Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego w warunkach integracji z Unią Europejską

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 709 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Studium Doktoranckie Wydziału Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego w warunkach integracji z Unią Europejską 1. Wprowadzenie Polski sektor mleczarski zaliczyć można do największych w Europie pod względem produkcji mleka i jego przetworów. Członkostwo Polski w strukturach unijnych z jednej strony przyniesie korzyści dla przemysłu mleczarskiego w postaci wzrostu popytu na artykuły mleczarskie, wzrostu ich cen, uzyskania szerszego dostępu do rynku Wspólnoty. Z drugiej jednak strony ograniczenie możliwości wzrostu podaży mleka na rynek do wysokości krajowej ilości referencyjnej (krajowej kwoty mlecznej) spowodować może, że za kilka lat Polska stanie się importerem netto produktów mleczarskich. Ponadto integracja z Unią Europejską stanowi wielkie wyzwanie związane z koniecznością dostosowania do standardów unijnych, zarówno w zakresie wymagań weterynaryjno-sanitarnych, jak również organizacji oraz funkcjonowania w ramach wspólnego unijnego rynku. Osiągnięcie unijnych standardów wiąże się z wystąpieniem procesów związanych z koncentracją i modernizacją produkcji mleka, mających na celu przede wszystkim podniesienie jakości produkowanych wyrobów dla sprostania konkurencji europejskiej. Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie sytuacji polskiego sektora mleczarskiego w procesie integracji z Unią Europejską. Szczególną uwagę zwrócono na sytuację polskiej branży mleczarskiej, regulacje rynku mleka obowiązujące we Wspólnocie, a także na perspektywy rozwoju polskiego sektora mleczarskiego w rozszerzonej Unii. Rozważania dotyczą również mocnych i słabych stron polskiego mleczarstwa, jak również szans i zagrożeń, jakie niesie ze sobą włączenie Polski do unijnego rynku.

2 Sytuacja branży mleczarskiej przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej Chów bydła mlecznego należy do podstawowych gałęzi produkcji rolnej w Polsce. W latach wartość rocznej produkcji mleka wynosiła 2,1 2,5 mld euro, stanowiąc około 17% produkcji globalnej i około 25% produkcji towarowej polskiego rolnictwa. Oznacza to, że co czwarta złotówka uzyskana z produkcji towarowej rolnictwa pochodzi właśnie z chowu bydła mlecznego. W latach chowem bydła mlecznego zajmowało się w Polsce ok. 875 tys. gospodarstw rolnych, z czego ok. 376 tys. sprzedawało mleko do przemysłu mleczarskiego. Produkcja mleka jest zatem istotnym źródłem dochodu dla znacznej części rodzin rolniczych i angażuje ok % zasobów siły roboczej zatrudnionej w rolnictwie. Ogólna wartość sprzedaży produktów przemysłu mleczarskiego w 2002 r. wynosiła 2,8 mld euro, stanowiąc około 15% sprzedaży całego przemysłu rolno-spożywczego. Na tle 15 państw Unii Europejskiej Polska z produkcją ok. 12 mln t mleka w latach plasuje się na jednym z czołowych miejsc w Europie. Produkcja mleka w Polsce stanowi 10% produkcji mleka państw dotychczasowej piętnastki. Warto nadmienić, że Unia Europejska przed poszerzeniem miała status największego eksportera produktów mleczarskich na świecie, posiadając 35% udział w światowym eksporcie. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej i poszerzeniu jej o kolejne 10 państw udział Unii Europejskiej w światowej produkcji mleka krowiego wzrósł z 21% do ok. 25%, natomiast produkcja mleka w 25 krajach UE wzrosła o ok. 21 mln ton do poziomu 143 mln t. Spośród wszystkich gałęzi sektora rolno-spożywczego branża mleczarska należy do stosunkowo dobrze przygotowanych do akcesji z Unią Europejską. Procesy związane z restrukturyzacją mleczarstwa rozpoczęły się już w 1998 r., co nie oznacza, że wszystkie działania dostosowawcze zostały w pełni zrealizowane. Spełnienie unijnych standardów leży w interesie nie tylko tych zakładów mleczarskich, które zamierzają funkcjonować na unijnym rynku, lecz także tych, które ograniczą swoją działalność do rynku polskiego. Zgodnie z obowiązującymi przepisami zakłady, które nie będą spełniać unijnych kryteriów, będą musiały oznaczać swoje produkty znakiem weterynaryjnym w postaci kwadratu, natomiast te, które spełniają europejskie standardy, znakiem owalnym. Z czasem pod wpływem negatywnej weryfikacji konsumentów na rynku pozostaną tylko najlepsi, najwięksi i najsilniejsi producenci 2. J. Seremak-Bulge, Przemysł mleczarski, Fundusz Współpracy, Warszawa 2004, s G. Garlińska, Trudne wyzwania, Dodatek specjalny do Nowego Życia Gospodarczego 2004, nr 13, s. 2.

