Zawiłości etymologiczne i znaczeniowe nazw huba i hubka

Transkrypt

1 Wiadomości Botaniczne 54(1/2): 35 39, 2010 Zawiłości etymologiczne i znaczeniowe nazw huba i hubka Andrzej CHLEBICKI CHLEBICKI A Touchwoods and tinders. Wiadomości Botaniczne 54(1/2): Dried touchwoods of Fomes fomentarius and Phellinus igniarius are mentioned as substance used to ignite fireworks in the past. Its Polish etymology and synonyms are given. The old recepture of tinder dispensing is cited. KEY WORDS: Fomes fomentarius, tinder, Poland Andrzej Chlebicki, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, ul. Lubicz 46, Kraków, a.chlebicki@botany.pl Każdy z nas pamięta tekst Adama Mickiewicza (1986) z Pana Tadeusza zaczynający się od słów Grzybów było w bród z pięknymi opisami grzybów jadalnych, zaś innych imiona znane tylko w zajęczym lub wilczym języku są zaledwie wspomniane, choć jest ich bez liku. W czwartej księdze, w której poeta opisuje matecznik, trafnie oddaje klimat bagiennych borów otaczających dystroficzne jeziorka, podkreślając występowanie na martwych drzewach epiksylicznych mchów i nadrzewnych grzybów: Małe jeziorka, trawą zarosłe na poły, Tak głębokie, że ludzie dna ich nie dośledzą (Wielkie jest podobieństwo, że tam diabły siedzą). Woda tych studni sklni się, plamistą rdzą krwawą. A z wnętrza ciągle dymi zionąc woń plugawą Od której drzewa wokoło tracą liść i korę; Łyse, skarłowaciałe, robaczliwe, chore, Pochyliwszy konary mchem kołtunowate I pnie garbiąc brzydkimi grzybami brodate, Siedzą wokoło wody, jak czarownic kupa Grzejąca się nad kotłem, w którym warzą trupa. Tak więc grzyby nadrzewne słusznie były przez Mickiewicza kojarzone z pierwotnymi lasami w rozumieniu Falińskiego (1993). Grzyby tworzące twarde, przyczepione bokiem do pni drzew owocniki są powszechnie nazywane hubami. Istnieje też inny, dawniej stosowany termin bedłka oznaczający grzyba gorszego gatunku. Natomiast hubka oznacza przygotowany z miąższu huby, łatwopalny materiał (Doroszewski , Bańkowski 2000), przechowywany w wodoszczelnym woreczku takim, jak np. niewyprawiona moszna byka. Zdaniem Brücknera (1927) wyraz huba jest zapożyczeniem ze staroczeskiego húba. Jest to wyraz etymologicznie tożsamy z polskim gęba, który oznacza twarz, usta, pysk (Boryś 2005). Pierwotne znaczenie tego terminu to coś wypukłego, narośl na ciele lub drzewie (Boryś 2005). Obok wyraźnie zapożyczonej nazwy huba występuje w polszczyźnie od XV wieku wyraz gębka w funkcji nazwy któregoś z gatunków grzybów nadrzewnych. Niewątpliwie grzyby te mogły kształtem przypominać część ludzkiej twarzy. Mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego używali dla tych grzybów określenia gąbol (Majewski 1894). W Słowniku staropolskim (1956), wyraz gębka ma różne znaczenia. W znaczeniu zoologicznym jest to Euspongia (Spongia) offi cinalis L. z polskimi

