Wejherowo w œwietle dotychczasowych notowañ na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 7-9:

Transkrypt

1 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku w s¹siedztwie Cementowni Wejherowo w œwietle dotychczasowych notowañ na Pomorzu Gdañskim Mass appearance of the Epipogium aphyllum Sw. in the locality close to the Wejherowo Cement Plant in the light of the previous quotations from the Pomorze Gdañskie region EMILIA ŒWIÊCZKOWSKA E. Œwiêczkowska, ul. Kcyñska 7a/66, Gdynia, eemiliaa.s@gmail.com ABSTRACT: The paper presents localities of Epipogium aphyllum Sw. (Orchidaceae) in the Pomorze Gdañskie region and describes a new locality of this species in the Dar lubska Forest near Wejherowo. The orchid is nowadays in danger of extinction in Poland. Within the new locality the biggest population in the Pomorze Gdañskie and probably also in Poland was observed. The place, where Epipogium aphyllum was recorded, is anthropogenically modified, as the emission of dust from the cement plant has been taking place for over a hundred years. KEY WORDS: Epipogium aphyllum, localities, conservation, cement plant, the Pomorze Gdañskie region, northern Poland Wstêp Storzan bezlistny Epipogium aphyllum Sw., tak jak wszystkie gatunki z rodziny Orchidaceae wystêpuj¹ce na terenie Polski, objêty jest ca³kowit¹ ochron¹ prawn¹. Widnieje tak e na Czerwonej liœcie roœlin naczyniowych Polski jako gatunek wymieraj¹cy krytycznie zagro ony (E) (Zarzycki, Szel¹g 2006). W Polskiej czerwonej ksiêdze roœlin posiada status gatunku krytycznie zagro onego wyginiêciem (CR) (HereŸniak, Piêkoœ-Mirkowa 2001). Na Pomorzu Zachodnim zosta³ Œwiêczkowska E Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku w s¹siedztwie Cementowni Wejherowo w œwietle dotychczasowych notowañ na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 7-9:

2 %& Emilia Œwiêczkowska uznany za gatunek wymieraj¹cy (E) ( ukowski, Jackowiak 1995). Uwa any jest tak e za wymieraj¹cy sk³adnik flory w skali Pomorza Gdañskiego (EN) (Markowski, Buliñski 2004). W Polsce storzan wystêpuje g³ównie w Sudetach i Karpatach Zachodnich. Nieliczne, rozproszone stanowiska notowane by³y równie na Wy ynie Ma³opolskiej i Lubelskiej oraz w Polsce Pó³nocnej, g³ównie na Pojezierzu i Pobrze u Kaszubskim (Herbich 1974; Delimat, Piêkoœ-Mirkowa 1998; Bernacki 2001). Epipogium aphyllum roœnie w lasach bukowych, jod³owych oraz w œwierczynach, w miejscach zacienionych, na glebach umiarkowanie zasobnych w zwi¹zki pokarmowe, o odczynie kwaœnym do obojêtnego (Szlachetko, Skakuj 1996; Szlachetko 2001). Niedu e rozmiary, br¹zowy odcieñ barwy pêdu kwiatostanowego i efemeryczny pojaw sprawiaj¹, i biologia tego gatunku oraz dok³adna liczba stanowisk nie zosta³a jeszcze dobrze poznana (Szlachetko 1995, 2001). G³ównym zagro eniem dla omawianego gatunku jest niszczenie dogodnych siedlisk, zw³aszcza odlesienia oraz zmiana drzewostanów liœciastych i mieszanych na sztuczne monokultury iglaste. Zanik stanowisk spowodowany bezpoœrednim niszczeniem, m.in. poprzez wykopywanie i zrywanie roœlin, w przypadku Epipogium aphyllum jest znikomy lub go brak (Michalik 1975). Stan ten jest zwi¹zany ze specyficzn¹ biologi¹ storzana. Apofityzm wœród niektórych gatunków z rodziny storczykowatych, a tak e ich masowy pojaw na siedliskach