Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych na przykładzie kamieniołomu Pod Benedyktem

Transkrypt

1 WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Mat. Symp. str Małgorzata SZCZEPAŃSKA Polska Akademia Nauk IGSMiE, Kraków Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych na przykładzie kamieniołomu Pod Benedyktem Streszczenie Nieczynne kamieniołomy, zwłaszcza od wielu lat nie eksploatowane i położone w pobliżu dużych miast, mogą być obecnie obiektami użytkowymi. Przykład kamieniołomu Pod Benedyktem pokazuje, że nieczynne wyrobiska surowców skalnych wraz z otoczeniem mogą tworzyć interesujące zespoły przyrodniczo-historyczne. W tym celu należy je odpowiednio zabezpieczyć i zagospodarować zachowując cenne wartości krajobrazowe, przyrodnicze i kulturowe. 1. Wstęp Działalność górnicza doprowadza do silnych zmian antropogenicznych, jednak po zaprzestaniu wydobycia, stwarza możliwość bezpośredniego wglądu w budowę geologiczną, wzbogaca istniejące wartości przyrodnicze i krajobrazowe. W obrębie Krzemionek Podgórskich (w krakowskiej dzielnicy Podgórze) istnieje kilka wielkich wyrobisk nieczynnych kamieniołomów oraz cały szereg mniejszych, starych łomów, które od wieków były źródłem surowców skalnych dla potrzeb budownictwa dawnego Krakowa. Jednym z nich jest kamieniołom Pod Benedyktem (rys. 1.1). W jego najbliższym otoczeniu znajdują się interesujące obiekty historyczne. Miejsca takie powinny być szczególnie i kompleksowo chronione, odpowiednio zabezpieczone i zagospodarowane w celu zachowania ich różnorodnych wartości geologicznych, przyrodniczych, krajobrazowych, historycznych, ekologicznych i edukacyjnych. Dla zachowania tych wartości należy zapobiegać rozwojowi współczesnej zabudowy na tym obszarze. Kamieniołom Pod Benedyktem położony jest w centrum Krakowa w północnej części Krzemionek Podgórskich, które stanowią zespół wapiennych wzgórz wznoszących się na prawym brzegu Wisły. Krzemionki Podgórskie są zrębem tektonicznym ograniczonym uskokami o zrzutach wynoszących od kilkudziesięciu do 200 m (Rutkowski 1993; Rajchel 2003). Kamieniołom Pod Benedyktem usytuowany jest w północno-wschodnich zboczach Góry św. Benedykta u zbiegu ulic Limanowskiego i Rękawka (rys. 1.2). Powierzchnia kamieniołomu wynosi około 0,85 ha, a wysokość pionowych ścian w części zachodniej przekracza 20 m. 451

2 M. SZCZEPAŃSKA Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych... Rys Zachodnia część kamieniołomu Pod Benedyktem Fig West part of Below Benedict quarry Rys Plan kamieniołomu Pod Benedyktem Fig Site plan of Below Benedict quarry 452

