Transkrypt

1 Spis treści Wpro\\ adzcnic. Nowy i starv determinizm go~podarcz~ ;-.. ml\',klnlllllll/111 CZĘ.~( P!ER\\'...,Z,\_ \\-YDXI!(J II'()!J.-\11\1 1. Rozkwit i upadek państwa wojuj<!cego lntrn'' 1\"IHI'< 110pn Lud;ic 1nojm \\\>lrlah ;;r dolara Znikaj:!La!ldk.~ło\l :--. a,;;t.. drug:t",, orna /krnjiitan ;,llja Zachodu!>) 2. Znienawidzone podatki Rodoii'L \I"L hr:j -~-,.,PodatkJ od kaidt j r ;n:l\".. PIIt'hinaniL \l' 1 >1\'!ll.Wh. J1iid:Jt<.:k hl'!f11l'lt'dl11 J)wk'''l'-ln [\JL'I,J <l jlih.j,itk:ll-]l 'ł Lud i ;:uncl-.: prtnhtawil il'l~two i administr:u:ja CJp,,,l:irk'''':JrJr,- r prll d,t.jii'il id'r'''' )\;nhl.i\1 l< H ]\1\\!1 ))('/ IIJ)Ild,'J()..(I\\';llli:J /,und lull-r l':'n'iii:j,jtj/.d, ;, ()tj 1\llj<l\l,!lli:J,[11 olpiddllll/ll"'l'i 740

2 SI'\ S TREŚ(:J CZĘś(: DRUGA. OBIETNICE ZAPŁATY 4- księżycowe góry: długi publiczne Początki długów publicznych Obligacje, banki i bańki Długi wojenne i spuścizna po nich Wchodzenie na gón; Czy zadłużenie publiczne ma znaczenie? Obsługa długu s. Drukowanie pieniędzy: jak nie płacić albo płacić mniej lak nie płacić Podatek intlacyjny Reguły i decyl);ność Od niedel')'l)1ności do niezależności Od niezależn,.;d do nieistotności? 6. Trzy grosze o odsetkach Zyski Oczekiwania: przeszłość i teraźniejszość.. Wydarzenia, drogi chłopcze" j 272 CZĘŚĆ TRZECIA. POLITYKA GOSPODARCZA 7. Balast budżetowy i życie na koszt państwa: społeczna historia finansów Narodziny rentiera Życie na koszt państwa Eutanazja rentiera? NO\ve sposoby żyda na koszt państwa Gry pokoleniowe Niechciana odpowiedź 8. Mit czynnika dobrego samopoczucia Czy teraz żyje się wam lepiej? Problem teoretyczny Przypadek brytyjski jol

3 SPIS TREŚCI Polityczny cykl koniunkturalny Funkcja glosowania Politih't.'rdrosstlllrrit 9 Syndrom Silverbńdgt: ekonomia wyborcza Polityka jako biznes Polityczne zarządzanie przekupstwem Od korupcji prywatnej do publicznej W stronę rynku politycznego CZĘŚĆ CZWARTA. GLOBALNA WŁADZA 10. Władcy i plankton: globalizacja finansowa 406 Pnerażenie w każdym z nas 406 Przepływy kapitału: między polityką a rynkiem Początk.i rynku obligacji 415.,Prawdziwi panowie Europy" 418 Szacowanie ryzyka politycznego, okolo 183G Okres imperialny 431 Paradoks konwergencji. 187o-t Kryzys międzynarodowego rynku obligacji: jaka nauka dla nas? 447 Globalizacja: przeszlość i teraźniejszość 450 Plankton 457 n. Złote kajdany, papierowe łańcuchy: międzynarodowe reżimy monetarne 459 Zmierzch zlota 464 Droga z żóltej cegly 469 Unie walutowe Fala amerykanizacji: przypływy i odpływy demokracji Paryżanin w Ameryce Fenomen demokratyzacji Trzy fale Demokracja i dobrobyt Duch demokracji )

4 Sl'l~ TRE~CI 1]. Rozłamy we wspólnocie 518 Bałkanizacja świata? 541 ludzie i mapy 544 Rozrywanie narodów 552 Jednoczenie narodów? Niedociążenie: ograniczenia potęgi gospodarczej 563 Iluzja pokoju 570 Dać szansę wojnie 572 Szansa zwycięstwa 578 Demokratyczny pokój? 585 Pożytki z militaryzmu 587 Czynnik zapobiegania 594 Kosztorys wojny o Kosowo 601 Argument za dociążeniem 6o6 Podsumowanie 609 DodatiU 619 Przypisy 627 Bibliografia 682 Spis tabel 721 Spis wykresów 723 Spis ilustracji 726 Podziękowania 728 Indeks nazwisk 7 31