2 36 A. Chlebicki odpowiednikami gębka, gąmbka, gąpka i gambka; w znaczeniu mikologicznym jest to np. Elaphomyces granulatus Fr. jelenia gębka, a także Fomitopsis officinalis (Vill.) Bondartsev. & Singer modrzewiowa gębka, niedźwiedzia gębka, i wreszcie w znaczeniu botanicznym Rheum officinale Baill. czyli gębka zamorska. W Słowniku polszczyzny XVI wieku (1973) gębka oznacza dolną część twarzy łącznie z jamą ustną z dużymi wargami. Także w tym słowniku gębka oznacza zwierzę prowadzące życie osiadłe na dnie mórz Euspongia officinalis (Linnaeus, 1759), grzyba pasożytniczego na modrzewiu (Fomitopsis officinalis), narośl na klonie lub jaworze, grzyb podziemny (Elaphomyces granulatus). Linde (1855) wymienia jeszcze gębkę jelenią, jajka (sic!) i podaje obok nazwę Phallus impudicus L.! Sprawa nieco się komplikuje, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że dawniej z owocników nadrzewnych grzybów (hub) wytwarzano gąbki (porównaj niem. Zunder-Schwamm, Feuer-Schwamm). I tak np. ksiądz Kluk (1805) nazywa hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius (L.) J. J. Kickx.) hubą gąbkową. Dawniej wysuszony miąższ tej huby służył do tamowania krwi, a nawet wyrabiano z niego ciepłe czapki (Svrček, Vančura 1987). Kluk (1805) pisze, że różni się ten rodzaj od innych bedłek tym, że ma głowę horyzontalną, a u spodu głowy dziurki. Przypuszczalnie w przeszłości mogło dojść do nałożenia się na siebie dwu odmiennych znaczeń tego terminu. Ewolucja dzisiejszego wyrazu huba następowała w kolejności: dolna część ludzkiej twarzy (gęba) owocnik nadrzewnego grzyba (gęba, gębka), przejęcie ze staroczeskiego wyrazu huba (grzyb) spreparowany owocnik nadrzewnego grzyba (gębka, fungus chirurgorum, hubka) szkielet morskiego zwierzęcia (gębka, gąbka). Od dawien dawna huby były używane przez człowieka, głównie jako materiał do rozniecania ognia. Sposób użytkowania tych grzybów został uwieczniony w licznych nazwach takich, jak np. żagiew i huba ogniowa. Jakie zatem gatunki grzybów wykorzystywano dawniej przy wytwarzaniu hubek? W literaturze możemy spotkać się z różnymi nazwami grzybów. W niniejszym artykule ograniczę się do omówienia dwu gatunków takich nadrzewnych grzybów. Jest to wspomniany już hubiak pospolity Fomes fomentarius i czyreń ogniowy Phellinus igniarius (L.) Quel. Hubiak pospolity, Fomes fomentarius (L.) J. Kickx f. Jest to podstawowy gatunek, który był używany do rozniecania ognia. Należy podkreślić, że w starych monografiach i podręcznikach grzyb ten figuruje pod różnymi nazwami poczynając od Boletus fomentarius L., Sp. pl. 2: 1176 (1753), Polyporus fomentarius (L.) Fr., Systema mycologicum (Lundae) 1: 374 (1821), Ochroporus fomentarius (L.) J. Schröt., Krypt.-Fl. Schlesien 3(1): 486 (1888) i Fomes fomentarius (L.) J. Kickx f., Fl. Crypt. Flanders: 237 (1867). Słowo fomes w języku łacińskim oznacza podpałkę (Czerski 1822). Niemniej jednak, określenie to zostało wprowadzone dopiero po stu dwunastu latach od ukazania się słynnego dzieła Linneusza (1753) z pierwszą nazwą tego grzyba: Boletus fomentarius, zebranego na brzozie. Linneuszowski, drugi człon nazwy: fomentarius można przetłumaczyć jako podpalający. Stąd najstarsza nazwa tego grzyba (datowana na 1753 r.: Boletus fomentarius) brzmi po przetłumaczeniu: grzyb podpalający, natomiast obecnie używana nazwa Fomes fomentarius to podpałka zapalająca (w tłumaczeniu dosłownym). Kluk (1805) tak opisuje Boletus fomentarius Hubka gąbkowa: Ryc. [Fig.] 1. Fomes fomentarius (fot. [phot.] D. Karasiński).