3 WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie 2. Historia użytkowania kamieniołomu Pod Benedyktem Północne stoki Krzemionek Podgórskich są najstarszym i najdłużej wykorzystywanym miejscem pozyskiwania surowca wapiennego używanego w zabytkowych budowlach starego Krakowa (Tyrowicz 1977; Rajchel 2003). W tym rejonie jednym z najstarszych, działających już w średniowieczu kamieniołomów, jest kamieniołom Pod Benedyktem (Tyrowicz 1977; Rajman 1994), położony bezpośrednio przy starym trakcie handlowym, co było wtedy niezmiernie ważne ze względu na możliwości transportu. Być może jest to kamieniołom zakupiony w 1375 roku przez miasto od Hinczy Czipsera, pochodzącego z rodziny budowniczych ówczesnego Krakowa (Rajchel 2003). Dobre właściwości techniczne (tab. 2.1) i dobra (choć trudna przy wykonywaniu gotyckich detali) obrabialność wapienia z kamieniołomu Pod Benedyktem sprawiły, że wydobywano tutaj kamień łamany wykorzystywany do budowy murów obronnych (tzw. mur dziki) oraz bloki na elementy kamienne budowli gotyckich (np. ciosy narożnikowe przy murach ceglanych i przyporach szkarpowych, gzymsy, kapniki, obramowania otworów okiennych, portale, filary i żebra sklepień) (Tyrowicz 1977). Tabela 2.1. Właściwości techniczne wapienia z kamieniołomu Pod Benedyktem (vide Tyrowicz 1977) Table 2.1. Technical properties Below Benedict quarry (vide Tyrowicz 1977) wielkość jednostka wartość uwagi ciężar właściwy G/cm 3 2,72 - ciężar objętościowy G/cm 3 2,53 - porowatość % 7,00 - nasiąkliwość wagowa % 2,58 - mrozoodporność - - całkowita łupliwość - - brak wytrzymałość na ściskanie MPa suchy po nasyceniu wodą po zamrożeniu ścieralność cm 0,535 tarcza B Na podstawie planu podziału gruntów wykonanego w 1856 r. (vide Swaryczewski 1975) oraz wcześniejszej mapy warstwicowej (vide Żółciak 1996a), na której, prawdopodobnie w 1867 r., dorysowano kamieniołom i zbudowany ponad nim fort, można przypuszczać, że środkowa część kamieniołomu istniała przed 1856 r., część zachodnia powstała pomiędzy 1856 a 1867 r., a w części południowej eksploatację prowadzono później. Od stu lat (z przerwą w okresie okupacji) nieczynny kamieniołom służy celom szkolno rekreacyjnym. W 1904 r. na spągu wyrobiska zbudowano Miejską Szkołę Ludową... z obszernym placem zabawowym i gimnastycznym położonym poza budynkiem, a osłoniętym od wiatrów skałami Krzemionek... ( Nowości Ilustrowane R. I, nr 3, 15 X 1904 r., s. 5 - Wierzchosławska 2002). Okazały jednopiętrowy budynek szkolny wzniesiono w stylu historyzmu z elementami neoklasycyzmu i modernizmu (Żółciak 1996a). Szkołę tę nazywano 453