3 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 127 Wraz ze wzrostem konkurencji ze strony dużych zakładów krajowych i zagranicznych, nieduże zakłady stanęły w obliczu zagrożenia swojej działalności. Z tego powodu od pewnego czasu na rynku mleczarskim zauważyć można procesy konsolidacji podmiotów. Proces koncentracji kapitału i tworzenie przedsiębiorstw wielozakładowych odbywa się najczęściej poprzez łączenie się spółdzielni lub też wykupywanie podupadających podmiotów przez inne firmy. Działania takie mają przede wszystkim na celu pozyskanie dodatkowych dostawców mleka, powiększenie kwoty przerobu surowca mlecznego, a także zwiększenie rynków zbytu. W związku z tym część firm mleczarskich z województw posiadających nadwyżki surowca mlecznego wykupuje lub przyłącza obiekty mleczarskie nawet z terenów bardzo oddalonych od siebie 3. Zakłady mleczarskie, aby spełnić wymagania unijne, przeprowadziły wiele działań inwestycyjnych mających przede wszystkim na celu spełnienie wymagań sanitarno-weterynaryjnych, jak również poprawę standardów technologicznych. Nakłady inwestycyjne branży mleczarskiej, podobnie jak branży mięsnej, zaliczone zostały do najwyższych i wyniosły w 2002 r. 128,8 mln USD. Było to możliwe dzięki wsparciu finansowemu rolników z programu SAPARD oraz z branżowej linii kredytowej Br/15. Warto wspomnieć, że na sektor mleczarski przeznaczono ok. 137 mln euro, czyli 39% z funduszy SAPARD, realizowanych w ramach działania 1, tj. na wsparcie przetwórstwa. Środki te wykorzystano przede wszystkim na modernizację, rozbudowę oraz adaptację budynków oraz na zakup nowego wyposażenia, maszyn i linii technologicznych. Nieco mniejsze znaczenie odegrał branżowy program mleczarski Br/15, z którego środki mogły być przeznaczone na poprawę warunków sanitarno-weterynaryjnych w gospodarstwach specjalizujących się w produkcji mleka oraz zakładach mleczarskich, a także na podniesienie jakości wody w gospodarstwach oraz podniesienie poziomu ochrony środowiska w produkcji i przetwórstwie mleka. Dzięki restrukturyzacji i modernizacji zakładów mleczarskich w Polsce w dniu akcesji ponad połowa zakładów mleczarskich dostosowana już była do wymagań Unii Europejskiej. Pozostałe, którym nie udało się sprostać unijnym standardom, otrzymały tzw. okresy przejściowe trwające od sześciu miesięcy do dwóch i pół roku, tj. do końca 2006 r. Perspektywa integracji z Unią Europejską sprawiła również, że w ostatnich latach w Polsce nastąpiła poprawa jakości skupowanego przez zakłady mleczarskie mleka. Poprawiła się przez to jakość wyrobów mleczarskich, która nie zależy wyłącznie od warunków produkcji, ale również od jakości mleka. W latach procentowy udział mleka klasy ekstra w dostawach ogółem wzrósł z 40% do ponad 81%. Taki stan rzeczy wynika między innymi z tego, że zakłady 3 Z. Smoleński, T. Zdziarska, Rynek mleka, Dział Wydawnictw IERiGŻ, Warszawa 2004, nr 26, s. 9.

