Społeczne postawy wobec środowiska przyrodniczego na zdegradowanych terenach poprzemysłowych na przykładzie krakowskiej Bonarki

Transkrypt

1 Ogólnopolski konkurs dla studentów i młodych pracowników nauki na prace naukowo-badawcze dotyczące rewitalizacji terenów zdegradowanych Społeczne postawy wobec środowiska przyrodniczego na zdegradowanych terenach poprzemysłowych na przykładzie krakowskiej Bonarki mgr Marek Ciechowski Kategoria społeczna SPONSORZY ORGANIZATOR

2 Plan wystąpienia 1) Cel badań, 2) Obszar i metody badań, 3) Postawy wobec stawów powyrobiskowych i obiektów pofabrycznych w Bonarce, 4) Typy postaw i czynniki je kształtujące, 5) Podsumowanie.

3 Cel badań przedstawienie społecznych postaw wobec środowiska przyrodniczego na rewitalizacji zdegradowanych terenów poprzemysłowych, w tym celu posłużono się przykładem krakowskiej Bonarki, obszaru bardzo cennego pod względem przyrodniczym, a jednocześnie miejsca, gdzie znajdował się kontrowersyjny obiekt przemysłowy, który zakończył swoją działalność na początku XXI wieku (Zakłady Chemiczne Bonarka )

4 Obszar i metody badań Obszar po dawnych Zakładach Chemicznych Bonarka leży w dzielnicy Podgórze Duchackie w Krakowie, pomiędzy ulicą Kamieńskiego a Turowicza 1 obszar łagiewnicki, 2 obszar staropodgórski, 3 obszar duchacki, 4 obszar po dawnych Zakładach Chemicznych Bonarka, 5 rezerwat przyrody Bonarka, 6 staw powyrobiskowy, 7 granica dzielnicy, 8 linia kolejowa, 9 główne drogi, 10 główne rzeki, 11 nazwa dzielnicy, 12 nazwa ulicy

5 Obszar i metody badań Najważniejsze wydarzenia związane z Bonarką: w latach 80. XIX wieku w Bonarce istniała cementownia, która działała do 1930 roku, na południe od cementowni powstała Cegielnia Bonarka, która swoje początki miała w 1912 roku. W wyniku jej działalności powstały stawy powyrobiskowe, od 1948 roku wznowiono działalność przemysłową, dzięki powstaniu zakładu produkującego nawozy sztuczne, Państwowej Fabryki Supertomasyny Bonarka, wytwarzanie supertomasyny oraz innych nawozów sztucznych miało bardzo niekorzystny wpływ na środowisko przyrodnicze, pracowników zakładu oraz okolicznych mieszkańców, głównie w wyniku emisji fluoru, próba ograniczenia skażenia atmosfery spowodowała zmianę produkcji i rozpoczęcie wytwarzania dwuwapniowego fosforanu paszowego. Wymagało to jednak powstania osadników fluorku wapnia, które gromadziły szlamy poprodukcyjne (funkcjonowały one do 1993 roku, czyli do momentu wprowadzenia wytwarzania trójwapniowego fosforanu paszowego), na początku XXI wieku fabryka zakończyła swoją działalność, w latach obszar po fabryce nawozów sztucznych zrewitalizowano,

6 Obszar i metody badań w miejscu po fabryce nawozów sztucznych powstało centrum handlowousługowo-rozrywkowe wchodzące w skład inwestycji o nazwie Bonarka City Center (I etap), w następnych etapach (drugim i trzecim) powstaną biurowce oraz apartamenty, Wnętrze centrum handlowego Bonarka City Center z najbardziej charakterystyczną częścią kompleksu, palmiarnią

7 Obszar i metody badań Pomimo silnych przekształceń środowiska naturalnego przez człowieka, w Bonarce znajduje się tereny bardzo cenne przyrodniczo, które wymagają ochrony Rezerwat przyrody Bonarka w miejscu dawnego kamieniołomu Stawy powyrobiskowe obecnie nie objęte żadną prawną ochroną, mimo że stanowią siedlisko dla gatunków chronionych

8 Obszar i metoda badań głównym źródłem danych na temat postaw było 136 wywiadów kwestionariuszowych z mieszkańcami dziewięciu jednostek urbanistycznych, które znajdują się w okolicy Bonarki, wyróżniono trzy obszary badawcze ze względu na ich położenie geograficzne: - obszar łagiewnicki, - obszar staropodgórski, - obszaru duchackiego, w każdym z wymienionych trzech rejonów pozyskano do badań od 43 do 47 respondentów, badania przeprowadzono na przełomie 2008 i 2009 roku, czyli w okresie po wyburzeniu budynków po Zakładach Chemicznych Bonarka, a przed ukończeniem budowy centrum handlowo-usługowo-rozrywkowego Bonarka City Center,

