Sztolnie w masywie wapiennym Krzemionek Podgórskich

Transkrypt

1 Mat. Symp. str Małgorzata SZCZEPAŃSKA Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Eenrgią PAN, Kraków Sztolnie w masywie wapiennym Krzemionek Podgórskich Streszczenie W południowej części Krakowa istnieje wiele wyrobisk odkrywkowych starych nieczynnych kamieniołomów. Na Krzemionkach Podgórskich istnieją także wyrobiska podziemne. Zostały wydrążone przez więźniów obozu koncentracyjnego. Obecnie są zaniedbane i wymagają zabezpieczenia i ochrony. 1. Wstęp Krzemionki Podgórskie znajdują się w południowej części Krakowa, w dzielnicy Podgórze. Są zrębem tektonicznym położonym w południowo wschodniej części wielkiej jednostki geologicznej monokliny śląsko krakowskiej. Zbudowane są z utworów powstałych w okresie od górnej jury po plejstocen. Trzon zrębu stanowią wapienie górnojurajskie (oxford), wykształcone w facji skalistej uławiconej. Występują w nich pionowe spękania ciosowe, najczęściej o kierunku 30 35º, charakterystyczne dla zrębowych wzgórz w rejonie Krakowa po prawej stronie Wisły (Gradziński 1976). Krzemionki Podgórskie były od wieków źródłem surowców mineralnych dla dawnego Krakowa (krzemienie do wyrobu narzędzi w okresie paleolitu i neolitu, wapienie dla budownictwa i przemysłu chemicznego, margle do produkcji cementu, iły do wyrobu cegły, piasek). Istnieją tu różnej wielkości wyrobiska starych kamieniołomów. Jednak mało kto wie, że na terenie Krzemionek znajdują się też wyrobiska podziemne. 2. Tło historyczne W czasie okupacji hitlerowskiej, w latach , w południowo-wschodniej części Krzemionek Podgórskich, pomiędzy ulicami Wielicką i Swoszowicką (rys. 2.1) istniał Obóz Płaszów będący obozem pracy przymusowej, potem zmienionym na obóz koncentracyjny. Obóz budowali Żydzi z istniejącego w Podgórzu getta, a po likwidacji getta więźniowie obozu Żydzi i Polacy. Obóz początkowo powstawał na terenie cmentarzy żydowskich (macewy z cmentarzy Niemcy przeznaczyli do utwardzania dróg i na podmurówki baraków (Gedeon 2004)), ale przez cały czas istnienia był poszerzany i rozbudowywany. Jednym ze sposobów zagłady ludzi stosowanych przez Niemców w obozie było wyniszczanie więźniów ciężką pracą fizyczną. Najcięższymi pracami było pogłębianie stawów, praca w kamieniołomach oraz wykuwanie w skale sztolni (rys. 2.2, 2.3). 181

2 M. SZCZEPAŃSKA Sztolnie w masywie wapiennym Krzemionek Podgórskich Rys Południowo wschodnia część Krzemionek Podgórskich Fig The south-east part of the Krzemionki Podgórskie Rys Kamieniołom przy ulicy Heltmana w czasie istnienia Obozu Płaszów. Przy kamieniołomie znajdował się budynek biura obozu, za którym wykuwano sztolnie (Butryk i Scypion 2005) Fig The quarry in Heltman streat during Obóz Płaszów existing. Near the quarry, building of office camp was placed, behind it entry to drift (Butryk i Scypion 2005) Sztolnie, nazywane Kartoffelkeller (piwnica na ziemniaki), wykonywali tylko Polacy: pracowali kilofami i łopatami, a urobek wywozili taczkami (Butryk i Scypion 2005). Budowanie w skale piwnicy na ziemniaki kosztem ogromnego wysiłku więźniów było tylko pretekstem do planowego niszczenia przez pracę ponad siły. Sztolnie w Obozie Płaszów mogły też pełnić rolę schronu przeciwlotniczego i magazynu (Słomka 2000; Żółciak 2003, 2005). Prawdopodobnie ich budowla nie została ukończona, gdyż jesienią 1944 roku Niemcy rozpoczęli likwidację i zacieranie śladów obozu (rys. 2.4). 182