5 BIBLIOGRAFIA Wright Quincy, A StuĄy oj \1\hr, Chicago Yeagcr L. B., Flutt11ating &drt111ge Rntts in tht IC)th Crnt11ry: 1M ~ritnas oj Ruma 1111tł Austria. w: R. Mundell, A. Swoboda (red.), Monrt11ry Problems ojtht Intmlfłtionlll Eronon!Y Chicago Yergin Daniel Stanislaw Joseph. TJrr Comnu~nJing Hrigl1ts: Tht Battir Mtwun C.ovt:mllll"llt and thr Marlcrtpl11t:t that is R.tnllłking tht Motltm \%rltl. New York 199Q. lakaria Fan:ed. Tht Risr oj llfibrral Ckmocracy,.Foreign Affairs (1997). s Zamagni Vera, ltn~: Ho1" to Lose thr \Mir a1ul Win thr Ptat:t. w: Mark Harrison (red.), TJrt &rmonlics oj World Wrr I T. Si.r Grtnt Powm in lntrnrathmal Cornparison, Cambridge 1998, s. m-213. Zevin R.B.. An.- WoriJ Fillnllcial Mnrłtts Mort Ope11? lf So. Why and With What Ejf«ts?. w: T. Banuri, f. Schor (red.), FiMm:ial Opennrss a11j National Autorromy, Oxford 1992, s. 4J-8J. Ziegler Oieter, Dns Korsrtt Ikr i'!.lttll Dnnrt': Dit Gtschnftspolitlk dtr &11k oj E11gllłnd. JB4f--19I'J, Frankfurt am Main Zola Emile. L'Assonrmoir. trans. Leonard Tancock, Hannondswonh 1970 [1876].

6 Spis tabel Tabela 1. Wydatki obronne jako odsetek całkowitych wydatków publicznych, t891-l Tabela 2. Średnie roczne deficyty budżetowe rządów centralnych jako odsetek produktu narodowego, w wybranych okresach 189 Tabela 'J. Rozrost i -nuktura giełdy londyńsltiej, Tabela -ł lnhacja cen w Europie podczas pierwszej wojny Ś\\iatowej i po jej zakończeniu 230 Tabela ). Przyrost albo spadek brytyjskiego długu narodowego w podziale- na podokresy, o Tabela 6. Struktura europejskich długów narodowych, ok r. 263 Tabela 7- Czpmik.i kształtujące fluktuacje cen konsoli, , za wlhe EconomistR 283 Tabela 8. Posiadacze obligacji a brytyjski dług narodowy, Tabela 9. Redystrybucja dochodu przez podatki i świadczenia w Wielkiej Brytanii w 1992 r., w rozbiciu na pit;ć grup gospodamw dommvych (w funtach rocznie) 309 Tabela 10. Współczynniki niesamodzielności finansowej, istniejące i przewidywane, 190o-2050 Tabela 11. Przyczyny zmian rządów albo premierów, 18] l43 Tabela 12. Brytyjskie wskaźniki gospodarcze a wyniki wyborów, (zmiany w odniesieniu do poprzednich wyborów l 344 l20 721

7 SPIS TABEL Tabela 1]. Liczba czlonków indywidualnych tm:ch glównych brytyjskich partii politycznych, ]81 Tabela 14. Odsetek dlugów narudowych krajów rozwiniętych pozostających w rękach zagranicznych, ok r. 41CJ Tabela 15. Wojny i rewolucje a rynek obligacji, 18]CH Tabela 16. Antycypowane i rzeczywiste premie z obligacji wybranych państw, 185o Tabela 17. Wskaźniki globalizacji handlowej i finansowej 452 Tabela 18. Porównanie dwóch supermocarstw, 187o Tabela 19. Różne reżimy kursowe a inflacja.ji2 Tabela 20. Państwa wolne, częściowo wolne i wyka~ujące brak wolności wg raportów Freedom House za lata oraz Tabela 21. Średnia demokratyzacja państw świata, w rozbiciu na regiony. 180o Tabela 22. Średni wskaźnik demokratyzacji (maksimum: minimum: o,oo) dla 1]6 krajów pogrupowanych wg religii, Tabela 2]. ObecnoSć Żydów w elitach gospodarczych: wybrane dane statystyczne 551 Tabela 24. Ludność świata a liczba niepodległych państw po 1871 r. 11-ł Tabela 25. Wydatki wojskowe glchvnych światowych potęg (w milionach dolarów amerykańskich, po stałych cenach i kursach wymiany z 1995 r.) 600 DODATKI Tabela A. Największe wojny w dziejach 020 Tabela B. Regresja \\idoraka pupularnmlci rządu brytyjskie~o i wskaźników gospodarczych Tabela C. Światuwy rynl'k ohligacji. aemicc 19<}9 Tabela D. Wy~okwil' d.lug<iw puhlk.mych W l:nal h 1HH7-1HHH Tahela E. Wskaźniki gospodan::..:c i spolecznt a mi(dzywojenny kryzys dcnmkracji b21 ll2"ł {12-l ó26

8 Spis wykresów Wykres 1..,Kwadrat władzy" 29 Wykres 2. Personel wojskowy jako odsetek populacji,! (skala logarytmiczna) 50 \\\kres l Wydatki obronne na jednego żolnierla w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych,! (skala logarytmiczna) 55 narodowego, LB)D-1998 (skala logarytmiczna) 74 Wykre~ 4. V\~ datk1 obronne jako odsetek produktu Wykres 5 Porlatek dochodowy jako odsetek opodatkowania, Wykres 6. Elektorat jako odsetek populacji w wieku \Vykn-s j. Zatrudnienie przez rząd jako odsetek zatrudnienia powyżej 20 lat, ogółem, J96G Wykres 8. Wskaźniki dług publiczny/pnb od końca XVII Wykres 9. Obsługa zadłużenia jako odsetek wydatków Wykres 10. Podaż pieniądza a inflacja w Wielkiej Brytanii rządowych, (roczne stopy wzrostu), WykJes 11. RzccZ)'\ '.'ista stopa wzrostu gospodarczego minus neczywista stopa oprocentowania w Wielkiej Brytanii, Wykres 12. Rentowność obligacji brytyjskich i francuskich, Wykres 1]. Rentowno5ć obligacji dla wybranych państw od 1700 r. (średnie mczne stopy)