4 128 mleczarskie posiadające już uprawnienia unijne skupują przede wszystkim mleko klasy ekstra. Gospodarstwa produkujące mleko muszą zatem sprostać tym oczekiwaniom, w przeciwnym razie mogą stracić swoich odbiorców. Gospodarstwa, które produkują mleko gorszej jakości, będą miały z czasem problem z jego zbyciem, ponieważ tylko niewiele zakładów zdecydowało się stosować segregację mleka. Część z nich ubiegało się o okresy przejściowe na dostawę mleka nieodpowiadającego wymaganiom klasy ekstra, ale jakość produkowanego przez nie mleka najpóźniej do końca 2006 r. będzie musiała spełniać wszystkie wymagania unijne. Nie ulega wątpliwości, że polski sektor mleczarski zaliczyć można do największych w Europie pod względem produkcji mleka i jego przetworów. Polskie zakłady są również konkurencyjne cenowo. Tak dobrej oceny nie można już jednak wystawić w kwestiach wydajności pracy, efektywności działania i racjonalności zatrudnienia. Niewątpliwie na rynku mleczarskim dominującą rolę odgrywać będą nadal największe podmioty. Mniejsze zakłady mają szansę funkcjonować jedynie w tzw. niszach rynkowych 4. W kolejnych latach w Polsce spodziewać się można zatem kontynuacji procesów związanych z restrukturyzacją i koncentracją produkcji mleka, a przyznane Polsce okresy przejściowe oraz dopuszczenie skupu mleka klasy I do końca 2006 r. pozwolą części gospodarstw na niezbędne dostosowania. Rolnicy, którzy nie będą w stanie spełnić unijnych wymogów dotyczących bezpieczeństwa zdrowotnego produkowanego mleka, zrezygnują z hodowli krów. Inni powiększać będą stada i wiązać swoją przyszłość z tą branżą rolnictwa. 3. Regulacje rynku mleka w Unii Europejskiej Rynek mleka ze względu na swoją wrażliwość na wahania cen, a także duży wpływ na poziom dochodów rolników oraz ocenę poziomu życia przez konsumentów należy do rynków podlegających w Unii Europejskiej szczegółowym regulacjom. Regulacje te obejmują swoim działaniem kwestie związane ze wsparciami rynkowymi, administracyjnym ograniczaniem wielkości produkcji oraz wymaganiami sanitarno-weterynaryjnymi, odnoszącymi się zarówno do warunków produkcji, jak również magazynowania i wprowadzania na rynek produktów mleczarskich. System regulacji rynku mleka w Unii Europejskiej tworzą następujące instrumenty 5 : ceny interwencyjne, które wyznaczają dolne granice wahań cen rynkowych, zakupy interwencyjne masła i odtłuszczonego mleka w proszku (OMP) oraz dopłaty do prywatnego przechowalnictwa serów, masła i OMP, tworzące w ten 4 G. Garlińska, op. cit., s J. Seremak-Bulge, op. cit., s. 3.

5 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 129 sposób siatkę bezpieczeństwa, która zapobiegać ma nadmiernemu spadkowi cen w momentach zwiększonej podaży, instrumenty stymulujące popyt wewnętrzny, a w szczególności subsydiowanie tłuszczu mlecznego wykorzystywanego w przetwórstwie oraz do bezpośredniej konsumpcji, dopłaty do przetwarzania chudego mleka na kazeinę i jej pochodne, dopłaty do odtłuszczonego mleka w proszku (OMP) wykorzystywanego na paszę, subsydiowanie mleka dla szkół oraz sprzedaż masła po obniżonych cenach organizacjom charytatywnym i nie nastawionym na zysk, regulacje handlu zagranicznego, kwotowanie produkcji ograniczające administracyjnie prawo do produkcji mleka oraz korzystania z gwarancji udzielanych przetwórcom i producentom mleka przez administrację Unii Europejskiej, dopłaty bezpośrednie kompensujące producentom mleka obniżenie dochodów z tytułu spadku cen. W zarządzaniu rynkiem mleka w Unii Europejskiej wykorzystuje się system kwot produkcyjnych na mleko, które stanowią podstawowy instrument jego regulacji, jak również szeroki zakres działań interwencyjnych oraz system regulacji handlu zagranicznego. Z jednej strony instrumenty regulujące rynek mleka tworzą spójny wewnętrzny system w obszarze przydzielonych poszczególnym krajom limitów produkcyjnych, a ograniczenia w sprzedaży mleka stabilizują rynek, z