4 M. SZCZEPAŃSKA Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych... Szkołą pod św. Benedyktem. Ogrodzenie terenu szkoły i boiska powstało w 1955 r. (vide Wierzchosławska 2002). Obecnie w gmachu tym (ul. Limanowskiego 60/62) mieści się Szkoła Podstawowa nr 28 i Gimnazjum nr 35, a z ogrodzenia pozostał betonowy murek (wys. kilkudziesięciu cm) z resztkami metalowej siatki, oddzielający teren szkolny od ścian kamieniołomu (bardziej kompletne ogrodzenie istnieje od strony ul. Rękawka). Od marca 1941 r. do czerwca 1942 r. spora część kamieniołomu znajdowała się w granicach istniejącego w Podgórzu żydowskiego getta (Żółciak 1996b). W budynku szkolnym, który znajdował się na terenie getta, Niemcy magazynowali rzeczy zrabowane Żydom. Pomiędzy ścianą kamieniołomu a gmachem szkoły zachował się duży (długości około 40 m) fragment muru getta. Ściany kamieniołomu są terenem wspinaczkowym. W wielu miejscach, zwłaszcza na gładkich pionowych ścianach, umocowane są ringi służące do asekuracji, a w szczeliny wbite są haki. Już w latach sześćdziesiątych (XX wieku) były tu tzw. stare haki, a na początku lat dziewięćdziesiątych rozpoczęła się sportowa eksploracja kamieniołomu (Nowak i Słowakiewicz 2003). Wytyczono tu 43 trudne i średnio trudne drogi wspinaczkowe. W południowo wschodniej części kamieniołomu istnieje ogródek plac zabaw dla dzieci zamykany bramą od strony ul. Limanowskiego (przy wschodniej ścianie szkoły). 3. Obiekty historyczne w otoczeniu kamieniołomu W najbliższym otoczeniu kamieniołomu Pod Benedyktem istnieje kilka ciekawych obiektów historycznych, które wraz z kamieniołomem tworzą zespół o cennych walorach naukowo dydaktycznych i turystycznych tego fragmentu Krzemionek. Na Górze św. Benedykta, tuż przy urwisku kamieniołomu, znajduje się niewielki romańsko-gotycki kościółek św. Benedykta (XI-XII w.) z gontowym dachem i barokową sygnaturką (Żółciak 1996a) (rys. 3.1) oraz baszta artyleryjska Św. Benedykta (Fort Nr 31) wzniesiona w latach jako jedna z pierwszych fortyfikacji Twierdzy Kraków (Żółciak 1996a, b). Z urwiska roztaczają się rozległe widoki na sporą część Krakowa, jednak widok w kierunku starego miasta jest utrudniony przez drzewa zarastające stoki góry (rys. 3.2). Kościółek od ulicy Limanowskiego jest ledwo widoczny nawet, gdy drzewa nie mają liści. Od wschodu kamieniołom ogranicza skalny cypel sięgający aż nad ulicę Wielicką, również nadmiernie zarośnięty drzewami. Na południe od kamieniołomu znajduje się zachowany fragment Starego Cmentarza Podgórskiego, założonego pod koniec XVIII w. Spoczywają tu m. in.: Edward Dembowski ( ), Wojciech Bednarski ( ), Władysław Eljasz-Radzikowski ( ), Wojciech Eljasz-Radzikowski ( ), Emil Serkowski ( ), Józef Chrystian Zoll ( ), Fryderyk Zoll ( ) (Żółciak 1996b). Poniżej cmentarza stoi kapliczka z barokową figurą Boga Ojca, przeniesiona po wojnie z miejsca, gdzie obecnie znajduje się wiadukt kolejowy nad ul. Wielicką (Żółciak 1996a). Po przeciwnej stronie ulic Limanowskiego i Wielickiej zachowały się dwa domy z końca XVIII wieku: przy ul. Limanowskiego 47/49 dom z dachem łamanym oraz przy ul. Wielickiej 2 barokowo-rokokowy dworek - zajazd Pod św. Benedyktem, który w II poł. XIX w. służył jako koszary austriackie (Żółciak 1996a). Przy ul. Lwowskiej 30 znajduje się pałacyk Kryształ z końca XIX w. (Żółciak 1996a). 454

5 WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Rys Kościółek św. Benedykta Fig The St. Benedict church Rys Widok miasta z krawędzi kamieniołomu Fig City s view from quarry s edge 4. Opis geologiczny kamieniołomu Krzemionki Podgórskie są zrębem tektonicznym położonym w SE części wielkiej jednostki geologicznej - monokliny śląsko-krakowskiej. Zbudowane są z utworów powstałych w okresie 455