9 5PIS WYKRESÓW Wykres 14. Rentowność konsoli (dane na koniec miesiąca), Wykres 15. Miesięczna rentowność obligacji, Wykres 16. Rentowność amerykańskich obligacji długoterminowych, Wykres 17. Rzeczywiste zyski z brytyjskich i amerykańskich obligacji od 1700 r. (średnie dziesięcioletnie) 296 Wykres 18. Stopy ubóstwa względnego przed opodatkowaniem i po opodatkowaniu i transferach społecznych, Wykres 19. Alternatywne ścieżki dochodzenia do równowagi międzypokoleniowej (niezbędne korekty procentowe) 317 Wykres 20. Rankingi poparcia dla prezydenta Clintona a wskaźnik Dow fones, 199J Wykres 21. Zmiany notowań rządu (oś lewa) a "indeks ubóstwa" (oś prawa), J.46 Wykres 22. Rzeczywisty koszt brytyjskich wyborów: deklarowane przez kandydatów \vydatki na \vybory powszechne, tsbo-1997 Ji6 Wykres 2J. Łączne wydatki na \vybory powszechne trzech głównych panii brytyjskich, (w tysiącach funtów, waność z 1997 r.) J7i Wykres 24. Centra1ne \vydatki Panii Konsenvatywnej i Partii Pracy (rutynowe i \vyborcze) (w tysiącach funtów, wartość z 1997 r.) J78 Wykres 25. Liczba członków indywidualnych Panii Pracy jako odsetek ludności Wielkiej Brytanii, i ]82 Wykres 26. Nieskorygowane rentowności europejskich obligacji, ceny londyńskie na koniec tygodnia. 184]-IBil 420 Wykres 27. Obligacje rt.ądowe jako odsetek wszystkich instrumentów dłużnych no10wanych na giełdzie londyńskiej. IRS'J-IQ90.. n; Wykres 2/i. Rcntownośl.' obligacji zagranicznych w stosunku do konsoli, lli7<h91] -Hl Wykres 29. Kursy wymiany głównych walut do dolara amerykańskiego, 1792-llJQQ (191] = IOO)

10 SPIS WYKRESÓW Wykres ]O. ~wiatowa produkcja złota, łączne iloici w okresach pit;:cioletnich, (w tonach metrycznych) 475 Wykres ]1. Kurs dolara amerykańskiego do ecu/euro, Wykres ]2. Postęp demokratyzacji, 180D Wykres 1l Średni wynik 29 państw europejskich w kategorii demokratyzacji, 190D Wykres 34- Wskaźniki rzeczywistego produktu narodowego dla europejskich demokracji, (1927 = 100) 527 Wykres 15 Wskaźniki rzeczywistego produktu narodowego dla europejskich ~dyktatur~, (1927 = 100) 528 Wykrts ]6. liczba toczących sit;: wojen w ujt;:ciu rocznym. 181~1992 Wykres 37- Kręgi społeczne ;;6 61)

11 Spis ilustracji 1. James Gillray, Żtbmk 11ie złodziej, ąyli dobrowolne datki albo John Buli ut:iekajqry przed nymuszonq poi;pczklj James Cillray. za n F. L. Esq. "' /oli/l Buli przemiefoi!j'. 179) 82 J. H. Heath. za George'em Cruikshankiem. Podpom pmistwa albo /olm Buli prz«iqżo!y Francis Jukes, ~i11a llistoryamr, emblematyczna, patriotyal/a i polityczna prztdstmriajqra Bnlo11 A11giel.fkiego Dl11gu Narodon'W' IV 1782 roku, z alegoriq Giełdy i jej popi«zilikdw: finmrsiftdll', byłdw, niedźwiedzi, broktrdw, splukan,ych lltlil\'lliaków i im!)'(h, jak rcilwlież odpo1riedniclr rozmiarów Kulę Złota, to jtst doklatlll,l ll'itlkoit ws;ystkirh Pitllifdo/. jttkimi musin!y go splndć. c~ li pnypuszczalnie ołdio dwudziestu milio11ów JuntÓI\' szttrli11gó11', a wreszcie dru1wt złota i srtbm prupłatane lt\tżnmi i podpieralit pruz Smoki, dla pr;yjromośri Pl11to i n ~stkich iqo bliskic/t Przyjaciół, James Gillray. Mida.ę zmit11iajq9 ws~stlw rv pnpitr. li Anonim (szkoła angielska), Spndoclrro11 lltlrodor~l' albo Mm Buli p~ywi, dziol!v do do.ętatkil i tma"9'j'itcji. 18o Anonim (szkoła angielska), nrzt.'l\'0 O~ll/atkol'ltlllitl, 18]8 28i 8. George Cruikshank, ~~1 sttm ". kroi) ~lllk f11 ittrrit tuia/er ~ albo Mt~.f;l'llktl tło midt'llia tfltr poli~ kitr011', Cheffim. 11il'llitl f:: kroft wski! -J1tlll ktrit~l>clr '~l'bor011', w: JlłmtratcJ Bits~. 188S Thomas Dcrrick, Nastroj''"agit'ldzit, w: nptmch".l938 ~i 11. Olav Gulbransson, K11lt dolamwsza"irnr(lgtlfl'gi' w: nsimplicissimusn, b0 726