3 Zawiłości etymologiczne i znaczeniowe nazw huba i hubka 37 się przez wiele lat, rozwija się nawet po śmierci drzewa. Owocniki również są wieloletnie. Po przełamaniu owocnika wyraźnie widać kolejne, coroczne warstwy hymenoforu. Ponad tymi warstwami znajduje się miękki miąższ, z którego wyrabiano tampony i hubkę do zapalania (Ryc. 3). W sumie, zaledwie 30% masy owocnika nadaje się do wykorzystania. Ryc. [Fig.] 2. Fomes fomentarius (fot. [phot.] D. Karasiński). Nie ma trzona. Głowa wypukła, nierówna. Dziurki okrągławe, równe, rdzawe. Rośnie także na pniach brzozowych. Majewski (1894) w swoim słowniku wyjaśnia, że: Ochroporus fomentarius to po polsku hub bukowy, huba bukowa, huba żagwiowa, hubka, żagiew, żagwia, żażoga, po ukraińsku hubka, po chorwacku kresavna goba. Wysuszony miąższ tego grzyba służył jako gąbka i był używany do tamowania krwi, stąd jego stara nazwa Fungus chirurgorum (Domański et al. 1967). Hubiak pospolity (Ryc. 1, 2) jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Polsce. Znane są także kopalne owocniki tego grzyba z miocenu (Skirgiełło 1960) i holocenu (Chlebicki, Lorenc 1997), znalezione na terenie Dolnego Śląska. Grzyb występuje głównie na bukach i brzozach. Grzybnia tego gatunku utrzymuje Ryc. 3. Fomes fomentarius przekrój (fot. D. Karasiński). Fig. 3. Fomes fomentarius section (phot. D. Karasiński). Czyreń ogniowy, Phellinus igniarius (L.) Quel. W Dykcyonarzu roślinnym księdza Kluka (1805) gatunek ten figuruje pod nazwą Boletus igniarius czyli Hubka ogień chwytająca. Nie ma trzona, głowa wypukła, gładka. Dziurki bardzo cienkie. Rośnie na różnych drzewach. W gospodarstwie ta Hubka i znajoma i potrzebna jest do zapalania ognia przez uderzenie o stal krzemieniem. Na to moczy się w ługu robionym z moczu i popiołu przez dni kilka: opłukawszy potem, bije się drewnianym młotem, i powtórnie namoczywszy w ługu popiołowym, wysusza. Jeszcze lepsza będzie, gdy się do powtórnego ługu przyda nieco saletry. W lekarstwie przyłożona na rany, ale bez opisanego przygotowania na Hubkę, osobliwszym sposobem krew płynącą zastanawia. Dalej pisze: Hubki na drzewach rosnące, osobliwie wierzbowe i osowe, służą przy krzesaniu ognia. To samo powtarza Linde (1855) dodając na końcu, że Hubki, gębki albo żagwie na dębach, sosnach, bukach, brzozach rosną; najlepsze są jednak modrzewiowe. Termin modrzewiowe hubki oznacza grzyba Fomitopsis offi cinalis, używany w lecznictwie (Chlebicki, Łuszczyński 2002). Majewski (1894) dla Ochroporus (Ochropus) igniarius podaje takie polskie nazwy, jak hubka, huba ogniowa, hubka ogień chwytająca, hubka twarda, żagiew a także ukraińskie hubka oraz chorwackie hrastov trud. Czyreń ogniowy ma owocnik kopytowaty (Ryc. 4), lecz o nieco spłaszczonym brzegu (Ryc. 5) i nie tak wysoki jak u hubiaka pospolitego (Ryc. 2). Hymenofor owocnika jest niewyraźnie wielowarstwowy, miąższ silnie zdrewniały, twardy, koloru świeżych kasztanów