antropogenicznych by³ dotychczas opisywany m.in. przez Adamowskiego (1990, 1995, 2000, 2006), Adamowskiego i Conti (1991) oraz Œwiercz (2004, 2005, 2006, 2007). W zbiorowiskach leœnych zmienionych przez oddzia³ywanie cementowni notowano wystêpowanie takich gatunków, jak: Epipactis helleborine, E. atrorubens, Goodyera repens i Platanthera bifolia (Œwiercz 2004, 2005, 2006, 2007). W literaturze brak informacji na temat wystêpowania Epipogium aphyllum na tego typu siedliskach. Celem niniejszej pracy by³o: zestawienie stanowisk Epipogium aphyllum na Pomorzu Gdañskim, scharakteryzowanie populacji na nowo zlokalizowanym stanowisku na Pobrze u Kaszubskim oraz zaproponowanie dzia³añ maj¹cych na celu ochronê tej populacji. 1. Materia³y i metody Listê stanowisk wspó³czesnych jak i historycznych Epipogium aphyllum zestawiono na podstawie dostêpnej literatury z lat oraz danych niepublikowanych. Poszczególne stanowiska przedstawiono na mapie z siatk¹ kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978) w formie uszczegó³owionej, tj. z podzia³em na kwadraty ni szego rzêdu o boku 5 km. Pojedynczy punkt na mapie rozmieszczenia oznacza notowanie przynajmniej jednego wystêpowania omawianego gatunku w kwadracie siatki. Dok³adn¹ lokalizacjê wszystkich stwierdzonych miejsc wystêpowania w poszczególnych kwadratach przedstawia wykaz stanowisk Epipogium aphyllum. Wyró niono cztery rodzaje stanowisk: nowo zlokali-

3 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku... %' zowane w 2008 roku, wspó³czesne z lat , niedawne z lat i dawne do 1950 roku. Badania terenowe na nowo stwierdzonym stanowisku w okolicy cementowni Wejherowo przeprowadzono dwukrotnie w latach 2008 i W pierwszym sezonie wegetacyjnym wykonano zdjêcie fitosocjologiczne ogólnie przyjêt¹ metod¹ Braun-Blanqueta (por. Paw³owski 1977). W kolejnym roku monitorowano stanowisko 6 razy w przeci¹gu 30 dni, okreœlaj¹c liczebnoœæ oraz stan zachowania populacji. Wszystkie osobniki wchodz¹ce w sk³ad populacji podzielono na mniejsze grupy. Kryterium decyduj¹cym o przynale noœci do danej grupy by³a odleg³oœæ miêdzy osobnikami mniejsza ni 50 cm. Ka de, wyró nione w ten sposób zgrupowanie, oznakowano. 2. Wyniki 2.1. Rozmieszczenie i wykaz dotychczasowych stanowisk Zastosowane skróty: gm. gmina, leœn. leœnictwo, nadl. nadleœnictwo, oddz. oddzia³, pow. powiat Pow. Bytów Gm. Czarna D¹brówka 1. CA92b: okolice Unichowa (Müller 1898); Pow. Lêbork Gm. Lêbork 2. CA64: okolice Lêborka (Müller 1898); Pow. Puck Gm. Puck 3. CA48c: okolice Mechowa (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ; Herweg 1914); 4. CA48b: las bukowy ko³o Werblinii (Preuss 1908 za Abromeitem i in ; Preuss 1911, Herweg 1914); Gm. Krokowa 5. CA47a: parów w kierunku pó³nocnym od Zamkowej Góry ko³o Sobieñczyc (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ; Herweg 1914); Pow. Wejherowo Gm. Wejherowo 6. CA58c: okolice Wejherowa, oddz. 187c (D¹browski 1978); 7. CA57d: pomiêdzy Wejherowem a cegielni¹ (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ); Gm. êczyce 8. CA66a: parów po lewej stronie brzegu rzeki Redy przy Strzebielinie (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ; Herweg 1914);