6 M. SZCZEPAŃSKA Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych... od górnej jury po plejstocen. Występują tu powstałe w górnej jurze (w oksfordzie) wapienie wykształcone w facji skalistej uławiconej oraz, znacznie mniej rozpowszechnione, wapienie skaliste nieuławicone i płytowe (Dżułyński 1953; Gradziński 1972; Rajchel 2003). Utwory kredowe reprezentowane są przez cenomańskie i turońskie piaszczyste zlepieńce i wapienie z otoczakami kwarcu oraz senońskie margle, margliste wapienie i opoki z czertami (kreda górna) odsłaniające się w dawnym kamieniołomie w Bonarce (Smoleński 1906; Alexandrowicz 1954; Barczyk 1956; Gradziński 1972, 1976). Z okresu paleogenu pochodzi kras kopalny, który powstał w wapieniach górnojuraskich m. in. w kamieniołomie Miejskim (Gradziński 1962, 1972; Felisiak 1992). W miocenie powstały wapienie słodkowodne oraz iły. W licznych odsłonięciach można obserwować kopalne platformy abrazyjne, płaszczyzny uskoków, wapienne powłoki caliche (Gradziński 1972; Michalik i in. 1989). Ściany kamieniołomu Pod Benedyktem są zbudowane z gruboławicowych, zalegających poziomo wapieni (środkową część ścian tworzy około 9 m miąższości ławica). Są to górnojurajskie wapienie skaliste uławicone, barwy jasnobeżowej, na powierzchniach zwietrzałych białej lub jasnoszarej. Pionowe ściany w miejscach nie opłukiwanych przez wodę są pokryte czarną patyną (rys 4.1). Wapienie skaliste są bardzo twarde i zwięzłe. Zawierają liczne konkrecje krzemionkowe (rys. 4.2) ciemnobrunatnej lub prawie czarnej barwy. Ze względu na większą od wapieni twardość i odporność na wietrzenie konkrecje wyraźnie zaznaczają się w morfologii ścian skały. Występują gęsto rozmieszczone w równoległych do powierzchni uławicenia horyzontach odległych od siebie o około 1,20 1,50 m oraz pojedynczo nieregularnie pomiędzy nimi. Mają formę soczewek lub mniej regularnych buł w większości kilkucentymetrowej miąższości i ok. 20 cm średnicy, ale także rozległych płaskur. Rys Odsłonięta powierzchnia szczeliny ciosowej w południowej części kamieniołomu Pod Benedyktem (z prawej strony widoczny fragment muru getta) Fig Uncovered surface of joint set fissure in south part of Below Benedict quarry (on the right side is showed the fragment of ghetto wall) 456

7 WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie Rys Konkrecja krzemionkowa o miąższości do 4 cm i średnicy 10 cm Fig Silica concretion of 4 cm thickness and 10 cm diameter W wapieniach występują liczne spękania ciosowe. Najliczniejsze są spękania pionowe o kierunku około 25 30º. Niektóre z nich utworzyły poprzeczne załomy (do 2 m szerokości) w najdłuższej ścianie kamieniołomu. Występują również szczeliny ciosowe, także o kierunku 25 30º, wypełnione brekcją. Odległości pomiędzy kolejnymi spękaniami wynoszą kilkanaście metrów. W południowej części kamieniołomu znajduje się bardzo gładka pionowa ściana wapienna (rys. 4.1) o wysokości do 10 m i około 35 m długości, która jest powierzchnią szczeliny ciosowej odsłoniętą wskutek wybrania skały po jednej (wschodniej) stronie szczeliny o kierunku 25 30º. Zachowały się na niej nieregularne fragmenty brekcji wypełniającej niegdyś szczelinę (rys. 4.3). Składa się ona z okruchów wapienia i konkrecji krzemionkowych, otoczaków kwarcu oraz piaszczysto-wapiennego spoiwa. Na ścianie tej widoczne są, odległe od siebie o 5 m, szczeliny poprzecznego systemu spękań ciosowych (około 140/60/N). Rys Fragment brekcji na powierzchni szczeliny ciosowej Fig Fragment of breccia on surface of joint set fissure 457