3 Rys Transport urobku skalnego (Butryk i Scypion 2005) Fig Transportation of excavated rock (Butryk i Scypion 2005) 3. Warunki geologiczno górnicze Rys współczesny widok terenu Obozu Płaszów Fig A view of terrain Obóz Płaszów nowadays Sztolnie znajdują się przy zbiegu ulic Heltmana i Abrahama, w północnych stokach wzgórza Baranówka (rys. 2.1, 3.1). Ta część wzgórza zbudowana jest z gruboławicowych, zalegających prawie poziomo wapieni skalistych. Mają one barwę jasnobeżową, na powierzchniach zwietrzałych białą lub jasnoszarą. Są bardzo twarde i zwięzłe. Zawierają konkrecje krzemionkowe ciemnobrunatnej lub prawie czarnej barwy wykształcone w formie soczewek lub mniej regularnych buł, a także rozległych płaskur. Obiekt podziemny stanowią trzy wyrobiska korytarzowe wchodzące we wzgórze i łączące się w głębi oraz niewielka komora (rys. 3.2). Różnica wysokości pomiędzy podstawą wzgórza (mniej więcej poziom spągu wyrobisk), a najwyższym punktem stoku bezpośrednio nad komorą wynosi około 15 metrów. Łączna długość korytarzy wynosi około 200 metrów, wysokość 2,5 3,0 metra a szerokość 2,0 4,0 metrów. Przekrój poprzeczny wyrobisk koryta- 183

4 M. SZCZEPAŃSKA Sztolnie w masywie wapiennym Krzemionek Podgórskich rzowych jest zbliżony do prostokąta (rys. 3.3). Komora w planie ma kształt nierównego owalu o osiach około 8 i 14 metrów. Strop i ociosy wyrobisk mają nierówne powierzchnie. Nie ma na nich śladów stosowania obudowy stałej. Wyrobiska wykłute są w bardzo twardych skałach o stosunkowo dużej wytrzymałości, nie wymagających wzmocnienia. Rys Północne stoki wzgórza Baranówka z widocznymi wlotami sztolni Fig The north slops of Baranówka hill with visible drift entries Rys Szkic wyrobisk podziemnych Fig The sketch of underground excavations Strop i ociosy sztolni są osmolone od rozpalanych w nich współcześnie ognisk. Mimo tego na osiosach wyraźnie jest widoczny ślad płaszczyzny międzyławicowej warstw lekko nachylonych na N (rys. 3.4). W kilku miejscach w stropie wyrobisk widoczne są niewielkie kominy krasowe (rys. 3.5). Występujące w wapieniach konkrecje krzemienne można obserwować tylko przy wlocie sztolni zachodniej. 184

5 Rys Sztolnia zachodnia Fig The western drift Rys Ślad płaszczyzny miedzyławicowej wapieni na ociosach wyrobisk korytarzowych Fig Contect of limestone s banks risible in the sidewall of excavations 185