4 & Emilia Œwiêczkowska 9. CA66a: parów przy Kruszlej Górze (t³umaczenie niemieckiej nazwy: Krauschelberg, aktualna nazwa: Góra Kruszewie) w kierunku po³udniowym od stacji PKP Bo epole (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ). Wspó³czesne notowanie: przydro e w yznej buczynie ni owej w rezerwacie Paraszyñskie W¹wozy prawdopodobnie jest to potwierdzenie wy ej wymienionego stanowiska, gdy Góra Kruszewie znajduje siê obok rezerwatu Paraszyñskie W¹wozy (Mieñko i in. 1999); Gm. Gniewino 10. CA46a: ko³o Nadola (Abromeit 1883 za Abromeitem i in ); Pow. Gdynia 11. CA79b: Gdynia, Nadl. Gdañsk, leœn. Witomino, oddz. 223 (Doborzyñska, Budyœ 2001); Pow. Gdañsk Gm. Kolbudy 12. CA99c: rezerwat Jar rzeki Reknicy (Buliñski 1976); Pow. Kartuzy Gm. Kartuzy 13. CA87d: las nad Jez. Cichym (Klingraeff 1884 za Abromeitem i in ); Gm. Sierakowice 14. CA76c: na po³udniowym brzegu Jez. Potêgowskiego (Lützow 1891 za Abromeitem i in ); Gm. Stê yca 15. CB07a: Krzeszna, na poboczu leœnej drogi w buczynie (Fa³tynowicz, Piotrowska 1983; Szlachetko 1987); Gm. ukowo 16. CA98a: rezerwat Jar rzeki Raduni (Herbich 1974); Pow. Kwidzyn Gm. Kwidzyn 17. DB52b: okolice wsi Klasztorne (Korczinski 1898 za Abromeitem i in ). Rozmieszczenie wszystkich stanowisk przedstawiono na rycinie Charakterystyka nowego stanowiska Nowe stanowisko Epipogium aphyllum znaleziono r. w po³udniowo-zachodniej czêœci Puszczy Dar lubskiej w oddz. 158c leœn. Orle (Nadl. Wejherowo, ryc. 2). Znajduje siê ono w kwadracie ATPOL CA57d (ryc. 1); wspó³rzêdne: N 54 37,457' E 18 12,753'. Omawiany p³at usytuowany jest w strefie krawêdziowej po³udniowej czêœci Kêpy Puckiej o silnie urzeÿbionym, pagórkowatym terenie w s¹siedztwie pradoliny Redy. Wzglêdne ró nice w wysokoœciach dochodz¹ tu do 20 m. P³at z Epipogium znajduje siê w przywierzcho³kowej czêœci morenowego wzniesienia na stoku o ekspozycji po³udniowo-wschodniej oraz nachyleniu ok. 5.

5 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku Ryc. 1. Rozmieszczenie Epipogium aphyllum Sw. na Pomorzu Gdañskim 1 - oznaczenie kwadratów ni szego rzêdu, 2 - nowe stanowisko, 3 - stanowiska wspó³czesne ( ), 4 - stanowiska niedawne ( ), 5 - stanowiska dawne (do 1950 r.) Fig. 1. Distribution of Epipogium aphyllum Sw. in the Pomorze Gdañskie region 1 - signature of secondary rank squares, 2 - new locality, 3 - localities from years , 4 - localities from years , 5 - localities to the year 1950 Zarówno omawiana powierzchnia, jak i jej otoczenie, przez ponad sto lat znajdowa³y siê pod bezpoœrednim oddzia³ywaniem py³ów z Cementowni Wejherowo (Kurowska 1984), oddalonej od omawianego stanowiska o ok. 1 km. Na podstawie analizy warunków siedliskowych oraz aktualnego stanu fitocenozy mo na przyj¹æ, e pierwotnie by³o to siedlisko kwaœnej buczyny ni owej Luzulo pilosae-fagetum, które zosta³o zniekszta³cone oddzia³ywaniem sztucznie wprowadzonej sosny do drzewostanu oraz u yÿniaj¹cym wp³ywem py³ów emitowanych z Cementowni Wejherowo. Obecnie wystêpuje tu gleba rdzawa w postaci u yÿnionej, wyraÿnie wzbogacona w humus. Charakteryzuje siê ona pulchnym poziomem próchniczym o mi¹ szoœci do 10 cm oraz barwie czarnej. Poziom organiczny ma 2-3 cm mi¹ szoœci. Typ próchnicy mo na okreœliæ jako moder/mor. Jest to gleba wytworzona z piasku luÿnego z niewielk¹ domieszk¹ szkieletu. Odczyn gleby na g³êbokoœci 4-5 cm przyjmuje ph=7. Cechy wzbogacenia w zwi¹zki humusowe wykazuje tak e poziom rdzawy.