8 M. SZCZEPAŃSKA Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych... Na zachodniej ścianie kamieniołomu znajduje się mniejszy fragment odsłoniętej pionowej płaszczyzny ciosowej o rozciągłości ok. 30º. Występowanie spękań ciosowych o równych pionowych powierzchniach, o kierunku 30 35º jest charakterystyczne dla zrębowych wzgórz w rejonie Krakowa po prawej stronie Wisły (Gradziński 1976). Najdłuższa (około 125 m) ściana kamieniołomu, podlegająca ciągłym procesom wietrzenia i erozji, bardziej przypomina obecnie naturalną wychodnię skalną ze wspomnianymi wyżej załomami, porośniętą w wielu miejscach roślinnością (nawet drzewami) (rys. 4.4). Zachowały się na niej bruzdy świadczące o dawnej eksploatacji (około 8 cm szerokości i do 180 cm długości), rozmieszczonych nieregularnie na różnych wysokościach (rys. 4.5). Są to prawdopodobnie stare gniazda wykłute na kliny, przy pomocy których odspajano duże bloki skały (Tyrowicz 1977). Część kamieniołomu za ogrodzeniem szkolnym (wąski, lekko nachylony teren) zarośnięta jest krzakami (głównie dzikiego bzu) oraz wysokimi drzewami (m. in. klon, kasztan, brzoza) (rys. 1.1). Rys Efekt wietrzenia z udziałem roślinności rozwiniętego w środkowej części kamieniołomu Fig A effect of weathering partly caused by habitat plant developed in central part of quarry Rys Ślady dawnej eksploatacji Fig The old mining marks 5. Działania związane z ochroną i użytkowaniem kamieniołomu Gładką ścianę wapieni górnojurajskich, będącą odsłoniętą podczas eksploatacji powierzchnią szczeliny ciosowej w południowej części kamieniołomu Pod Benedyktem (rys. 4.1) proponowano (Gradziński 1976) objąć ochroną już 30 lat temu. Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U Nr 99 poz z dnia 2 lipca 2001 r.) wprowadziła nowe formy ochrony. Ścianę tą należy ustanowić pomnikiem przyrody lub stanowiskiem dokumentacyjnym przyrody nieożywionej. Niektóre nadmiernie zasłaniające ją drzewa (samosiejki) powinny zostać wycięte. Umieszczenie tablic informacyjnych na temat geologii, 458

9 WARSZTATY 2004 z cyklu Zagrożenia naturalne w górnictwie historii starego kamieniołomu oraz muru getta dałoby lepsze możliwości wykorzystania edukacyjnych wartości kamieniołomu. Ostatnio powstał projekt przebudowy fortu św. Benedykta (Fijałek 2004; Stachnik 2004). Stowarzyszenie Kultury Akademickiej Instytut Sztuki zamierza fort odrestaurować, ale również dobudować nad nim szklaną kopułę (rys. 5.1), aby zorganizować centrum konferencyjno-kongresowe, kawiarnię i galerię. Do fortu dojeżdżałoby się windą z parkingu usytuowanego w kamieniołomie. Nie jest to jeszcze ostateczna wersja projektu. Należy mieć nadzieję, że nie ulegnie zmianie historyczny charakter Góry św. Benedykta, w zasługującej na ochronę ścianie kamieniołomu nie zostanie wykonany szyb windy, a w kamieniołomie nie powstanie parking. Korzystniejszym rozwiązaniem byłby parking podziemny wykonany techniką górniczą. Mocne skały wapienne stwarzają dobre warunki geomechaniczne do budowy takiego obiektu. Projekt podziemnego parkingu powinien być poprzedzony badaniami geologiczno-inżynierskimi, geomechanicznymi i geofizycznymi, w prowadzeniu których krajowe instytucje naukowo-badawcze mają duże doświadczenie. Kamieniołom i otoczenie szkoły zostałoby wtedy niezmienione, a winda znajdowałaby się w głębi masywu skalnego. Odnowiony fort może służyć społeczeństwu, ale trzeba najpierw stworzyć rozsądny projekt, obejmujący także zagospodarowanie otoczenia i zachowujący historyczny charakter tego uroczego zakątka Krakowa. 6. Podsumowanie Rys Wizualizacja projektu nadbudowy fortu św. Benedykta (Stachnik 2004) Fig A visualization of the project of St. Benedict fortress superstructure Nieczynne kamieniołomy wraz ze swym otoczeniem mogą tworzyć kompleksy przyrodniczo-historyczne odgrywające ważną rolę w życiu lokalnych społeczności. Ich właściwe zagospodarowanie jest szansą zachowania cennych wartości użytkowych. Stają się one wtedy miejscami chętnie odwiedzanymi przez miłośników historii, przyrody i krajoznawstwa. Takim miejscem może być Góra św. Benedykta na Krzemionkach Podgórskich. Ze swą ciekawą historią, zabytkami i nieczynnym kamieniołomem posiada ona niepowtarzalne walory historyczno-krajobrazowe, przyrodnicze i edukacyjne. Odpowiednie odrestaurowanie i wykorzystanie fortu mogłoby ożywić i spopularyzować to miejsce. 459

