wyrobem opakowań. Poinformowano również o państwowej Fabryce Amunicji w Skarżysku produkującej wówczas amunicję karabinową i artyleryjską oraz wytwórniach prywatnych: Starachowickie zakłady Górnicze SA, Zakłady Amunicyjne Pocisk SA w Warszawie (produkcja amunicji karabinowej, artyleryjskiej i saperskiej), fabryka Norblin, Br. Buch i T. Werner SA w Warszawie (produkcja elementów amunicji), SA Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich (przygotowanie do produkcji elementów amunicji artyleryjskiej), Modrzejowskie Zakłady Górniczo-Hutnicze SA w Sosnowcu wraz z hutami: Milowice, Katarzyna i Staszic (produkcja m.in. elementów amunicji artyleryjskiej i saperskiej). Przy omawianiu spraw produkcji 28 Tamże, t. 32 b. 29 Korpus Kontrolerów, t. 1004, s

14 materiałów wybuchowych wymieniono kilka przedsiębiorstw tym zajmujących się. Do nich należały: Państwowa wytwórnia Prochów i Materiałów Kruszących w Zagożdżonie (Pionki), z przemysłu prywatnego Belgijska SA Towarzystwo Akcyjne Sochaczewskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu i Polskie Zakłady Chemiczne Nitrat SA. W produkcji materiałów obrony przeciwgazowej natomiast: Zakład Przeciwgazowy w Zegrzu i Fabryka Masek Gazowych Protekta Ska z oo. w Radomiu. Wnikliwe ujęcie w raporcie zagadnień dotyczących podstawowej dziedziny przemysłu obronnego pozwala badaczowi właściwie ocenić jego ówczesną słabość. W zespole akt Korpusu Kontrolerów znajdują się różnorodne źródła do dziejów przemysłu a w tym przedsiębiorstw i zakładów, których własny wytwór kancelaryjny zaginął w czasie działań wojennych. Zachowały się np. źródła dotyczące działalności Państwowej Wytwórni Prochów w Pionkach w okresie oraz budowy fabryki celulozy w Niedomicach k. Tarnowa i Wytwórni Prochów nr 5 k. Jasła 30. Wspomnieć też należy o archiwaliach związanych z przekazaniem w roku 1931 Państwowej Wytwórni Łączności, wchodzącej w skład Państwowych Zakładów Inżynierii, z jej mieniem i zobowiązaniami Państwowej Wytwórni Aparatów Telegraficznych i Telefonicznych w Warszawie ZAWARTOŚĆ AKTOWA KOMÓREK ORGANIZACYJNYCH SZTABU GŁÓWNEGO Oddział I Mobilizacyjno-Organizacyjny ( ) zawiera szereg dokumentów do dziejów przemysłu o charakterze ogólnym. Wiążą się one z polityką władz wojskowych wobec przemysłu w zakresie pokrycia potrzeb armii w czasie pokoju i na wypadek konfliktu zbrojnego oraz sposobem finansowania produkcji przemysłu. Zachowały się sprawozdania i protokóły różnych komisji z ocenami przydatności dla armii sprzętu i uzbrojenia produkcji krajowej oraz określeniem ilościowym potrzeb na użytek bieżący lub zapas. W tym zespole znajdują się sprawozdania z działalności SA Sepewe w zakresie eksportu wyrobów przemysłu wojennego w okresie oraz opinie na wywóz sprzętu i uzbrojenia zagranicę aż do roku Szereg źródeł ilustruje współpracę wojska z przemysłem prywatnym; są to protokóły konferencji, które odbyły się roku 1929 w MSWojsk. 30 Tamże, t Tamże, t