6 182 Emilia Œwiêczkowska Ryc. 2. Lokalizacja nowego stanowiska Epipogium aphyllum Sw. w Nadleœnictwie Wejherowo 1 nowe stanowisko (podk³ad mapy w³asnoœæ Nadleœnictwa Wejherowo) Fig. 2. The new locality of Epipogium aphyllum Sw. in the Wejherowo Forest Inspectorate 1 new locality (trestle map owned the Wejherowo Forest Inspectorate) Drzewostan zniekszta³conej buczyny jest dwuwarstwowy. Warstwê a, o wysokoœci ok. 22 m, buduje Pinus sylvestris osi¹gaj¹ca ok. 50% zwarcia. Warstwê podokapow¹ a, o wysokoœci ok. 11 m i ok % zwarcia, tworzy Fagus sylvatica. W warstwie krzewów o zwarciu 20%, wystêpuj¹: Crataegus monogyna, Fagus sylvatica, Frangula alnus, Juniperus communis, Picea abies, Populus tremula, Ribes uva-crispa. Do g³ównych sk³adników buduj¹cych warstwê zieln¹, o pokryciu 70%, nale ¹: Carex digitata, C. pilulifera, Convallaria majalis, Deschampsia flexuosa, Fragaria vesca, Galium odoratum, Hepatica nobilis, Hieracium lachenalii, Luzula pilosa, Maianthemum bifolium, Melica nutans, Moneses uniflora, Mycelis muralis, Oxalis

7 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku acetosella, Pyrola secunda, Rubus saxatilis, Vaccinium myrtillus, V. vitis-idaea i Vicia sylvatica. Na omawianym stanowisku, wystêpuj¹ ponadto cztery inne gatunki z rodziny storczykowatych: Epipactis helleborine, Goodyera repens, Neottia nidus- -avis i Platanthera bifolia. W warstwie mszystej, o pokryciu 60%, masowo wystêpuje Hylocomium splendens Charakterystyka populacji W 2008 roku liczba znalezionych pêdów kwiatostanowych wynios³a 203 egzemplarze na powierzchni ok. 225 m. Storzan rós³ g³ównie pod okapem buków, najczêœciej pojedynczo lub w zgrupowaniach licz¹cych do 9 egzemplarzy. Rzadziej, lecz w du ych skupiskach, by³ notowany pod drzewami iglastymi (œwierkiem, sosn¹), w liczbie ok. 30 egzemplarzy. Wysokoœæ pêdu kwiatostanowego mieœci³a siê w przedziale od 10 do 35 cm, œrednio 25 cm. Liczba kwiatów na pêdzie wynosi³a od 1 do 4, œrednio 3. Œrednia d³ugoœæ kwitnienia jednego pêdu kwiatostanowego wynosi³a siedem dni, a w przeci¹gu kolejnych ok. siedmiu dni pêd nadziemny ca³kowicie obumiera³. W 2009 roku zanotowano ponowne pojawienie siê Epipogium aphyllum w liczbie 570 egzemplarzy na powierzchni ok. 600 m. Pierwsze obserwacje przeprowadzono 25 lipca. Zanotowano wówczas 195 egzemplarzy (tab. 1), w tym ok. 1/3 populacji stanowi³y pêdy wschodz¹ce z p¹kami, pozosta³e by³y w trakcie rozkwitania lub w pe³ni kwitnienia. Nie stwierdzono ani jednego przekwitniêtego kwiatostanu. Najwiêksz¹ liczbê pêdów nadziemnych (570 egzemplarzy) zanotowano 13 sierpnia. W sk³ad populacji wchodzi³y 433 pêdy nadziemne z w pe³ni rozwiniêtymi kwiatami oraz 11 pêdów z p¹kami. Du y udzia³ w populacji stanowi³y pêdy z przekwitniêtymi kwiatostanami (w tym owocuj¹ce) oraz pêdy ju zamieraj¹ce; ich ³¹czna liczba wynosi³a 126 egzemplarzy (tab. 1). Tabela 1. Terminy obserwacji i oceny populacji Epipogium aphyllum Table 1. Dates of observation and evaluation of population Epipogium aphyllum Data obserwacji Date of observation Suma pêdów nierozwiniêtych (z p¹kami) Sum of undeveloped shoots (with buds) Suma pêdów kwitn¹cych Sum of blooming shoots Suma przekwitniêtych pêdów (w tym z owocami) Sum of lose blossom shoots (also with fruits) Suma pêdów nadziemnych Sum of aboveground shoots