12 SPIS ILUSTRACJI 12. Olav Gulbransson, Prrzvd111r Wilsou ua Góru Zlora Morga11a, w:.simplicissimus", l James Gil\ray, Destr "' 11iebezpiecuństwit albo smakosze pańshy zosiadaią(l' do petit souper, ą lames Gillray, 0/b~mi totllnifacki ma 11iez~ uhall', Podziękowania za udostępnienie ilustracji: Andrew Edmunds - l. 2; Bridgeman Art Library- 6; Fotomas lndex- 3, 4, 7, B. 10, 14; Mary Evans Picturt Library- 9, Ił, 12.

13 Podziękowania Niniejsza książka nigdy by nie powstała bez hojności akcjonariuszy Funduszu Houblona-Normana przy Banku Anglii. których wsparde finansowe pozwoliło mi poświ~ić pełen rok na badania źródłowe w tymże Banku. Jako historyk zapuszczający się na obszary zarezerwowane dja ekonomistów, zawdzięczam bardzo wiele Men.-ynowi Kingowi, Charlesowi Goodhartowi oraz Johnowi Vickersowi, którzy wspieraji mnie radą i zachętą przez cały okres badań prowadzonych na Threadnecdle Street. Podziękowania niech zechcą przyjąć ponadto: Bill Allen, Spencer Dale, Stephen Miliard, Katherine Neiss, Nick Oulton, Andrew Scott, Paul Tucker oraz Tony Yates. W Centrum Informacyjnym nieocenioną pomocą siużyli mi Howard Picton i Kath Begley. a w Archiwum zawsze gotowi odpowiadał na moje pytania - nawet te najbardziej zawiłe - byli Henry Gillet i Sarah Miliard. Na koniec, choć z pewnością nie w sensie włożonej pracy. na wyrazy wdzięczności zasłużyli też pracownicy sekretariatu: Hilary Clark, Sandra Dufuss, Chris Jewson i Margot Wilson, którzy mnie stale wspierali. Nieuniknioną konsekwencją moich rocznych badań w Banku Anglii była nieobecno~ć w Jesus College w Oksfordzie. Jestem niezmiernie wdzięczny dr. fanowi Palmowskiemu za nader umiejętne przejęcie moich obowiązków wykładowcy. a także wszelkich innych: jak fó\\nież mojej koleżance dr Felicity Heal, której moja nie11becn~ć z pewnością nie ulat\\iła życia. Pragnę też podziękować kierownictwu Jesus College za udzielenie mi urlopu n;t okres pl'al')' badawt zcj, w tym Peterowi Clarke'tl\\i i Petero"i Mińieldnwi, ktilrly l niesłychaną skrupulatnością uporali się z finansową częścią całt go prt.edsięwzięcia. Sama książka powstawała w dużej mierze już po moim pnwmdc do )esus College. w.!!wiąlku l czym chciałbym wyrazić wdzięczność calt-mu pel'!linnelmvi tej instytucji za ulat\\ianie mi 728

14 I'ODZIĘKOWANIA pr.1~ na R)zmaite sposoby. w tym zwlaszcza Vivien Bowyer i Robertowi Hainesowi. Niektóre części książki powstały dzięki wcześniejszym badaniom, prowadzonym we współpracy z innymi autorami. Mam wielki dług wdzic;czności zwłaszcza wobec Głena O'Hary. który jest współautorem rozdziału 8, a ponadto bardzo pomógl mi w pisaniu ro1.działu 9. l.aurence KotlikotT, z którym dzieliłem kwaterę podczas badań w Banku Anglii, wprowadził mnie w zagadnienie rachunkowoki pokoleniowej i starał się pogłębiać moją wiedzę ekonomiczną; jego pomoc przydala mi si( najbardziej podczas pisania rozdziałów 7 i 11. Chciałbym również podziękować Brigiue Granvillc i Richardowi Batleyowi, z którymi współpracowalem podczas przygotowywania rozmaitych artykułów naukowych związanych z tematyką książki podczas jej pisania, a których wpływ widoczny jest także na jej kartach. Daniel Fattal niezmordowanie wyszukiwał dane statystyczne i cytaty na lamach "The Economist", a Thomas Fleuriot z rów nym zapałem wynajdywał źródła bibliograficzne. Specjalne podziękowania należą się Mike'owi Bordo, Forrtstowi Capie, Charlesowi Goodhanowi i Haroidowi Jamesowi- wszyscy oni poświt;cili swój cenny czas, by przejrzeć pierwszą we~ję rękopisu i uchronić mnie przed licznymi pomyłkami. Wybrane części rękopisu przeczytali też Benjarnin Friedman i Bany Weingast, poddając je nader przenikliwej krytyce. Moje pienvsze próby zmierzenia się z historią rynku obligacji doczekały się upublicznienia podczas konferencji otwierającej dziala1ność International Center for Finance przy Ya1e School of Management; chciałbym podzic;kować Williamowi Goetzmanowi oraz Geenowi Rouwenhorstowi za zaproszenie mnie do uczestnictwa i wyrazić wdzic;czność tym 'vszystkim, którzy zaoferowa1i swoje sugestie i komentarze. Czc:ść rozdziału 11 została zaprezentowana w N.M. Rothschild & Sons podczas Ff Gold Gm.frmr«w czerwcu 1999 roku; jestem wdzięczny sir Evelynowi de Rothschild oraz sir Derekowi Taylorowi za zaproszenie mnie jako mówcy. Fareed lakaria zachęcał mnie do napisania rysu historycznego UGW dla.. Foreign Affairs", z pewnością więc chętnie oceni, jak rozwinąlem tę tematykę w drugiej części rozdzialu 11. Część rozdziału 12 jest rozwi. nic;ciem referatu przedstawionego podczas konferencji Social Scima and tlre Fu~re [Nauki społeczne a przyszłość], zorganizowanej w OksFordzie w lipcu 1999 roku; chciałbym podziękować Richardowi Cooperowi, Grahamowi Ingharnowi i Richardowi l.ayardowi za wystosowanie zaproszenia do uczestnictwa w tej konferencji, a wszystkim na niej obecnym, w tym 729