15 dla ustalenia szczegółowych zamówień na produkcję amunicji 32. Akta tego zespołu informują też o działalności SA Zakładów Amunicyjnych Pocisk w okresie , ich stanie majątkowym i finansowym oraz produkcji amunicji na rynek wojskowy i prywatny. Ponadto na uwagę zasługują źródła omawiające propozycję krajową sprzętu łączności, trudności rywalizacji z przemysłem zagranicznym, potrzebę rozwoju tej gałęzi przemysłu poprzez wzrost zamówień wojskowych dla jedynej wytwórni państwowej Państwowych Zakładów Telei Radiotechnicznych w Warszawie 33. Występujące w zespole materiały do dziejów przemysłu samochodowego w okresie wiążą się z zagadnieniem motoryzacji armii w oparciu o produkcję krajową przede wszystkim zakładów SA Ursus, a następnie Państwowych Zakładów Inżynierii i SA Lilpop, Rau i Loewenstein. O zamówienia wojskowe zabiegała SA Wspólnota Interesów w Katowicach pragnąca montować samochody w oparciu o kapitał niemiecki. Źródła do dziejów przemysłu lotniczego zapoznają badacza z wykazami zapotrzebowań Dowództwa Lotnictwa na sprzęt lotniczy produkowany przez Państwowe Zakłady Lotnicze i wytwórnie prywatne: SA Podlaska Wytwórnia Samolotów w Białej Podlaskiej, SA Plage i Laśkiewicz w Lublinie, Polskie Two Zakładów Skody w Warszawie. Zachowały się również wykazy porównawcze możliwości produkcyjnych samolotów i silników lotniczych. Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej SeKOR ( ). W zespole tym zachowało się wiele źródeł dotyczących polityki władz państwowych w zakresie ogólnego rozwoju gospodarki kraju, poszczególnych gałęzi przemysłu w aspekcie przygotowania państwa do obrony, rozwoju górnictwa, hutnictwa i ener- 32 CAW, Sztab Główny Oddział I Kancelaria, t. 36. Produkcja amunicji w Starachowicach została zorganizowana na podstawie umowy zawartej przez MSWojsk. w dniu r. i uzupełnionej w dniu r. W myśl tych dokumentów Starachowice zobowiązały się wybudować i utrzymywać wytwórnię amunicji o określonej mocy produkcyjnej. Władze wojskowe natomiast zobowiązały się dokonywać zakupu ściśle określonych ilości amunicji przez okres 10 lat. W dniu r. MSWojsk. dokonało istotnej rewizji poprzednich umów ustalając mniejsze programy produkcji amunicji. Wreszcie w roku 1929 zmusiło władze Starachowic do interwencji wskazując na trudności, jakie może spowodować radykalne ograniczenie produkcji amunicji dla pozostałych dziedzin wytwórczości, redukcję personelu technicznego i robotniczego. 33 Z dniem r. MSWojsk. ustanowiło przedstawiciela przy PZTR podległego Kierownictwu Zaopatrzenia Wojsk Łączności. CAW, Sztab Główny, Oddział I Kancelaria, t

16 getyki, źródeł surowców dla pokrycia potrzeb przemysłu pracującego dla armii, a zwłaszcza przemysłu metalowego i chemicznego (produkującego uzbrojenie, sprzęt samochodowy, lotniczy oraz prochy). Zachowały się plany inwestycji ogólnopaństwowych, działalności Banku Gospodarstwa Krajowego w finansowaniu inwestycji przemysłowych, udziału państwa w przedsiębiorstwach mieszanych oraz ich rozbudowy na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. W tym zespole znajdują się też charakterystyki poszczególnych gałęzi przemysłu (m.in. przemysłu samochodowego). Na uwagę badacza zasługuje memoriał dyrekcji Państwowych Zakładów Inżynierii z dnia 8 czerwca 1936 r. poświęcony zagadnieniom przemysłu samochodowego w Polsce oraz roli PZInż. w produkcji samochodów osobowych i ciężarowych w oparciu o licencje FIAT-a, możliwościom udziału przemysłu prywatnego w kooperacji produkcji, kształtowaniu się kosztów produkcji i chłonności rynku krajowego. Dając ocenę sytuacji ogólnej w kraju dyrekcja stwierdza: Nie tylko w dziedzinie samochodów stoimy prawie na szarym końcu w Europie. Odnosi się to również do konsumpcji mydła, cukru, czy też innych artykułów przemysłowych, a nawet rolniczych. Wiadomo, że nasza wieś nie dojada, pomimo niskich cen naszych płodów rolnych [ ] 34. W zespole tym mogą też zainteresować referaty, materiały, protokoły narad międzyresortowych i notatki obrazujące potencjał gospodarczy Polski, trudności w życiu kraju oraz słabość firm krajowych w stosunku do zagranicznych. Z tych akt wynika, że władze starały się ingerować i stwarzać dogodne warunki dla inwestycji przemysłu prywatnego zwłaszcza na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. 5. ZESPOŁY AKT ZAKŁADÓW PRZEMYSŁOWYCH W grupie tej na czoło wysuwają się Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia ( ). Zespół ten obejmuje akta Rady Administracyjnej i Naczelnej Dyrekcji przedsiębiorstwa w Warszawie. Z PWU organizacyjnie związane były wytwórnie: Fabryka Karabinów w Warszawie, Fabryka Broni w Radomiu, Fabryka Amunicji w Skarżysku i Fabryka Sprawdzianów w Warszawie oraz będące w budowie od roku 1937 fabryki amunicji: nr 2 Dąbrowa Bór i Nr 5 w Jawidzu. 34 CAW, Sztab Główny SeKOR, t

