Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich

Transkrypt

1 Mat. Symp. str Małgorzata SZCZEPAŃSKA Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich Streszczenie Na skutek eksploatacji surowców mineralnych na Krzemionkach Podgórskich zostały odsłonięte profile geologiczne o ważnym znaczeniu naukowym i dydaktycznym. Na przykładzie występujących na Krzemionkach skał i rezultatów procesów i zjawisk geologicznych można tutaj, w centrum miasta, zapoznać się z budową geologiczną sporej części okolic Krakowa. Krzemionki są także cenne pod względem przyrodniczym, gdyż są płatem zieleni z resztkami roślinności naturalnej i fragmentem otwartego krajobrazu w otoczeniu terenów zabudowanych. Wzgórza Krzemionek posiadają ogromne wartości geologiczno-przyrodnicze, które przedstawiono w artykule. 1. Wstęp Krzemionki Podgórskie (stanowiące część południowej dzielnicy Krakowa Podgórza) są terenem zielonym znajdującym się w centrum miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie jego historycznego centrum. Niegdyś znajdowały się poza obszarem miejskim, obecnie ze wszystkich stron są otoczone przez zwartą zabudowę miejską, która powoduje dalsze zmniejszanie się terenów zielonych. Istnieje potrzeba ochrony Krzemionek Podgórskich jako całości (z ich różnorodnymi walorami geologicznymi, przyrodniczymi, krajobrazowymi, historycznymi, ekologicznymi, edukacyjnymi), przywrócenie wartości użytkowej terenom górniczym, zapobieżenie zabudowania tego obszaru nowoczesną architekturą, zachowanie terenów zielonych w centrum Krakowa dla rekreacji i wypoczynku mieszkańców. Podgórze wraz z Krzemionkami było od wieków źródłem surowców mineralnych dla dawnego Krakowa (krzemienie do wyrobu narzędzi w okresie paleolitu i neolitu, wapienie dla budownictwa i przemysłu chemicznego, margle do produkcji cementu, iły do wyrobu cegły, piasek, wody mineralne). W obrębie Krzemionek istnieje kilka wyrobisk wielkich nieczynnych kamieniołomów oraz cały szereg mniejszych starych łomów (rys ). W okresie okupacji pracowali tu więźniowie założonego przez hitlerowców na terenie Krzemionek obozu pracy przymusowej Płaszów (w 1944 r. zmienionego na obóz koncentracyjny) oraz obozu pracy Służby Budowlanej. Eksploatacja doprowadziła do silnych zmian antropogenicznych, jednak po zaprzestaniu wydobycia, stworzyła możliwość bezpośredniego wglądu w budowę geologiczną, spowodowała ustalenie się nowego układu przyrodniczego. Krzemionki są jednym z nielicznych przykładów miejsc, gdzie działalność górnicza wzbogaciła istniejące wartości krajobrazowe i przyrodnicze. 467

2 M. SZCZEPAŃSKA Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek... kamieniołom Pod Benedyktem Park Bednarskiego kamieniołom Pod wieżą telewizyjną kamieniołom Miejski kamieniołom Libana rezarwat Bonarka Rys Lokalizacja kamieniołomów na Krzemionkach Podgórskich Fig Location of quarrys in the Krzemionki Podgórskie Rys Północno-wschodnia ściana kamieniołomu Libana i Kopiec Krakusa (z lewej widok na miasto, z prawej fragment Nowego Cmentarza Podgórskiego) Fig North-east wall of Liban s quarry and the Krakus Mound (city s view to the left, fragment of the New Podgórski Cemetery to the right) 468

3 Rys Północna ściana zarastającego drzewami kamieniołomu Miejskiego i Kopiec Krakusa Fig North wall of Municipal quarry overgrowed with trees and the Krakus Mound Rys Kamieniołom Pod wieżą telewizyjną Fig By TV Tower quarry 469