15 PODZI.ĘKOWANIA zwłaszcza lordowi Lipseyowi, za ich komentarze. Rozdzial13 pojawił się już wcześniej w mniej rozbudowanej formie podczas jednego z seminariów na Wydziale Historii w Stanfordzie; jestem wdzi'iczny Normanowi Naimarkowi i jego kolegom za gościnność. Podziękowania za wszelkiego rodzaju komentarze i informacje niech zechcą także przyjąć: lord Baker, sir Samuel Brittan, Phil Cottrell, Eugene Dattel, Lance Davis, Luca Einaudi, Walter Eltis, Campbell i Molly Fergusonowie, Marc Flandreau, John Flemming, Christian Gleditsch. Michael Hughes, Paul Kennedy, Jan Tore Klovland, David Landes, Ronald McK.innon, Ranald Michie, Paul Mills, Larry Neal. Patrick O'Brien, Avner Offer, Richard Roberts, Hugh Rockoff, Emma Rothschild, lord Saatchi, Norman Stone, Martin Thomas, Francois Velde, Joachim Voth, Digby Waller, Michael Wanł. Eugene White, David Womersley, Geoffrey Wood ij.f. Wright. Mam też ogromny dług wobec mojego redaktora. Simona Windera. który stoczyi długie i ciężkie boje o to, by nadać pierwotnemu rękopisowi ostateczny kształt. Podziękowania należą się również mojej agentce Oare Alexander, a także mojej korektorce Elizabeth Stratford. Szkoda. że nie mogę wymienić wszystkich pracowników wydawnictwa Penguin, którzy wnieśli wkład w powstawanie niniejszej książki, ale przekonano mnie. że lista ta byłaby stanowczo zbyt długa. Większość źródeł, z których korzystałem, z bardzo nielicznymi wy jątkami, nie jest dokumentami oryginalnymi. lecz książkami bądź artykułami już wydanymi albo czekającymi na opublikmvanie. List Leopolda l do królowej Wiktorii z 19 września 1840 roku moglem zacytować dzięki uprzejmej zgodzie Jej Wysokości Królowej Brytyjskiej. Chciałbym też podziękować sir Evelynowi de Rotschild za zgodę na przytoczenie dokumentów znajdujących się w Archiwum Rothschildów. Wreszcie, proszę Susan, Felixa, Freyę i Lachlana o przyjc:cie przeprosin za wszelkie grzechy i nicdociągnięcia popełnione przez autora podczas pisania niniejszej książki.

16 Indeks nazwisk Abbasvdzi. dvnastia 06, 164 Abeisha.user W 74 Addington Henry to], no Aitken lonathan 391 Akbar Dżalal ad-din Muhammad, cesarz 10],1]9 Aleksander l Karad1.ionlziewić, )ugosla\\ii 521 król Alema Massimo d' 491 Alesia Alberto Francesco AUord Robert R. 359 Andic Suphan Ampthilllord, Odo William Leopold Russel1431 Angell Norman , 572 Annstrong William George 52 Ash Timothv Garton 543 Ashcroft Mi~had )85 Asquith Herbert Henry 111 Atatiirk KernaJ Mustafa 520, 548 Attlee Clement Richard 347 August zob. Oktawian August Back~ll Edward t8o Bacon Francis 132 Bagehot Walter 2]6, 2) Baker Kenneth Wilfrid Olav ]]8 Bakunin Michaił Aleksandrowicz 12 BalderstoR Theo 189, 194 BaJdwin Stanicy 372 Balfour Arthur James 343 Balzac Honod de 421 Balzac Robert de 40 Barber Antbony 190 Banli, ród 216 Baring Evelyn, lord Cromer 438 Baring Thomas George, hrabia Northbrook 418 Barro Robert 20, 201, 524, 53D-Sl2, 537 Bastiat Claude Fdderic 308 Batley Richard 441 Batz Jean-Pierre de 169 Baum Lyman Frank 469 Beaconsfield lord zob. Disreali Benjamin Bebel August Ferdinand 14 Belloc Hilaire 152 Benn Tony, wlaśc. Anthony Neil Wedgwood Benn 335, 349, 355 Bentham feremy 135 Berkeley George 267 Berlin lsaiah 10 Beriwooni Silvio 373 Beveridge William 156 Bieriezowski Borys Abramowicz 373 Bismarck Otto von, wlaśc. Otto Eduard Leopold von Bismarck-SchOnhausen 87, 92, 15]. ]30, ]32, , 553 Blackstone William 131 Blair Tony, wlak Anthony Charles lynton Blair349, ]6], ]72, ]87, 515,,., Bleichróder Gerson