4 38 A. Chlebicki Ryc. 6. Phellinus igniarius przekrój (fot. D. Karasiński). Fig. 6. Phellinus igniarius section (phot. D. Karasiński). Ryc. [Fig.] 4. Phellinus igniarius (fot. [phot.] D. Karasiński). (Ryc. 6). Czyreń ogniowy występuje dość pospolicie w całej Polsce na wierzbach, brzozach, grabach, osikach, dębach i wielu innych drzewach. Gatunek ten wytwarza zbyt twarde owocniki aby mogły być używane do niecenia ognia. Dlatego jedną z jego z nazw jest właśnie hubka twarda. Przypuszczam, że w czasach księdza Kluka nie odróżniano F. fomentarius od Ph. igniarius; wynika to również z opisu owocników: głowa wypukła, gładka, podczas gdy owocniki Ph. igniarius są kopytowate, koncentrycznie bruzdowane i głęboko spękane (Domański et al. 1967). Również Jundziłł (za Linde 1855) myli owocniki tych dwu gatunków: Hubka grzyb alneus igniarius Linn. der Feuerschwamm, w ługu wymoczona i wybita ogień bardzo łatwo chwyta. Obraz jaki się wyłania po przeczytaniu wspomnianych dzieł jest dość jednoznaczny: dawniej nie rozróżniano dokładnie gatunków grzybów. Ponadto różni autorzy słowników odpisywali informacje od siebie. W średniowieczu doszło do zapożyczenia z języka staroczeskiego, a znaczenie polskiego wyrazu gębka uległo stopniowemu przekształceniu i dzisiaj oznacza wyłącznie gąbkę (np. do mycia). Można przypuścić, że gdyby nie wspomniane zapożyczenie, grzyby nadrzewne byłyby w Polsce nazywane gębkami lub gąbkami. PODZIĘKOWANIA. Serdecznie dziękuję Pani dr Annie Spólnik z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i mgr Lucynie Woronczakowej z Pracowni Słownika XVI wieku Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk za dyskusje nad etymologią słowa huba i gąbka. LITERATURA Ryc. [Fig.] 5. Phellinus igniarius (fot. [phot.] D. Karasiński). BORYŚ W Słownik etymologiczny języka polskiego. Wydawnictwo Literackie, Kraków. BAŃKOWSKI A Etymologiczny słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

5 Zawiłości etymologiczne i znaczeniowe nazw huba i hubka 39 BĄK S. (red.) Słownik polszczyzny XVI wieku, 7. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Gdańsk. BRÜCKNER A Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków. CHLEBICKI A., LORENC M. W Subfossil Fomes fomentarius from a Holocene fluvial deposit in Poland. The Holocene 7(1): CHLEBICKI A., ŁUSZCZYŃSKI J Fomitopsis offi cinalis (Vill.: Fr.) Bondartsev et Singer. W: W. WOJEWODA (red.), Atlas of the geographical distribution of fungi in Poland, 2. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s CZERSKI S Słownik łacińsko-polski. Nakład F. Moritza, Wilno. DOMAŃSKI S., ORŁOŚ H., SKIRGIEŁŁO A Grzyby (Mycota), 3. Flora Polska. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. DOROSZEWSKI W. (red.) Słownik języka polskiego, 1 7. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. FALIŃSKI J. B Pierwotność przyrody. Phytocoenosis 5 (N.S.), Seminarium Geobotanicum 2: KLUK K Dykcyonarz roślinny, 1. Drukarnia XX. Piiarów, Warszawa. LINDE M. S. B Słownik języka polskiego. Drukarnia XX. Piiarów, Lwów. LINNAEUS C Species plantarum, 2. Holmiae. MAJEWSKI E Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, 2. Nakład autora, Warszawa. MICKIEWICZ A Pan Tadeusz. Książka i Wiedza, Warszawa. SKIRGIEŁŁO A Ascomycetes, Basidiomycetes. The fossil flora of Turów near Bogatynia. Prace Muzeum Ziemi 4(2): SVRČEK M., VANČURA B Grzyby środkowej Europy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. URBAŃCZYK S. (red.) Słownik staropolski, 2(7). Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.

6 Catabrosa aquatica (L.) P. Beauv.