6 M. SZCZEPAŃSKA Sztolnie w masywie wapiennym Krzemionek Podgórskich Bezpośrednio na wschód od sztolni znajduje się niewielki kamieniołom (rys. 3.2) o ścianach sięgających wysokości 8 10 m. Wschodnia ściana kamieniołomu tworzy równą pionową powierzchnię, powstałą wskutek wybrania skały po jednej (południowo wschodniej) stronie szczeliny ciosowej o kierunku około 40º. 4. Drążenie sztolni Rys Komin krasowy w stropie sztolni zachodniej Fig The karst pipe in the roof of western drift Analizując położenie i otoczenie wyrobisk (rys. 2.2, 3.2) można przypuszczać, że w pierwszej kolejności powstała sztolnia wschodnia, najszersza. Jej wlot był osłonięty (może celowo ukryty) budynkami biura obozu. Bliskie sąsiedztwo kamieniołomu, a zwłaszcza odsłoniętej szczeliny ciosowej o kierunku skośnym do osi sztolni (rys. 3.2), skłoniły kierujących pracami do zmiany kierunku drążenia wyrobiska po około dwudziestu metrach. W drugiej środkowej sztolni, mającej zapewnić odpowiedni obieg powietrza, napotkano na jakieś trudności i zaprzestano jej drążenia. Trzecia, zachodnia sztolnia, o wlocie bardziej oddalonym od pierwszej, została z nią połączona korytarzem poprzecznym. W ten sposób uzyskano odpowiedni obieg powietrza i kontynuowano wykuwanie komory. Niedokończoną sztolnię środkową połączono węższym korytarzem ze sztolnią zachodnią. Niezbyt regularny kształt komory oraz fakt przystąpienia do likwidacji obozu wskazuje, że ten obiekt podziemny nie została ukończona zgodnie z zamierzeniami. Sieć wyrobisk nie jest zbyt rozbudowana. Jednak przyjmując średnie wielkości ich rozmiarów, przybliżona objętość wydobytej skały wynosi około 1850 m 3. W kamieniołomie być może wydobyto około 5000 m 3 wapienia (przyjmując szacunkowo wymiary wyrobiska 10x10x50 m). Urobek z wyrobisk podziemnych stanowi około 37% tego, co wydobyto w kamieniołomie. 186

7 5. Podsumowanie Sztolnie na Krzemionkach Podgórskich są zaniedbane, niezabezpieczone i w obecnym stanie mogą stanowić zagrożenie dla wchodzących tam osób. Na spągu wyrobiska zalegają śmieci, a w komorze i prowadzącym do niej korytarzu utrzymuje się woda. Wlot sztolni wschodniej wymaga zabezpieczenia ze względu na odspojony około metrowej wielkości blok wapienia. W niektórych miejscach ze stropu korytarzy odspoiły się niewielkie zwietrzałe fragmenty skał (niedawno, bo strop w tych miejscach nie jest osmolony). Sztolnie na Krzemionkach powstały w wyniku ciężkiej niewolniczej pracy więźniów hitlerowskiego obozu koncentracyjnego. Od kilku lat planuje się utworzenie na terenie byłego obozu Parku Pamięci oraz umieszczenia Obozu Płaszów na liście pomników zagłady. Dopiero w marcu 2003 roku przy wejściach na teren obozu zostały ustawione tablice informujące o charakterze tego miejsca. Sztolnie, jako element Obozu Płaszów, powinny być chronione, odpowiednio zabezpieczone i wyeksponowane. Projekt utworzenia Parku Pamięci przewiduje m. in. odtworzenie ścieżek między obozowymi barakami i zarysów placu apelowego. Częścią takiego Parku mogłaby być ekspozycja muzealna zorganizowana w sztolniach oraz w znajdującym się w pobliżu tzw. Szarym Domu, który w obozie służył jako karcer. Przykładem niekompletnej wiedzy o historii tego miejsca może być fakt oznaczenia i opisania sztolni na terenie byłego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego jako Jaskinie Żydowskie na niektórych wydawanych ostatnio planach Krakowa. Praca wykonana w ramach projektu badawczego KBN 4T12B04225 Literatura [1] Butryk, Scypion 2005 Obóz koncentracyjny w Płaszowie. /oboz1.html i [2] Gedeon 2004 Martylologia Kraków-Płaszów. /martyrologia_obozy_plaszow.html [3] Gradziński R. 1976: Chronione i godne ochrony obiekty geologiczne w okolicy Krakowa. Prace Muzeum Ziemi 25, [4] Słomka T 2000 Na dnie morza jurajskiego. Geoturystyka dla każdego. AGH Kraków. [5] Żółciak J Niewolnicza praca i śmierć. Obóz w Płaszowie. Gazeta Wyborcza Kraków marca 2003: 5. [6] Żółciak J Czas pamięci. Biuletyn Informacyjny Dzielnicy XIII Głos Podgórza nr 7 (27): 3. Drifts in limestone massiv of the Krzemionki Podgórskie Many excavations of old inactive quarrys exist in southern part of Cracow. The underground excavations exist either on the Krzemionki Podgórskie. These have been excavated by prisoners of concentration camp. At present they are disordered and they need preservation and protection. Przekazano: 31 marca 2005 r. 187