10 M. SZCZEPAŃSKA Wartości użytkowe nieczynnych kamieniołomów surowców skalnych... Literatura [1] Alexandrowicz S. 1954: Turon południowej części Wyżyny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica 4: [2] Barczyk W. 1956: O utworach górnokredowych na Bonarce pod Krakowem. Stud. Soc. Sc Turon. Sect. C. 3, 2: [3] Dżułyński S. 1953: Tektonika południowej części Wyżyny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica 3: [4] Fijałek K. 2004: Klosz nad twierdzą. Gazeta Wyborcza Kraków, 12 marca [5] Felisiak I. 1992: Osady krasowe oligocenu i wczesnego miocenu oraz ich znaczenie dla poznania rozwoju tektoniki i rzeźby okolic Krakowa. Annales Societatis Geologorum Poloniae 62: [6] Gradziński R. 1962: Rozwój podziemnych form krasowych w południowej części Wyżyny Krakowskiej. Rocznik PTG 31/4: [7] Gradziński R. 1972: Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 335 s. [8] Gradziński R. 1976: Chronione i godne ochrony obiekty geologiczne w okolicy Krakowa. Prace Muzeum Ziemi 25: [9] Michalik M., Paszkowski M., Szulc J. 1989: Węglanowe utwory pedogeniczne miocenu okolic Krakowa. Przewodnik LX Zjazdu PTG września 1989, Kraków, [10] Nowak R., Słowakiewicz W. Krzemionki. Przewodnik wspinaczkowy TOPO. (aktualizacja: ). [11] Rajchel J (w druku): Budowa geologiczna Krzemionek Podgórskich. Materiały III sesji podgórskiej pt. O ochronę przyrody Krzemionek Podgórskich. Kraków 20 IX [12] Rajman J. 1994: Najdawniejsze dzieje kościoła św. Benedykta na górze Lasoty. Mons ante Cracoviam. Rocznik Krakowski 60. [13] Rutkowski J. 1993: Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: Arkusz Kraków (973). Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. 46 s. [14] Smoleński J. 1906: Dolny senon w Bonarce. I Głowonogi i inoceramy. Rozprawy PAU, B46, ser. III, 6: [15] Stachnik P. 2004: Fortyfikacja niezgody. Dziennik Polski nr 68 s, 21 marca [16] Swaryczewski A. 1975: Wzgórze Lasoty, studium historyczno-konserwatorskie, Kraków. (niepubl.). [17] Tyrowicz T. 1977: Kamień w zabytkach średniowiecznego Krakowa. Bibl. Jagiell., Kraków (niepubl.). [18] Wierzchosławska M. 2002: Gmach dawnej Szkoły Ludowej w Podgórzu. Dokumentacja historyczno-konserwatorska budynku szkoły przy ul. Limanowskiego 60/62 w Krakowie. Kraków. Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków. Nr inwentarza 1104/03. [19] Żółciak J. 1996a: Krótki przewodnik po zabytkach Podgórza. [w:] Wolne, król. miasto Podgórze, Płaszów, Rybitwy, Przewóz. Zarys przemian historycznych, oprac. zbior. pod redakcją J. Żółciaka. Kraków. (niepubl.). [20] Żółciak J. 1996b: Zarys przemian dziejowych miasta Podgórza oraz wsi Płaszów, Rybitwy, Przewóz - historycznych miejscowości Dzielnicy XIII. [w:] Wolne, król. miasto Podgórze, Płaszów, Rybitwy, Przewóz. Zarys przemian historycznych, oprac. zbior. pod redakcją J. Żółciaka. Kraków. (niepubl.). Utilizable values of post-mining quarry of rock raw-materials on example of Below Benedict quarry Closed quarries, especially not exploited from many years and located in the vicinity of the big cities, actually can be the objects of development. The example of Below Benedict quarry shows that closed quarries of rock raw-materials with the surroundings can create interesting historical natural complex. They should be properly protected and managed preserving precious landscape, natural and cultural values. 460 Przekazano: 23 marca 2004 r.