drugiej jednak strony zawężają one swobodę działania przetwórców mleka oraz nakładają na nich wiele obowiązków. System kwotowania produkcji mleka w Unii Europejskiej opiera się na zasadzie przydzielania poszczególnym krajom Wspólnoty limitów na wyprodukowanie określonej ilości mleka, a sprzedaż mleka w ilościach je przewyższających obłożona jest karą, którą zmuszeni są płacić ci producenci mleka, którzy przekroczyli posiadane przez siebie indywidualne kwoty referencyjne. Obecnie również polscy producenci mleka stali się uczestnikami tego mechanizmu. Każdy producent mleka otrzymał swoją indywidualną ilość referencyjną (IIR), czyli ilość mleka, jaką może sprzedać albo jako dostawca hurtowy (sprzedaż mleka do mleczarni), albo (i) jako dostawca bezpośredni (sprzedaż mleka i (lub) przetworów z tego mleka bezpośrednio na rynek z pominięciem podmiotów skupujących). Kwotowaniu podlega wyłącznie mleko opuszczające gospodarstwo, zarówno w postaci surowej, jak i przetworzonej, natomiast nie podlega mleko i przetwory mleczne, które spożywa rodzina producenta, czy też zużywane na paszę dla zwierząt gospodarskich. Indywidualną kwotę referencyjną można sprzedać, kupić, przekazać lub otrzymać w drodze darowizny, dzierżawić od kogoś lub komuś wydzierżawiać, a także otrzymać w drodze spadku. Krajowa ilość referencyjna (krajowa kwota mleczna), jaką Polska wynegocjowała w Kopenhadze wynosi 8964 tys. t w latach i Od 2006 r. w przypadku

6 130 zwiększenia ilości mleka wprowadzanego na rynek Polska może skorzystać z tzw. rezerwy restrukturyzacyjnej w wysokości 416,1 tys. t, co zwiększy krajową ilość referencyjną do 9380,1 tys. t 6. Wysokość krajowej kwoty referencyjnej na tle produkcji i ogólnej sprzedaży mleka w latach przedstawia rys mln litrów produkcja mleka krajowa kwota referencyjna w latach i ogólna sprzedaż mleka Rys. 1. Produkcja mleka w Polsce w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych GUS. W rozpatrywanym okresie najwięcej mleka wyprodukowano w 1990 r mln l, zaś najmniej w 1995 r mln l. W ostatnich latach zaobserwować można stabilizację produkcji mleka na poziomie około 11,5 mld l. Największy poziom sprzedaży mleka miał również miejsce w 1990 r. i wynosił mln l, a najmniejszy w 1995 r mln l. W ostatnich latach nastąpił systematyczny wzrost w ogólnej sprzedaży mleka do poziomu mln l w 2003 r., a całkowita sprzedaż mleka zbliża się do przyznanej Polsce krajowej kwoty referencyjnej na lata i , co może spowodować, że w ciągu kilku lat po akcesji Polska stanie się importerem netto produktów mleczarskich. Z jednej strony system regulacji rynku mleka zapewnia stabilizację ekonomicznych warunków przetwórstwa mleka z uwzględnieniem zadowalających dochodów jego producentów bez jednoczesnego tworzenia nadmiernych zapasów i zbyt 6 Kwotowanie produkcji mleka w Polsce, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2004, s. 3 6.

7 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 131 dużych kosztów jego funkcjonowania, z drugiej zaś strony nie rozwiązuje problemu nadwyżek produkcji i uniemożliwia wypełnienie zobowiązań wobec WTO, szczególnie w kontekście liberalizacji handlu międzynarodowego. Dlatego też rozpoczęto długookresową reformę, która ma doprowadzić do stopniowej liberalizacji rynku mleka przez obniżenie cen wewnętrznych Wspólnoty do poziomu cen światowych. W związku z tym regulacje rynku mleka związane z jego wspieraniem będą stopniowo ograniczane. Przejawiać się to będzie w obniżaniu cen interwencyjnych, ograniczaniu limitów na zakupy interwencyjne, a także w zmianie procedur zakupowych. Wynikający z tego spadek dochodów rolniczych kompensowany jednak będzie stopniowo przez zwiększanie dopłat bezpośrednich oraz ilości referencyjnych, aż do ich całkowitej likwidacji. Dopłaty bezpośrednie najpóźniej do 2007 r. włączone zostaną do jednolitych płatności powierzchniowych i zniknie ich bezpośredni związek z produkcją mleka. Warto w