9 Obszar i metoda badań każdemu z uczestników badań zadano kilkanaście pytań dotyczących wyobrażeń, preferencji i postaw wobec Bonarki w niniejszej wystąpieniu przedstawione zostaną dwa z nich: - pierwsze pytanie dotyczyło postawy wobec stawów, - drugie pytanie dotyczyło postawy wobec obiektów pofabrycznych, na podstawie odpowiedzi wyróżniono 4 typy postaw w celu określenia czynników kształcących postawy społeczne użyto testu χ2 (chi-kwadrat), istnienie zależności między postawami respondentów a ich odpowiedziami (w tym o cechy osobowe) stwierdzono na poziomie istotności wynoszącym 0,05,

10 Postawy wobec stawów

11 1 źle się stało, że budynki po Zakładach Chemicznych Bonarka zostały wyburzone, należało je odremontować i wykorzystać nadal na cele przemysłowe, 2 źle się stało, należało je odremontować i przeznaczyć pod inną działalność nieprzemysłową, 3 źle się stało, powinny one pozostać w stanie sprzed wyburzenia 4 dobrze się stało, że budynki po Zakładach Chemicznych Bonarka zostały wyburzone i powstanie na nich miejscu Bonarka City Center, 5 dobrze się stało, ale na ich miejscu powinna powstać inna inwestycja niż Bonarka City Center.

12 Typy postaw 1) Ochrony środowiska przyrodniczego Charakterystyka: dążenie do ochrony zachowanych wartości środowiska przyrodniczego, mimo iż uległo ono silnej degradacji przez przemysł, chęć zagospodarowania zdegradowanych terenów poprzemysłowych na tereny zielone (zalesienie, tworzenie parków itp.), 2) Rozwoju rekreacji i sportu Charakterystyka: dążenie do zachowania istniejącej funkcji rekreacyjnej obszaru wokół dawnych terenów fabrycznych, chęć zagospodarowania terenów po obiektach przemysłowych na cele związane z rekreacją i sportem (np. budowa hal, boisk sportowych, kortów tenisowych itp., które powinna otaczać zieleń), chęć wykorzystania terenów poprzemysłowych jako miejsc wypoczynku oraz aktywnej rekreacji,

13 Typy postaw 3) Zagospodarowania terenu pod zabudowę Charakterystyka: dążenie do wykorzystywania terenów poprzemysłowych pod nowe inwestycje głównie związane z handlem i usługami (także rozwojem funkcji rekreacyjnej związanej z rozrywką np. otwarciem nowego kina), ewentualnie dalszą kontynuacją lub uruchomieniem nowej produkcji przemysłowej, prezentowanie poglądu, że ważniejszy jest rozwój nowej inwestycji, która będzie przynosić korzyści ekonomiczne (nowe firmy, nowe miejsca pracy itp.) niż zachowaniem i rozwojem terenów zielonych w celu ochrony środowiska lub rekreacyjnym, 4) Brak ukształtowanych postaw Charakterystyka: brak zainteresowania obecnym i przyszłym stanem terenów poprzemysłowych, mimo że znajdują się one w sąsiedztwie, brak sprecyzowanych poglądów, w jaki sposób należałoby zagospodarować dany teren poprzemysłowy (akceptowanie istnienia nieużytków poprzemysłowych).

14 Postawa wobec stawów Ochrony środowiska przyrodniczego Postawa wobec sposobów zagospodarowania obiektów po Zakładach Chemicznych Bonarka Rozwoju rekreacji i sportu Zagospodarowania terenu pod zabudowę Brak ukształtowanych postaw Typy postaw Razem Ochrony środowiska przyrodniczego 7,4 3,7 25,7 0,7 37,5 Rozwoju rekreacji i sportu 2,9 2,9 19,9 0,0 25,7 Zagospodarowania terenu pod zabudowę Brak ukształtowanych postaw 0,0 0,7 8,1 0,0 8,8 3,7 1,5 22,8 0,0 27,9 Razem 14,0 8,8 76,5 0,7 100,0

15 Typy postawy W przypadku postaw dotyczących obszaru fabryki zdecydowanie przeważa opinia ponownego zagospodarowana terenu. Zdania o stawach i ich dalszym losie są o wiele bardziej zróżnicowane. Jednak niewiele osób badanych przyjmowało taką samą postawę wobec stawów powyrobiskowych i budynków poprzemysłowych. Nieco ponad 8% respondentów zagospodarowałby te tereny pod budownictwo, 7,4% przyjmowało postawę proekologiczną, a mniej niż 3% przeznaczyłoby omawiany teren wyłącznie na funkcję rekreacyjną. Najwięcej postaw miało zróżnicowany charakter, głównie nawiązujący do wykorzystania terenu po zakładach chemicznych pod nową inwestycję z różnym nastawieniem do istniejących zbiorników wodnych.