17 INDEKS NAZWISK Blach fan Bogumi1445. >71 Bodin Jean, Bodinus 221 Bonaparte Karol Ludwik Napoleon zob. Napolmn III Bordo Michael D. 472 SoUlgignon F. 74 BOrne Ludwig 429 Borys III. car Bulgarii 521 Bosher John 143 Boulangtr Gc01 ges Ernest Jean-Marie.., Braun H.-J. 194 B~sciani-Tunoni C. 189, 230 Brienne, zob. Łomlnic de Brienne Etiennc-Charles de ] Brittan Samuel ]';0, 151 Brown Gordon 198, 46l Buck1ey James L.]96 Burbonowie, dynastia Burke Edmund 97 Bums Robert 12o-122, 142 Bush George Herbert Walker ] Bush Geo'X" Wolw 324, '186 Butlcr David 55, 74, 115, ]46, 176. 'J77, )78, ]81, ] Butlcr Gareth 55, 74, 115, }46,1'/ ]81, ]82, 622 Butler.Rab" zob. ButJer Richard Au Butler '"" Richard Austen.Rab" 3l4 Butterfield Herbert 125 Bvrd Robert Carlyle. włak. Comclius Calvin Sale Jr. 127 Byron George Gordon Nocl 420 Callaghan James 116.]]), "]]6. TJB, 148. ] Calonne Charles Alexandre de , lij. IRi Campbell l lunnld 1«4 Canecti Elia' l+f, :.!:IM Capie Forres Carew Gcorgr- 217 Carlylc Thomal> 1. 11, 16, 23, ]6, ]8, 162, , 617 Carter Jimmy. włak. James Earl Carter Jr. no Carville James , 420 Cassel Ernut Joseph 413 Castle Barbara Anne ll5 Cavour Camillo Benso di 281, Chambcrlain Joseph 98. ]]2 Chamberlain Nevillc m. 597 Charlotta Augusta Hanowenk.a 192 Chateaubriand FranQ)is-Renć de 221 Churchill Randolph Henry Spencer Churchill "' Winston Leonard Spencer fł9,'j'j2,1jl,m Clinton Bill, wla.śc. William Jcffcrson Clinton ] ]92, , 569. ';88. 6o4. 6o5 Cobbctt William ]Ol.,,. Cobden Richard )7l Cocur Jacques B9 Colbert Jean-Baptistc 140, 141. li"]. 176 Colt Samuel 52 Comtc Auguste. właśc. lsidore Augu ste Marie frai!q)is Xavier Comte S70 Cooke Peter 19 Coolidgt CaJ,in 1)9 Crahs Nicholas 4) Crawford, ojciec Theri.sc Humben 24 Creveld Martin \'an 62 CnJSiand Charles Anthony R.aven )5,8 Custinc Adam Philippe de Cyceron Marek Tulliusz. wła.śc. Mart'Us Tullius Cin: ro 40 Daladier E.douard :.!77 Danton Gcorgr-s Jacques 120 Dariusz l Wielki. władca Persji ';09 Davenant Charles 148 Da\ ies Norman W'ł Da,is lcffersun Finis :.100 Deane P. 209, DeLong 8radford 19, 20

18 INIJEK<; NAZWISK Derhy Inni znb. Srnith-Stanley Edwanl George Geoffn:y Dickens Karol, wlaśc. Charles John Huffam Dickens 15 \)iok.lecjan, wlaśc. Gaius Aurdius Yalerius Diodetianus, cesarz rzymski Oisn:ali Benjamin, lord Beaconsfield \O i, 108, 112, 1]3, ]]O, ]]l, 421, 430, 437 Dollfuss Engelbert 521 Dostojewski Fiodor Michajłowicz 26, 27 Douglass Nonh 29 Do,,ns Anthonv ]49 Dreyse Johann Nikolaus von 52 Ecrlcstone Bernie 392, 401 Eckart Dietrich 294 Edward l. król Anglii 127 Edward III. król Anglii 167, 21ó Edward l\' York. król Anglii 84 Edward VI Tudor. król Anglii as Edwards Henn ]69. ]70 Eichengreen B~rry 263, 410 Eisenhower Dwight David ]68 Elżbieta l Tudor, królowa Anglii 8), (1, 148, } Engels Fryderyk, wlaśc. Friedrich Engels 7. 10,15 Erzberger Matthias 216 Fair Rav Clarence 354 Faust f.._ 74 Feinstein Charles 74 Feis Herbert 432 Fenn Charles 443 Field Frank 114 Filip II Habsburg, król Neapolu i Sycylii, Hiszpanii i Portugalii 415 Filip III Habsburg, król Hiszpanii i Portugalii 415 Filip V Wysoki, król Francji i Nawarry 129 Fisher ln ing 255 Flandreau Marc 194 Fleming Jan 459, 461 Flor;a Peter '),!]El, 209, 527, 528 Fontane Thendor 14. l) Fordney Joseph 92 Fortescue John 84, 121l Fowler Peter Norman 338 Franciszek l Walezjusz, król Francji 21] Franciszek Ferdynand Habsburg-Lotaryński d'este 545 Franco Bahamoncle Francisco. wlaśc. Francbco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamoncle Salgada Pardo 521 Franklin Benjarnin 119 Freud Sigmund 25 Friedman Benjarnin Morton , 250 Friedman Milton 468 Friedman Thomas 457, 458, 571, 572 Fryderyk II Wielki, król Prus 416, 574, 574 Fujimori AJberto 531 Fukuyama Francis 2], 498--SOO, 503. sos. )07. ) Fuller John Frederick Charles 62 Garland Judy. pierw. Frances Ethel Gumm 469 Gentz Friedrich "on 421 Gerloff Wilhelm \'On 209 Gerschenkron AJexander 148 Gibbon Edward 386, 515 Gibson Alfred Herbert 2}4 Giddens Anthony 453, 515 Gilpin Robert 607 Gladstone William Ewart68, to], 108, Hl, !]], ], 218, ]]o- 1]3,]8],]88 Gleditsch Kristian S. 518 Goethe Johann Wolfgang \'On 2ll, 21]. 229, 2)1 Goldsmith Raymond W