4 M. SZCZEPAŃSKA Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek Środowisko geologiczno-przyrodnicze Krzemionek Nazwa Krzemionki Podgórskie obejmuje zespół wapiennych wzgórz wznoszących się na prawym brzegu Wisły, w skład których wchodzą: wzgórze Krzemionki (z ośrodkiem TV), Góra św. Benedykta i wzgórze z Kopcem Krakusa (rys. 1.2) nazywane łącznie Górą Lasoty oraz położone bardziej na południe Łysa Góra i Baranówka (Żółciak 1996). Wzgórza te stanowią doskonałe punkty widokowe na Kraków (rys. 1.2) i okolice. Krzemionki Podgórskie znajdują się w SE części wielkiej jednostki geologicznej monokliny śląsko-krakowskiej. Są zrębem tektonicznym ograniczonym uskokami o zrzutach wynoszących kilkadziesiąt do 200 m (Rutkowski 1993; Rajchel 2003). Na południe od tego zrębu znajduje się rów tektoniczny Łagiewnik wypełniony iłami mioceńskimi, należący do zapadliska przedkarpackiego. Skały budujące Krzemionki reprezentują utwory geologiczne od górnej jury po plejstocen. Występują tu powstałe w górnej jurze wapienie skaliste uławicone (gruboławicowe) zawierające konkrecje krzemienne (Dżułyński 1953; Gradziński 1961; Rajchel 1971, 2003). Ze względu na dużą zwięzłość, twardość i odporność na erozję wapienie te są elementem morfotwórczym. Utwory kredowe reprezentowane są przez cenomańskie i turońskie piaszczyste zlepieńce i wapienie z otoczakami kwarcu oraz senońskie margle, margliste wapienie i opoki z czertami (kreda górna) odsłaniające się w dawnym kamieniołomie w Bonarce (Smoleński 1906; Alexandrowicz 1954; Barczyk 1956; Gradziński 1961, 1972, 1976; Wieczorek i in. 1994). Z okresu paleogenu pochodzi kras kopalny wykształcony w wapieniach górnojuraskich m. in. w kamieniołomie Miejskim (Gradziński 1962, 1972; Felisiak 1992). W miocenie powstały wapienie słodkowodne oraz iły. W licznych odsłonięciach można obserwować kopalne platformy abrazyjne, płaszczyzny uskoków, wapienne powłoki caliche (Gradziński 1972; Michalik i in. 1989). Pod względem geobotanicznym Krzemionki Podgórskie należą do krainy Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej (Kornaś i Medwecka-Kornaś 1968, 1974; Dubiel 1991). Ich pierwotna roślinność już od neolitu ulegała przeobrażeniom pod wpływem działalności ludzkiej. Obecną szatę roślinną Krzemionek stanowią suche murawy (Koelerio-Festucetum sulcatae) i zarośla kserotermiczne, zieleń miejska (parki, błonia, ogródki działkowe, cmentarze, obiekty sportowe), zbiorowiska pól uprawnych i nieużytki (Dubiel 1991) (rys. 1.2, 2.1, 2.2, 2.3). W południowo zachodniej części Krzemionek zachowały się fragmenty tzw. lasku na Bonarce (z przewagą sosny) (rys. 2.3) a dna kamieniołomów porastają miejscami zarośla olszynowe i brzozy. Dla wapiennych wzgórz Krzemionek Podgórskich charakterystyczna jest fauna stepowa (kserotermofilna) ograniczona wyłącznie do bezkręgowców (Pawłowski 1980). Zieleń Krzemionek jest też siedliskiem ptaków (Baran 2003), a okoliczni mieszkańcy i działkowicze widują tu nawet zające i sarny. 3. Działania związane z ochroną i rekultywacją terenów pogórniczych Częściowa rekultywacja i przywracanie wartości użytkowej terenom pogórniczym mają na Krzemionkach dość długą historię. W 1896 roku w kamieniołomie w północnej części Krzemionek Podgórskich otwarto utworzony z inicjatywy Wojciecha Bednarskiego park miejski, nazwany później jego imieniem (rys. 2.1, 2.2). Park ten jest jednym z najstarszych przykładów świadomej rekultywacji terenów górniczych, powstawał w czynnym wówczas kamieniołomie, sukcesywnie w miarę posuwania się eksploatacji w latach , a zalążek parku ogródek przyszkolny utworzono już w 1890 roku (Żółciak 1996). W 1961 roku w części dawnego kamieniołomu na południowym skraju Krzemionek Podgórskich utworzono rezerwat przyrody nieożywionej Bonarka o powierzchni 2,29 ha (pozostała część 470