16 Czynniki kształtujące postawy Takie zróżnicowanie wynika z różnych czynników kształtujących postawy społeczne. Na podstawie testu χ2 (chi-kwadrat) ustalono, że tylko miejsce zamieszkania respondenta ma znaczenie przy kreowaniu nastawienia do obydwu terenów poprzemysłowych. Mieszkańcy z obszaru duchackiego byli przeważnie zwolennikami ochrony prawnej stawów oraz zagospodarowania na nowo omawianej części miasta, jednak niekoniecznie związanego z realizacją inwestycji Bonarka City Center. Z kolei respondenci z obszaru łagiewnickiego byli mniej przychylnie ustosunkowani do tej części Krakowa (m.in. najwyższy odsetek opinii o zasypaniu stawów). Stwierdzono także, że postawa proekologiczna wobec zbiorników wodnych zauważalna jest u osób, które choć raz pojawiły się w Bonarce w tym szczególnie w rezerwacie przyrody, Lasku Bonarka, okolicznych ogródkach działkowych i pobliżu stawów oraz często odwiedzają tę część miasta. Takie samo nastawienie zaobserwowano u mieszkańców, którzy spędzają swój wolny czas w Bonarce, (np. na spacerach wędkowaniu, opalaniu się itp.) oraz u osób starszych i mężczyzn. W przypadku zwolenników zagospodarowania zakładów na cele nieprzemysłowe lub nową inwestycję wykazano zależność z wyższym wykształceniem oraz z faktem uczęszczania ulicą Turowicza w pobliżu obszaru, gdzie stały Zakłady Chemiczne Bonarka.

17 Podsumowanie większość lokalnego społeczeństwa posiada określoną świadomość i postawę wobec terenów poprzemysowych, ale także różne wizje wykorzystania tych obszarów. W przypadku Bonarki, poza grupą osób o nieukształtowanej opinii, wyróżniono z punktu widzenia środowiska przyrodniczego jeszcze 3 typy postaw: jego ochrony, rozwoju rekreacji i sportu oraz zagospodarowania terenu pod zabudowę, najczęściej mieszkańcy prezentowali pogląd, że teren po zakładach chemicznych należy wykorzystać pod nową inwestycję, przy czym nastawienie do stawów powyrobiskowych miało bardziej zróżnicowany charakter (proponowano ochronę obszaru, bądź wykorzystanie go na cele rekreacyjne), wykazanie, że czynniki przestrzenne (w tym zwłaszcza miejsce zamieszkania) częściej wyjaśniają ukształtowanie opinii respondentów niż ich cechy społeczne, powinno zrewidować pogląd często prezentowany w badaniach socjologicznych, że standardowe dane o osobach ankietowanych stanowią podstawę do określenia postaw społecznych.

18 Literatura Zachuta L. 2001: Historia Fabryki Portland-Cementu Bernarda Libana, Cement Wapno Beton 2, s Anioła J., Małecki Z. 1967: Tezy dotyczące zmniejszenia zapylenia atmosfery w granicach miasta Krakowa, Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie 155, zeszyt specjalny 12, s Ciechowski M. 2010: Oddziaływanie antropogeniczne na środowisko przyrodnicze krakowskiej Bonarki, Prace Geograficzne 123, s Exner S. 1967: Efekty ekonomiczne redukcji emisji pyłów przemysłowych w procesie produkcji supertomasyny, Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie 155, zeszyt specjalny 12, s Fedorowska Z., Librowska B., Wójtowicz Z. 1978: Badanie zawartości fluoru w roślinnych produktach spożywczych uprawianych w zasięgu emisji związków fluoru przez Zakłady Przemysłu Nieorganicznego Bonarka w Krakowie, Bromatologia i chemia toksykologiczna XI, 3, s Golinger-Tarajko M. 2002: Metody oceny ekologicznej i ekonomicznej modernizacji procesów technologicznych na przykładzie wytwarzania związków chromu i fosforu, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie 153. Kudłek J., Pępkowska A., Walasz K., Weiner J. 2005: Koncepcja ochrony różnorodności biotycznej miasta Krakowa, Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Pleti Z. 1996: Krakowskie Zakłady Przemysłu Nieorganicznego Bonarka, Praca zbiorowa pod red. Kruszka F., Wartalski A. Historia polskiego przemysłu nieorganicznego, Seria: Karty polskiego przemysłu chemicznego 4, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego, Warszawa, s Szczepańska M. 2005: Przegląd wyrobisk górniczych Krzemionek Podgórskich, Praca zbiorowa pod red. Szczepańska M., Pilecka E. Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków, s Świeboda M. 1970: Wpływ przemysłowych zanieczyszczeń powietrza na roślinność w otoczeniu Fabryki Supertomasyny Bonarka w Krakowie, Ochrona Przyrody 35, s Walczewski J., Jonak Z., Dworak T. Z., Łukaszewski J., Marchewczyk W. 1986: Warunki pracy i życia w Krakowie, Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica, Sozologia i Sozotechnika 22, s

19 Podziękowania DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ Marek Ciechowski