tym miejscu zauważyć, że Polska od początku członkostwa w Unii Europejskiej przyjęła uproszczony system wypłaty płatności powierzchniowych, a dopłaty bezpośrednie do produkcji mleka zostały włączone do jednolitych płatności obszarowych. W związku z tym dopłaty te są wypłacane rolnikom, którzy użytkują gospodarstwa o powierzchni co najmniej 1 ha i to niezależnie od gatunku uprawianych przez nich roślin, czy hodowli zwierząt. Przyjęto ponadto, że polscy producenci mleka, dochodzić będą stopniowo do pełnej wysokości dopłat bezpośrednich od 25% w 2004 r. do 100% w 2013 r. Władze polskie będą jednak mogły uzupełnić dopłaty bezpośrednie wypłacane z Sekcji Gwarancji Funduszu FEOGA (Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych) do wysokości 55% w 2004 r., 60% w 2005 r. i 65% w 2006 r., częściowo z filaru II i częściowo z budżetu krajowego. Przy wsparciu środkami krajowymi pełną wysokość dopłat bezpośrednich polscy rolnicy będą mogli otrzymać w 2010 r. 7 Unia Europejska swoimi regulacjami obejmuje jednak nie tylko sferę ekonomiczną związaną z produkcją i sprzedażą mleka. W celu zagwarantowania konsumentom odpowiedniej jakości mleka oraz jego przetworów zostały określone warunki sanitarno-higieniczne produkcji oraz wprowadzenia na rynek mleka i jego przetworów. Szczegółowe zasady precyzujące warunki produkcji mleka w Unii Europejskiej przedstawia Dyrektywa 92/46/EEC z 16 czerwca 1992 r. formułująca zasady dotyczące warunków sanitarnych produkcji i wprowadzania na rynek mleka surowego, pasteryzowanego oraz produktów mlecznych. W Polsce nowe zasady i wymagania spełniające unijne standardy dotyczące produkcji i oceny mleka surowego, jego przetworzenia i transportu wprowadziło Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 lipca 2002 r. Określa ono szczegółowo warunki weterynaryjne wymagane przy pozyskiwaniu, przetwórstwie, 7 J. Seremak-Bulge, op. cit., s. 3 4.

8 132 składowaniu i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych. W szczególności rozporządzenie definiuje pojęcie mleka surowego, określa warunki weterynaryjne wymagane przy jego pozyskiwaniu, określa warunki weterynaryjne wymagane dla mleka surowego przeznaczonego do spożycia, mleka spożywczego oraz przetworów mlecznych, formułuje także warunki weterynaryjne wymagane w gospodarstwach produkcyjnych, punktach odbioru, punktach normalizacji, zakładach obróbki cieplnej i zakładach mleczarskich oraz przy transporcie mleka 8. Unijne prawo na mocy Dyrektywy 93/43/EEC wprowadza ponadto obowiązek prowadzenia produkcji żywności według zasad HACCP, czyli systemu analizy zagrożeń i kontroli w punktach krytycznych. Od 1 maja 2004 r. system ten obowiązuje wszystkie zakłady przemysłu spożywczego w Polsce, w tym również zakłady mleczarskie. Wprowadzenie systemu HACCP wymaga nie tylko czasu, który potrzebny jest na uwzględnienie specyfiki danego zakładu, ale też odpowiednich nakładów finansowych potrzebnych np. do szkoleń pracowników, opracowania dokumentacji, przeprowadzania audytów, czy nawet dokonania niezbędnych zmian modernizacyjnych. 4. Możliwości rozwoju polskiego sektora mleczarskiego w Unii Europejskiej Branża mleczarska należy do tych sektorów gospodarki, w których dokonano wielu zmian wynikających z wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, związanych przede wszystkim ze zmianą organizacji oraz systemu regulacji rynku mleka. Przyszłość polskiej branży mleczarskiej w poszerzonej Unii Europejskiej rozpatrywać należy przez pryzmat organizacji sektora mleczarskiego w UE, warunków, jakie Polska uzyskała w trakcie negocjacji akcesyjnych, a także biorąc pod uwagę aktualną sytuację na rynku mleka i przetworów mlecznych w Polsce. Perspektywy rozwoju polskiego sektora mleczarskiego uzależnione są od umiejętnego wykorzystania mocnych stron polskich mleczarni, szybkiego wyeliminowania słabych stron sektora oraz optymalnego wykorzystania szans i likwidacji zagrożeń, jakie