17 W zespole Naczelnej Dyrekcji PWU występują akta sekretariatu, wydziałów (technicznego, buchalterii i kalkulacji, materiałowego, sprzedaży, organizacji i kontroli) oraz centralnego laboratorium. Działalność wydziałów reprezentują: programy inwestycji fabrycznych, sprawozdania z realizacji planów inwestycyjnych i prac fabrycznych biur studiów czy laboratoriów. Szereg dokumentów dotyczy organizacji szkolenia zawodowego, zakupu urządzeń i maszyn na rynkach zagranicznych oraz realizacji francuskiego kredytu budowlanego. Od roku 1936 władze PWU zaczęły interesować się sprawami rozszerzenia kooperacji i szukaniem poddostawców dla swych fabryk (z rejonu warszawskiego, kielecko-radomskiego i in.) spośród 663 fabryk i warsztatów prywatnego przemysłu metalowego, dokonując ich lustracji co też znalazło swoje odbicie w aktach. Ponadto zachowały się plany gospodarcze dyrekcji PWU i fabryk, zestawienia wydatków inwestycyjnych, bilanse roczne, spisy inwentarza, sprawozdania Komisji Rewizyjnej PWU, rozliczenia z transakcji handlowych, umowy i korespondencja związane z realizacją: kredytu francuskiego, zamówień Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia, sprzedaży wyrobów PWU na rynek prywatny i eksportu na rynki zagraniczne za pośrednictwem SA Sepewe. W aktach sekretariatu znajduje się dokumentacja techniczna terenów będących w posiadaniu poszczególnych fabryk, statystyka zatrudnienia i in. Państwowe Zakłady Inżynierii ( ) zespół ten zawiera dokumentację techniczną sprzętu produkowanego (samochodów, czołgów, ciągników, silników i reflektorów), protokoły posiedzeń Rady Administracyjnej oraz sprawozdania z kontroli bilansów. Państwowe Zakłady Lotnicze ( ) obejmują także akta Centralnych Zakładów Lotniczych. W zespole tym zachowały się m.in.: statut przedsiębiorstwa, rozkazy kierownictwa, protokoły posiedzeń Rady Administracyjnej, akta dotyczące rozbudowy podległych fabryk oraz działalności administracyjnej. Państwowe Zakłady Umundurowania ( ). Przedsiębiorstwo to posiadało oddziały fabryczne w Warszawie, Krakowie i Poznaniu. W zespole znajdują się sprawozdania roczne z działalności i miesięczne o stanie produkcji oddziałów fabrycznych, protokoły posiedzeń Rady Administracyjnej i Komisji Rewizyjnej PZUm., preliminarze budżetowe, bilanse, rachunki strat i zysków, statystyka zarobków robotniczych i wydajności pracy oraz korespondencja dotycząca spraw socjalnych. 99

18 W zespole Wytwórni Amunicji Nr 1 w Warszawie ( ) znajdują się rozkazy dzienne, okólniki i zarządzenia kierownictwa wytwórni, regulaminy pracy dla robotników, protokoły odpraw kierowników zakładów przetwarzających, sprawozdania roczne kierownictwa warsztatów, plany finansowo-gospodarcze, bilanse roczne i zestawienia rozrachunkowe z Kierownictwem Zaopatrzenia Uzbrojenia, raporty z kontroli działalności wytwórni przeprowadzanych przez Korpus Kontrolerów MSWojsk. Szereg źródeł pozwala określić maksymalną moc produkcyjną warsztatów w stosunku do faktycznej. Są to harmonogramy oraz sprawozdania i analizy wydajności pracy, informacje o stanie obiektów fabrycznych, wyposażeniu w maszyny, urządzenia i narzędzia oraz zatrudnieniu personelu wojskowego i cywilnego. * * * W niniejszym szkicu przedstawiono jedynie ważniejsze zespoły archiwalne przechowywane w CAW obejmujące ogółem około jednostek archiwalnych, w których znajdują się najpełniejsze źródła do dziejów przemysłu wojskowego w okresie Występują one w postaci oryginałów lub odpisów. Pominięto natomiast te zespoły, w których ilość zachowanych akt jest niewielka w stosunku do wytworu kancelarii urzędu, jak też posiadające przypadkowe źródła do dziejów przemysłu, a i stan opracowania ich nie pozwala na podanie bliższej charakterystyki. Omawiając zawartość aktową poszczególnych zespołów akt zaprezentowano źródła do dziejów danej gałęzi przemysłu tych zakładów, których produkcja nastawiona była na potrzeby wojska. Zostały zasygnalizowane również niektóre ważniejsze źródła ze względu na ich specyfikę oraz samą treść. Szereg pojedynczych przekazów archiwalnych znajduje się w zespołach takich, jak: Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, Departament Budownictwa MSWojsk., Kierownictwo Marynarki Wojennej MSWojsk., dowództwa okręgów korpusów i w innych. Występują one tam jednak tylko ze względu na częstą ingerencję odpowiednich władz wojskowych u czynników cywilnych, w sprawie funkcjonowania spółek przemysłowych lub związków branżowych przedsiębiorców. Pełny obraz zachowanych źródeł do dziejów przemysłu może zapewnić kwerenda tematyczna, która obok zasadniczych źródeł do dziejów przemysłu wojskowego i państwowego pozwoli dotrzeć do rozproszonych po różnych zespołach akt dla przemysłu prywatnego, współdziałającego w zaopatrzeniu wojska. 100