5 kamieniołomu została wcześniej zasypana) (Alexandrowicz i in. 1975), w którym chroniona jest kopalna powierzchnia abrazyjna na wapieniach górnojurajskich przecięta uskokami, ściana margli górnokredowych ze skamieniałościami oraz fragment kalcytowej powłoki konkrecyjnosedymentacyjnej typu caliche (Gradziński 1961, 1972; Alexandrowicz 1967). R. Gradziński (1976) proponował objęcie ochroną kopalnych form krasowych w kamieniołomie Miejskim oraz gładkiej ściany wapieni górnojurajskich (powstałej wskutek wybrania skały wzdłuż szczeliny ciosowej) w kamieniołomie Pod Benedyktem (rys. 3.1). Kilkakrotnie były podejmowane próby zagospodarowania sportowo-rekreacyjnego fragmentów Krzemionek. W kamieniołomie Pod wieżą telewizyjną (rys. 1.4) istniało asfaltowe boisko dla młodzieży szkolnej, potem korty tenisowe, które w latach 80-dziesiątych (XX w.) uległy zniszczeniu, ale mimo to teren kamieniołomu jest dalej wykorzystywany przez dzieci i młodzież do gry w piłkę (Ostręga 2001a). Były propozycje utworzenia Podgórskiego Parku Wypoczynku, mającego objąć okolice Kopca Krakusa oraz tereny byłego obozu hitlerowskiego i kamieniołomów (Alexandrowicz i in. 1975; Ostręga 2001b; Uberman 2001) oraz sportowo rekreacyjnego zagospodarowania kamieniołomu Pod wieżą telewizyjną (Ostręga 2001a). W rezerwacie Bonarka powstała ścieżka dydaktyczna długości ok. 200 m prezentująca widoczne tam utwory i zjawiska geologiczne (Alexandrowicz i in. 1992). W części kamieniołomu Pod Benedyktem istnieje niewielki plac zabaw (rys. 3.1). Postulowano także ochronę zbiorowisk roślinnych (muraw kserotermicznych; już w 1914 r.) i krajobrazu Krzemionek (Kuźniar 1921; Kornaś i Medwecka-Kornaś 1974; Dubiel 1991). Tylko dla rezerwatu Bonarka istnieje kompleksowe przyrodnicze opracowanie Plan ochrony rezerwatu przyrody Bonarka na okres (Małopolski Urząd Wojewódzki). W 2002 roku w Muzeum Przyrodniczym Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie odbyła się sesja pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich, na której zostały wygłoszone referaty sygnalizujące to zagadnienie (Kotońska 2003; Suchanek 2003; Żółciak 2003). Kompleksowa ochrona terenów posiadających cenne walory geologiczno-przyrodnicze, a zarazem krajobrazowe, historyczne i edukacyjne (zwłaszcza położonych w pobliżu dużych aglomeracji miejskich) nie jest problemem nowym. Od lat podejmowane są próby ochrony zintegrowanej (Rubinowski i Wójcik 1978; Urban i Gągol 1994; Kowalski i Mizerski 2002) oraz ochrony dziedzictwa geologicznego (Alexandrowicz 1992, 1994; Kasprzyk i Skoczylas 1994; Rubinowski 1994). Jedną z form ochrony przyrody może być edukacja (Rubinowski 1994; Urban i Gągol 1994; Suchanek 2003). W Szydłowcu, gdzie w obrębie miasta znajdują się godne ochrony stare kamieniołomy, powstała interdyscyplinarna ścieżka dydaktyczna ukazująca elementy przyrody nieożywionej oraz ich powiązania z zagadnieniami z dziedziny geografii, biologii, historii i sztuki regionu (Urban i Kowalski 1998). W Kielcach i ich najbliższej okolicy istnieje wiele wyrobisk poeksploatacyjnych, w których odsłonięte zostały profile geologiczne o bardzo dużej wartości naukowej. Od lat sześćdziesiątych XX w. podejmowane są próby kompleksowego zagospodarowania tych kamieniołomów i utworzenia plenerowego muzeum geologii, górnictwa i przemysłu surowców mineralnych Gór Świętokrzyskich (Rubinowski i Wójcik 1978). Obecnie w Kielcach istnieje 5 rezerwatów przyrody (4 przyrody nieożywionej, 1 krajobrazowy), w których są zachowane i wyeksponowane skały i zjawiska geologiczne charakterystyczne dla budowy geologicznej rejonu świętokrzyskiego a także ślady dawnego górnictwa i stanowiska rzadkich roślin. Częściowe wypełnienie niektórych wyrobisk wodą oraz powrót szaty roślinnej podnoszą ich walory krajobrazowe, a w kamieniołomie Kadzielnia oprócz rezerwatu istnieje park krajobrazowy i amfiteatr. 471