8 &" Emilia Œwiêczkowska Rozk³ad Epipogium aphyllum w przestrzeni charakteryzowa³ uk³ad skupiskowy. W populacji wyró niono 30 skupisk. Na jedno skupisko przypada³o od 2 do 42 pêdów kwiatostanowych. 3. Podsumowanie wyników i dyskusja Na podstawie dotychczasowych danych o rozmieszczeniu Epipogium aphyllum, sporz¹dzono listê 17 stanowisk omawianego gatunku na Pomorzu Gdañskim. Stanowiska Epipogium aphyllum w regionie gdañskim by³y dotychczas zestawiane przez Herbicha (1973) oraz Szlachetko (1987). Po raz pierwszy w tym regionie storzan zosta³ odnotowany przez Abromeita w 1883 roku w okolicach Bo egopola, Sobieñczyc i Strzebielina (por. Abromeit i in ). Ostatnie notowanie z omawianego obszaru, a dok³adniej z Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, pochodzi z 1996 roku (Doborzyñska, Budyœ 2001). W literaturze brak danych o potwierdzeniach stanowisk. Na podstawie analizy danych literaturowych ustalono jednak, i stanowisko w rezerwacie Paraszyñskie W¹wozy, stwierdzone przez Mieñko i in. (1999), mo na uznaæ za potwierdzenie lokalizacji storzana przy Kruszlej Górze, cytowanej w ubieg³ym stuleciu przez Abromeita i in. ( ). Najbli sze nowemu stanowisku lokalizacje podaj¹ Abromeit i in. ( ) z okolic cegielni, na po³udnie od Wejherowa oraz D¹browski (1978) z Puszczy Dar lubskiej (por. rozdz. 2.1; ryc. 1). Populacja Epipogium aphyllum znaleziona w okolicach Cementowni Wejherowo jest prawdopodobnie najliczniejsz¹ odnotowan¹ do tej pory populacj¹ tego gatunku na Pomorzu Gdañskim i równie w skali Polski. Podawana liczebnoœæ populacji wynosi³a dotychczas od kilku do kilkunastu osobników (HereŸniak, Piêkoœ-Mirkowa 2001). Na Pomorzu Gdañskim Epipogium aphyllum notowano do tej pory w liczbie od 1 do ok. 20 pêdów kwiatostanowych na poszczególnych stanowiskach (Abromeit i in ; Fa³tynowicz, Piotrowska 1983; Herbich 1974; Szlachetko 1987). Przyczyn¹ tak rzadkiego notowania storzana jest przypuszczalnie jego efemeryczny pojaw, jak równie fakt, i czêsto nie kwitnie drugi raz w tym samym miejscu. Dziêki podziemnym roz³ogom mo e przemieszczaæ siê i po kilku lub kilkunastu latach pojawiæ siê w zupe³nie innym miejscu (Szlachetko 2001). Na podstawie oceny warunków siedliskowych i fitocenotycznych na omawianym stanowisku mo na stwierdziæ, i stan obecny jest w du ej mierze spowodowany dwiema formami antropopresji. Z jednej strony jest to wp³yw na glebê i fitocenozê sztucznie wprowadzonej do drzewostanu sosny (siedliskowo obcej), a z drugiej strony, z u yÿniaj¹cym wp³ywem py³ów z cementowni. W konsekwencji procesy te doprowadzi³y do ukszta³towania antropogenicznie zniekszta³conego siedliska i fitocenozy o bardzo specyficznych w³aœciwoœciach (por. Kurowska 1984). Na podstawie odnotowania tak licznej populacji i potwierdzenia jej w kolejnym sezonie, mo na s¹dziæ, i tak zmienione siedlisko