niesie ze sobą włączenie Polski do unijnego rynku. Do mocnych stron polskiego mleczarstwa zaliczyć należy przede wszystkim niskie ceny samego surowca oraz przetworów mlecznych w stosunku do cen unijnych. Ceny skupu mleka w Polsce w 2003 r. zmalały do poziomu 15,8 euro/100kg i były prawie o połowę niższe od średniej ceny unijnej (29,75 euro/100kg mleka o zawartości 3,7% tłuszczu). Częściowo spadek ten spowodowany został osłabieniem wartości złotego, zwłaszcza w relacji do euro. Aprecjacja polskiej waluty, zwiększenie zapotrzebowania na surowiec ze strony przemysłu mleczarskiego 8 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 lipca 2002 r., Dz.U. nr 117, poz

9 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 133 w związku z szybko rosnącym eksportem, wzrost udziału w skupie mleka klasy ekstra spowodowały, że średnia cena skupu mleka w Polsce we wrześniu 2004 r. wyniosła już 20,34 euro. Pomimo tego wzrostu ceny skupu mleka w Polsce zaliczyć można do najniższych we Wspólnocie. Niższe ceny w Polsce mają swoje źródło nie tylko w mniejszych kosztach produkcji, lecz również w niższych kosztach handlowych. Różnica ta z czasem będzie stopniowo zanikać z uwagi na poprawę jakości produkowanego mleka oraz zwiększanie zakresu działań marketingowych. Na razie stosunkowo niskie ceny oraz korzystne wyniki finansowe uzyskiwane przez branżę mleczarską pomagają w jej modernizacji i dostosowaniu do zmieniającej się struktury popytu. W pierwszej połowie 2004 r. rentowność brutto przemysłu mleczarskiego wzrosła do 3,49% w porównaniu z 1,88% w pierwszej połowie 2003 r., a rentowność netto odpowiednio do 2,76% w porównaniu z 1,10%. Warto zaznaczyć, że poprawa ta dotyczy tylko przetwórstwa mleka, gdzie wskaźnik rentowności brutto wzrósł z 1,39% (pierwsza połowa 2003 r.) do 3,39% (pierwsza połowa 2004 r.), a rentowność netto odpowiednio z 0,73% do 2,68%. W tym samym czasie obniżył się wskaźnik rentowności brutto i netto dla wyrobu lodów. Równocześnie w przetwórstwie mleka w 2004 r. poprawił się wskaźnik akumulacji, wzrastając z poziomu 3,66% w pierwszej połowie 2003 r. do 5,45% w pierwszej połowie 2004 r., przy spadku wskaźnika akumulacji w branży lodów, odpowiednio z 12,59% do 9,62%. Dzięki działaniom inwestycyjnym polskie mleczarnie posiadają już bogatą ofertę dobrej jakości produktów, które mogą konkurować z wyrobami unijnymi. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że eksport polskich produktów mleczarskich w ostatnich latach osiągnął trwałą nadwyżkę nad importem i to pomimo niewielkiego zakresu jego subwencjonowania. W 2003 r. dodatnie saldo handlu zagranicznego produktami mleczarskimi wyniosło w ekwiwalencie mleka 940 mln l, a wartościowo 312 mln dol., a w pierwszym półroczu 2004 r. eksport artykułów mleczarskich wyniósł w ekwiwalencie mleka już około 900 mln l. Podstawową pozycją eksportu polskiej branży mleczarskiej są nadal półfabrykaty (mleko i serwatka w proszku), ale liczba innych produktów systematycznie się zwiększa. Mocną stronę polskiej branży mleczarskiej stanowi również fakt, że nasz krajowy rynek przetworów mleczarskich jest wciąż nienasycony, a wzrost zamożności Polaków, jak i przenikanie zachodnich wzorców konsumpcji prowadzi z czasem do wzrostu spożycia produktów nabiałowych. Duże rozproszenie produkcji mleka w Polsce niesie wiele zagrożeń dla funkcjonowania branży na unijnym rynku. Jako istotną słabość wymienić należy zbyt mały stopień koncentracji w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi, skutkujący m.in. niewielką skalą produkcji pojedynczych mleczarń, małym zapleczem kapitałowym oraz wiążącą się z tym słabą pozycją w kontaktach z kontrahentami. Znaczne rozdrobnienie prowadzi również do niskiej efektywności produkcji, co pociąga za sobą zbyt małą dochodowość, skutkującą z kolei ograniczeniem bądź