6 M. SZCZEPAŃSKA Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek... Rys Wschodnia część parku im. W. Bednarskiego (z tyłu po lewej widoczne kamienice przy pl. Lasoty) Fig East part of W. Bednarski s Park (buildings around the Lasota squar in the background) Rys Popiersie Wojciecha Bednarskiego w parku przy północnej ścianie kamieniołomu (w górze ogrodzenie stadionu KS Korona) Fig Wojciech Bednarski monument in the park nearby north wall of the quarry (above the fence of sport stadium Korona) 472

7 Rys Ogródki działkowe i lasek na Bonarce Fig Small gardens and Bonarka forest Rys Plac zabaw w kamieniołomie Pod Benedyktem Fig Children garden in By Benedict quarry 473

8 M. SZCZEPAŃSKA Geologiczno-przyrodnicze wartości terenów pogórniczych Krzemionek Podsumowanie Ustawa o ochronie przyrody (Dz. Ustaw Rzecz. Pol. Nr 114 z dnia 12 grudnia 1991 r.) wprowadziła nowe formy ochrony (stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe), mające szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju ochrony przyrody nieożywionej w Polsce (Alexandrowicz 1994). Autorzy koncepcji kieleckiego muzeum (Rubinowski i Wójcik 1978) podkreślają, że najwłaściwszym sposobem zabezpieczenia niepowtarzalnych bogactw przyrody jest obejmowanie ochroną prawną obiektów o szczególnej wartości naukowej oraz tworzenie w ich otoczeniu miejskich zespołów kulturalnych, rekreacyjno-sportowych bądź muzealnych i terenów zielonych. Istnieje potrzeba ochrony geologiczno-przyrodniczych wartości Krzemionek Podgórskich w jak najmniej zmienionym stanie. Obszar Krzemionek Podgórskich może być modelowym terenem stwarzającym doskonałe możliwości zastosowania ochrony zintegrowanej w środku wielkiej aglomeracji miejskiej. Literatura [1] Alexandrowicz S. 1954: Turon południowej części Wyżyny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica 4, [2] Alexandrowicz Z. 1967: Projekt zagospodarowania rezerwatu przyrody nieożywionej Bonarka w Krakowie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 23/3, [3] Alexandrowicz Z. 1992: Ochrona dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny 2, [4] Alexandrowicz Z. 1994: Nowa ustawa o ochronie przyrody i jej znaczenie dla zachowania elementów abiotycznych. Przegląd Geologiczny 3, [5] Alexandrowicz Z., Drzał M., Kozłowski S. 1975: Katalog rezerwatów i pomników przyrody nieożywionej w Polsce. PAN, Zakład Ochrony Przyrody. Warszawa Kraków. [6] Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J., Ostęska-Burzyn J. 1992: Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. PIG. Warszawa. [7] Baran D (w druku) Ptaki Krzemionek Podgórskich. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX [8] Barczyk W. 1956: O utworach górnokredowych na Bonarce pod Krakowem. Stud. Soc. Sc Turon. Sect. C. 3, 2, [9] Dubiel E. 1991: Mapa roślinności rzeczywistej miasta Krakowa. Prace Botaniczne 22, [10] Dżułyński S. 1953: Tektonika południowej części Wyżyny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica 3, [11] Felisiak I. 1992: Osady krasowe oligocenu i wczesnego miocenu oraz ich znaczenie dla poznania rozwoju tektoniki i rzeźby okolic Krakowa. Annales Societatis Geologorum Poloniae 62, [12] Gradziński R. 1961: Projekt ochrony Bonarki pod Krakowem. Ochrona Przyrody 27, [13] Gradziński R. 1962: Rozwój podziemnych form krasowych w południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik PTG 31/4, [14] Gradziński R. 1972: Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa [15] Gradziński R. 1976: Chronione i godne ochrony obiekty geologiczne w okolicy Krakowa. Prace Muzeum Ziemi 25, [16] Kasprzyk K., Skoczylas J. 1994: Ochrona zasobów przyrody przeszłość, teraźniejszość, przyszłość. Przegląd Geologiczny 3, [17] Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 1968: Szata roślinna Krakowa. Folia Geographica, Series Geographica Physica 1, [18] Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 1974: Szata roślinna Krakowa. Folia Geographica, Series Geographica Physica 8, [19] Kotońska B (w druku): Krzemionki Podgórskie możliwości ochrony przyrody. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX

9 [20] Kowalski W., Mizerski W. 2002: Geologiczne aspekty ochrony i kształtowania środowiska wokół budowli i kopalń. Przegląd Geologiczny 10/2, [21] Kuźniar W. 1921: Rezerwat miejski na Krzemionkach nad Wisłą. Ochrona Przyrody 2, [22] Michalik M., Paszkowski M., Szulc J. 1989: Węglanowe utwory pedogeniczne miocenu okolic Krakowa. Przewodnik LX Zjazdu PTG września 1989, Kraków, [23] Ostręga A. 2001a: Możliwości zagospodarowania nieczynnego kamieniołomu Pod Wieżą Telewizyjną na Krzemionkach Podgórskich. Materiały Sympozjum Warsztaty 2001 nt. Przywracanie wartości użytkowych terenom górniczym. IGSMiE PAN, Kraków, [24] Ostręga A. 2001b: Zagospodarowanie kamieniołomu Libana z uwzględnieniem jego losów wojennych oraz sąsiedztwa terenu byłego KL Płaszów. Górnictwo Odkrywkowe 43/6, [25] Pawłowski J. 1980: Zróżnicowanie faunistyczne miejskiego województwa krakowskiego. Folia Geographica, Series Geographica Physica 13, [26] Rajchel J. 1971: Badania sedymentologiczne krzemieni jurajskich pod Krakowem. Cz. 1 i 2. Spraw. z Pos. Kom. Oddz. Krak. PAN za 1970 r., 14/2, [27] Rajchel J (w druku): Budowa geologiczna Krzemionek Podgórskich. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX [28] Rubinowski Z. 1994: Zadania geologów w praktycznej realizacji współczesnej ochrony przyrody nieożywionej w Polsce. Przegląd Geologiczny 3, [29] Rubinowski Z., Wójcik Z. 1978: Odsłonięcia geologiczne Kielc i okolicy oraz problemy ich ochrony i zagospodarowania. Prace Muzeum Ziemi 29, [30] Rutkowski J. 1993: Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: Arkusz Kraków (973). Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. 46. [31] Smoleński J. 1906: Dolny senon w Bonarce. I Głowonogi i inoceramy. Rozprawy PAU, B46, ser. III, 6, [32] Suchanek R (w druku): Edukacja formą ochrony przyrody. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX [33] Uberman R. 2001: Kierunki zagospodarowania odkrywkowych wyrobisk poeksploatacyjnych w aglomeracji krakowskiej. Górnictwo Odkrywkowe 43/4, [34] Urban J., Gągol J. 1994: Kamieniołomy piaskowców w dawnych ośrodkach górnictwa kamiennego północnej części regionu świętokrzyskiego jako zabytki techniki i przyrody. Przegląd Geologiczny 3, [35] Urban J., Kowalski W. 1998: Szydłowiec, miasto na kamieniu, interdyscyplinarna ścieżka edukacyjna. Urząd Miejski w Szydłowcu. 64. [36] Wieczorek J,. Dumont T., Bouillin J., Olszewska B. 1994: Dajki neptuniczne w Rezerwacie Przyrody Nieożywionej Bonarka w Krakowie świadectwo późnokredowych ruchów tektonicznych na Wyżynie Krakowskiej. Przegląd Geologiczny 12, [37] Żółciak J. 1996: Zarys przemian dziejowych miasta Podgórza oraz wsi Płaszów, Rybitwy, Przewóz - historycznych miejscowości Dzielnicy XIII. [w:] Wolne, król. miasto Podgórze, Płaszów, Rybitwy, Przewóz. Zarys przemian historycznych, oprac. zbior. pod redakcją J. Żółciaka. Kraków. [38] Żółciak J (w druku): O potrzebie ochrony Krzemionek Podgórskich. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX Gological and natural values of post-mining areas of the Krzemionki Podgórskie The geological profiles of great scientific, didactic and landscape value were outcropped as a result of mineral row exploatation on the Krzemionki Podgórskie. As an example, rocks and results of geological processes and phenomena occurred on the Krzemionki, it s possible here, in the centre of the city, to study geological structure of large part of the Cracow environs. The Krzemionki are also valuable from the natural point of view, because they create a scrap of green area with remnants of natural vegetation and fragment of open landscape surrounded by urbanized areas. Therefore Krzemionki hills present great geological and natural values described in the paper. Przekazano: 12 marca 2003 r. 475