19 INDEKS NAZWISK GOmbOs Gyuli 520 Goodhart Charles A.E. 55, , ,260,352 Gorbaczow Michaił Siergiejewicz 22, 87, Gore Al, wlaśc. Albert Arnold Gore 318, GOring Hermann Wilhelm 145, 576 Goschen George Graham Robert 121 Graslin Jean-Louis 111 Green Timothy 475 Greenspan Alan Gregory P.R. 189 Grey Edward Grumbach F. 74, 189, 194 Guizot Fram;ois 137 Gutteres Antonio 521, 522 Habsburgowie, dynastia 45, , 103, , , 415, 428, Hague William 372 Halifax Edward Frederick Lindley Wood271 Harnilton Alexander m oo, 417 Harnilton Lord George 134 Harnilton Neil 391 Hansemeyer K.-H. 189 Han::ourt William Vemon 105 Harrison Mark74,189 Harrod Roy Forbes 334 Ha~ekJaroslav545 Haseltine Michael Ray Dibdin 340 Hask.ins Charles Homer 547 Havenstein Rudolf E.A. 241 Hawley Willis Chatman 92 Hayek Friedrich August von ')09, 510 Head.lam-Morley James 547. ')48 HealeyDemsJS') Heath Edward Richard 348 Hegel GI'OTJ.: Wilhelm Friedrich 10, 498-SOO, )OJ Heine Christian Johann Heinr1ch 288, Henryk IV, król Francji 206, 217 Henryk VI Lancaster, król Anglii 291 Henryk VII, król Anglii 84 Henryk VIII Tudor, król Anglii i Irlandii 223 Heraklit z Efezu 40 Herodot sos HesseH. 74,189,194 Himmler Heinrich 144 Hindenburg Paul von, właśc. Pau[ Ludwig Hans Ant on von Beneckendorff und von Hindenburg 584 Hitler Adolf , 56, 70, 75, 144, )5.241, ,53),) Hobsbawm Eric 17-19, Hobson John Atk.inson 55, Hoffmann W.G. 74, 189, 194 Hogarth William 371 Holtfrerich Cart-Ludwig 194 Homer Sidney 271 Howe rucharei Edward Geoffrev JJ6 HurnbertTherese24.25 Hume David 198, 218, Huntington Samuel Phillips 518,.m Husajn Saddam, wl~c. Saddam Husajn Abd al-madżid at-tikriti SóO. m o6 Hutton Will, wlaśc William Nicholas Hutton 340 Jackson Andrew Jakub l Stuart zob. Jakub VI Jakub 11 Stuart, król Anglii i Szkocji 141,268 Jakub VI, póżn. Jakub I Stuan, król Anglii i SzkocJi 127 James Harold 181), 11)4 Jan bez Ziemi. król Anglii 90, 290 Jan II Dobry, król Francji 129 Jan Paweł i1. wlaśc Karol \'\'ojtyła. papież óto Jay Petcr1)0 Jeffcrson Thomas 1711 Jenkin~ Rov I~Q 734