9 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku sprzyja wystêpowaniu Epipogium aphyllum. W celu potwierdzenia tych przypuszczeñ obligatoryjny jest d³ugotrwa³y monitoring omawianego stanowiska. Zagro eniem dla omawianej populacji jest przede wszystkim stosowanie rêbni, zarówno zupe³nej, jak i gniazdowej. W bliskiej odleg³oœci od nowo zlokalizowanego stanowiska znajduj¹ siê zrêby gniazdowe. Dlatego te istnieje ryzyko, i w przysz³oœci równie na omawianym stanowisku Epipogium aphyllum powstanie gniazdo z wyciêtym drzewostanem. W zwi¹zku z tym, sugeruje siê objêcie populacji storzana ochron¹ prawn¹ w formie rezerwatu florystycznego lub u ytku ekologicznego. Takie dzia³anie zapobiegnie wyciêciu drzew na nowym stanowisku. Ponadto umo liwi prowadzenie sta³ego monitoringu populacji oraz badañ, które przyczyni¹ siê do dok³adniejszego poznania biologii omawianego gatunku oraz dynamiki jego populacji. Podziêkowania Pragnê z³o yæ serdeczne podziêkowania Panu dr. Ryszardowi Markowskiemu za pomoc przy okreœlaniu warunków fitocenotyczno-siedliskowych oraz cenne wskazówki i krytyczne uwagi podczas pisania pracy. Pani dr Joannie Bloch-Or³owskiej dziêkujê za pomoc przy wykonaniu mapy z sieci¹ kwadratów ATPOL oraz cenne wskazówki podczas pisania artyku³u. Panu mgr. W³odzimierzowi Mieñko dziêkujê za udzielenie informacji na temat znanych mu stanowisk w regionie gdañskim. Panu mgr. Jakubowi Kazimierskiemu dziêkujê za pomoc w lokalizacji stanowisk w zachodniej czêœci Pomorza Gdañskiego. Literatura ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H Flora von Ost- und Westpreussen. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg, 1248 ss. ADAMOWSKI W Obfity pojaw kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine (E. latifolia) w Puszczy Bia³owieskiej. Chroñmy Przyr. Ojcz. 46(6): ADAMOWSKI W Amerykañska kariera europejskiego storczyka. Wiad. Bot. 39(1-2): ADAMOWSKI W The Expansion of Goodyera repens (L.)R. Br. in Western Europe. In: JACKOWIAK B., UKOWSKI W. (eds.), Mechanisms of Anthropogenic Changes of the Plant Cover. Publication of the Department of Plant Taxonomy of UAM in Poznañ 10: Bogucki Wyd. Nauk. Poznañ. ADAMOWSKI W Expansion of native orchids in antropogenous habitats. Polish Bot. Stud. 22: ADAMOWSKI W., CONTI F Masowe wystêpowanie storczyków na plantacjach topolowych pod Czeremch¹ jako przyk³ad apofityzmu. Phytocenosis (N. S.) 3, Seminarium Geobotanicum 1: BERNACKI L Epipogium aphyllum Sw. (mapa) W: ZAJ C A., ZAJ C M. (red.), Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³adem Pracowni Chronologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków, s. 215.

10 186 Emilia Œwiêczkowska BULIÑSKI M (mscr.). Roœlinnoœæ doliny Reknicy. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, Gdynia. D BROWSKI A (mscr.). Zespo³y leœne Puszczy Dar lubskiej na tle siedliskowych typów lasu. Praca doktorska wykonana w Katedrze Ekologii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk. DELIMAT A., PIÊKOŒ-MIRKOWA H Nowe stanowisko storzana bezlistnego Epipogium aphyllum w Tatrzañskim Parku Narodowym. Chroñmy Przyr. Ojcz. 54(1): DOBORZYÑSKA A., BUDYŒ A Nowe stanowisko Epipogium aphyllum Sw. w Trómiejskim Parku Krajobrazowym. Acta Bot. Cassub. 2: FA TYNOWICZ W., PIOTROWSKA H Storzan bezlistny Epipogium aphyllum nad jeziorem Ostrzyckim na Pojezierzu Kaszubskim. Chroñmy Przyr. Ojcz. 39(6): HERBICH J Nowe stanowisko Epipogium aphyllum (Schm.) Sw. na Pojezierzu Kaszubskim. Fragm. Flor. Geobot. 20(3): HERE NIAK J., PIÊKOŒ-MIRKOWA H Epipogium aphyllum Swartz. W: KA MIERCZA- KOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska Czerwona Ksiêga Roœlin. Instytut Bot. Im. W. Szafera PAN, Kraków, s HERWEG O Flora der Kreise Neustadt und Putzig in Westpreussen. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver. Danzig 37: KUROWSKA M (mscr.). Flora naczyniowa po³udniowo-zachodniej czêœci Puszczy Dar lubskiej i jej zmiany wywo³ane emisj¹ zanieczyszczeñ z Cementowni Wejherowo. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, Gdynia. MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MICHALIK S Storczyki, gin¹ca grupa roœlin. Wiad. Bot. 19(4): MIEÑKO W., B A UK J., KNITTER R (mscr.). Dokumentacja przyrodnicza projektowanego rezerwatu Paraszyñskie W¹wozy. Dla Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Gdañsku, Gdañsk. MÜLLER W Flora von Pommern. Nach leichtem Bestimmungsverfahren bearbeitet. Johs. Burmeister s Buchhandlung, Stettin, 351 ss. PAW OWSKI B Systematyka polskich zbiorowisk roœlinnych. W: S ZAFER W., ZARZYCKI K. (red.), Szata roœlinna Polski. 1. Wyd. 3. PWN, Warszawa, s PREUSS H Die Vegetationsverhältnisse der westpreussischen Ostseekuste. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver. 33: SZLACHETKO D. L Storczykowate (Orchidaceae) we wschodniej czeœci Pobrze a Kaszubskiego. Zesz. Nauk. BGiO, Biol. 8: SZLACHETKO D. L Zagro enia gatunków z rodziny Orchidaceae na Pomorzu Zachodnim. W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zak³adu Taksonomii UAM w Poznaniu 3: SZLACHETKO D Storczyki Polski. Multico, Warszawa, 168 ss. SZLACHETKO D. L., SKAKUJ M Storczyki Polski. Sorus, Poznañ, 248 ss. ŒWIERCZ A Przemys³ cementowo-wapienniczy a wystêpowanie wybranych gatunków storczyków. Prz. Przyr. 25(3-4): ŒWIERCZ A Storczyki a przemys³ cementowy w regionie œwiêtokrzyskim. Parki Narodowe 24(2):

11 Masowy pojaw Epipogium aphyllum Sw. na stanowisku ŒWIERCZ A Przegl¹d stanowisk wybranych gatunków z rodziny Orchidaceae w s¹siedztwie cementowni regionu œwiêtokrzyskiego W: RICHLING A., STOJEK B., STRZY M., SZUMACHER I., ŒWIERCZ A. red.), Regionalne Studia Ekologiczno-Krajobrazowe. Problemy Ekologii Krajobrazu 16: ŒWIERCZ A Wp³yw cementowni O arów (Przedgórze I³ eckie) na zmianê sk³adu gatunkowego zbiorowisk borowych w latach Sylwan 5: ZAJ C A Za³o enia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3): ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s UKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zak³adu Taksonomii UAM w Poznaniu 3: Summary Epipogium aphyllum is one of the rarest and vanishing orchids in northern Poland. Most of the sites of its occurrence reported in the literature is of former character. Only one of localities was noted in A new locality of Epipogium aphyllum was found in the southwestern part of the Dar lubska Forest near Wejherowo. The soil in this place was changed due to dust emission from the Cement Plant in Wejherowo. Two hundred and three flowering specimens of this plant grew there in Epipogium aphyllum blossomed again within the investigated area in the number of 570 specimens in It is the biggest population in the Pomorze Gdañskie region and probably also in Poland. The locality should be protected by law.