20 INDEKS NAZWISK Ieny III Hanowerski, król brytyjski 8'),187 Ieny IV. wlak Jerzy August Fryderyk, kn"1l Wielkiej Brytanii i Hanoweru 192 Jevons Stanley 199 Johnson Samuel 37, 94 Józef 11 Habsburg, cesarz IO'J Kafka Franz 139, 144 Kant lmmanuel187, 570, 586 Karatnycky Adrian 510, 523 Karol l Stuart, król Anglii i Szkocji (}4,128,142, 291 Karol li, król Rumunii 521 Karol II Stuart. król Anglii i Szkocji 142,218 Karol III, król Hiszpanii 225 Karol V Habsburg. cesarz 41 Karol VII Walezju~l.. król Francji 216 Karol X Burbon, król Francji 427 Kasandra, mamka Gregora von Rezzoriego539 Kavanagh Dcnnis ) Kaunitz Rietberg Wenzel Anton von 83 Kthr Eckart 17 Ktmal Mustafa zob. AtatUrk KernaJ Mustafa Kt-nnedy J>aul 22, 53, S4, 162, 56], , 579. sso Ktynes John Maynard 93, 156, 189, 190, , ]OJ, 305, ]o6, 'J'JI, J(jnd.Jeberger Charles 6fYl Kipling Rudyard Joseph 163 Klovland Jan Ton: 271, 274 Knapp Georg Friedrich 241 Kohl Helmut 246, 248, 400 Kotlikoff Laurence J. 317 Kr.ms Karl 399 Kc:mrnerer E(l\rin 448 Knlpp Alfred 12 Ksenofont z Efezu 66 Kuczynski Jiligrn 69 KviesisAiberts521 Lamb William zob. Melbourne wiec hrabia Lancasterowie. dynastia 291 Łandes David 530, 531, 534 latsis John 385 lavoisier Antoine 143 Law John 168, , 178, 218, 225 Lawson Nigel246, 323, m. ~na. 356 Le Roy Jean Baptiste 119 LeibfritzWilli317 Lenin Wlodzimierz, właśc. Władimir lljicz Uljanow ]o Leopold l, wlak Leopold Jeny Kry stian Fryderyk, książę Sachsen Coburg-Gotha, król Belgów 192, 430 Leopold Hohenzollern. książę 471 Lethbridge Eric Levy Jack S. 43, Lćry Leboye M. 74 Lewinsky Monika Lewis George Comewall 203 Lilley Peter 323 Lincoln Abraham 392 Lindert Pettr H. 440 Lipset Seymour Martin 20, 523, 536 List Friedrich91 Lloyd George David 10]-105, 108., 111, 112,]00,]91 Lornenie de Brienne Etienne-Charlts de 129, 130, 143, 177 Lowe Robert 135 Lowell James Russel 200 Luard Evan Ludwik XII, król Francji 40 Ludwik XIV. król Francji J41, 173, 174, 422 Ludwik XVI, ból Francji 120, , 187' 218 Ludwik Filip l, ból Francji I'J7, 429 Ludwik Napoleon zob. Napoleon III

21 INDEKS NAZWISK Macaulay Thomas Babington 503 MacDonald James Ramsav 343 Machiavelli NiccolO di B~rnardo dei 96 Macmillan Harold 89, 284, 334, 360 Madox Ford Ford 181 Mahathir bin Mohamad 457 Maier S. Charles 302, 6o6 Major John , 345, J48, 388 MalletBernardL3) Malthus Thomas Robert 200 Mandelson Peter 391 Mann Michael 209 Marek Aureliusz Antoninus, wlaśc. Marcus Aurelius Antoninus, cesarz rzymski 222 Maria I Tudor 110 Maria Habsburiank.a 41 Marks Karol. wlaśc. Karl Marx 7, Lo- 19,288,289,294 Marshall George sn. 607 Martizjean)l Massan Paul 189 Maupassant Guy de L) Maupeou Rene Nicolas Charles Augustin de 141 Maxim Hiram Stevens 52 Maxwell William 120 Mazarin Jules, wlaśc. Giulio Raimondo Mazzarini 97 Mazzini Giuseppe 544, 545, m McAdoo William Gibbs 182 McCain John 604 McChesnev Martin William 244 McCulloch john 199 McCumher Porter James 92 McMorrowK.320 Medvceuve. r(ldi2.lóll Meg;b}' LU~ )0.'1 Melbourne wirehrahm. William Lam h 410 Melon Jean-Francms 201 Metaksasjoanis521 Metternich Klemrns Wentzet Lothar Nepomuk 421, 425 Michie RanalU C Mili John Stuart MiloSević Slobodan óo), 606 Minie Claude-Etienne 52 Mirabeau Honort Gabriel Rigurti de 169,292,574 Mitchrll Brian R. 74, 11; ,271, 298.4)6, 527. )28 Modelski Grorge )68 Mohammad Reza Pahlawi, szach lranu )31 Molotaw Wiaczeslaw Michajłowicz. właśc. Wiaczesław MichajloY.icz Skriabin )4o. )97 Monteskiusz, wlaśc Charles Louis de Secondat baron de la Brede et de Montesquieu ;, Morton Peter l 440 Mulhall Michael +H Mundetl Robert Alexander 4iS MussaMichael189 Mussolini Benito.. Duce" /i. )20, 578 Nabuchodonozor. wlaśc. Nabu kudurri usur, król Babilonii 465 NadirA~i1385 Napoleon l. piem. Napoleon Bonaparte. cesarz Francuzów ) i i, )/] ól8 Napoleon III. wlaśl. Karol lud\\1k Napoleon Bonapartr. \""t"sarz Francuzów~~- 2Qó )04 Nash Robert luca~ ó:!) Neallarr~ 2fl Necker lacque~ l-ł1-1ó;. ló9. 1/i. 2QI Neill Patrick 1CI~-1Qb Newtonhaar224 Niemeyer Otto 247 Niettsche Friedrich 2'i Ni.\on Rirhard t-.lilhous S Non.lenfeh Thorstt'n )2 Nordhau~ \\'itliam 34Q NormanArrhie172