10 134 nawet rezygnacją z inwestycji modernizacyjnych dotyczących np. wprowadzenia nowych linii produkcyjnych lub też mających na celu spełnienie wymaganych standardów higieniczno-sanitarnych oraz dotyczących ochrony środowiska. Niekorzystna struktura produkcji mleka wpływa ponadto na ekstensywny charakter, wysoką sezonowość produkcji mleka oraz niską jej towarowość, co może prowadzić w konsekwencji do utrudnień w wykorzystaniu przez zakłady mleczarskie swojego potencjału wytwórczego. Do słabych stron branży mleczarskiej zaliczyć ponadto należy niską przeciętną mleczność polskich krów, od których uzyskuje się przeciętnie o ponad 35% mleka mniej niż od krów w krajach UE. Niewielki zakres podejmowanych działań marketingowych skutkuje słabym rozpoznaniem rynku, zwłaszcza rynku unijnego, a także brakiem produktów markowych. Problemem jest również słaba rozpoznawalność polskich firm na rynku europejskim. Niechęć spółdzielni mleczarskich do współpracy i tworzenia związków kapitałowych, a także brak wsparcia ze strony organizacji samorządowych powodują, że możliwości promocji polskiego mleczarstwa na rynku europejskim są w znacznym stopniu ograniczone, a brak wizerunku polskich firm i produktów mleczarskich na rynku UE skutkować będzie przede wszystkim niższymi cenami naszych produktów i niższą od potencjalnej wielkością sprzedaży. W najbliższych latach po akcesji Polski do Unii Europejskiej należy przede wszystkim spodziewać się przyspieszenia procesu koncentracji produkcji mleka. Zasadniczy wpływ na ten proces wywierać będą rosnące wymagania jakościowe wobec skupowanego mleka, a w szczególności dopuszczenie do sprzedaży w UE wyłącznie mleka klasy ekstra oraz produktów wytworzonych z mleka klasy ekstra w gospodarstwach spełniających wymogi strukturalne w sprawie warunków sanitarno-weterynaryjnych. Dopuszczenie do skupu mleka klasy I do końca 2006 r. daje polskim gospodarstwom możliwość przeprowadzenia działań dostosowawczych i poprawy jakości higienicznej produkowanego mleka. Niezbędne staje się jednak podjęcie inwestycji, które dla osiągnięcia wymaganych efektów ekonomicznych wymuszać będą zwiększenie skali produkcji. Oczekiwać należy, zatem zwiększania stad mlecznych w gospodarstwach posiadających krów oraz ograniczania pogłowia w gospodarstwach posiadających mniejszą ich liczbę. W obszarze handlu wejście Polski do Wspólnoty doprowadzić powinno do znacznego zwiększenia obrotów handlowych nie tylko z krajami członkowskimi UE, lecz także z krajami trzecimi. Będzie to wynikać z możliwości swobodnego handlu produktami mleczarskimi na całym obszarze Unii Europejskiej, a także z regulacji handlowych, które z jednej strony skutecznie zabezpieczą rynek wewnętrzny przed wahaniami koniunktury na rynku światowym, z drugiej zaś pozwolą na skuteczne konkurowanie na tym rynku. Korzystny import produktów mleczarskich z Polski, wynikający z różnic cenowych, doprowadzi do wzrostu

11 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 135 zainteresowania firm z krajów członkowskich zakupem polskich produktów. W pierwszych latach po akcesji oczekiwać można zwiększenia eksportu produktów mleczarskich do krajów Unii Europejskiej, a także do krajów pozaunijnych ze względu na możliwość korzystania z subwencji eksportowych przysługujących również polskim producentom, którzy spełnią wymagania jakościowe. Poziom kwot mlecznych wynegocjowanych przez Polskę na lata ograniczać jednak będzie wzrost podaży mleka na rynku krajowym do przyznanych nam wielkości, a nadwyżka produktów mleczarskich kierowana na eksport z czasem będzie się zmniejszać. Eksport w związku z możliwością subsydiowania będzie konkurować z powiększającym się popytem krajowym na produkty mleczarskie, co doprowadzić może w konsekwencji do wzrostu cen samego mleka, jak i jego produktów oraz może niekorzystnie wpłynąć na konkurencyjność polskiego eksportu. Z czasem należy się liczyć z tym, że w miarę wzrostu cen produktów mleczarskich na rynku polskim, kraj nasz zacznie zwiększać import produktów mleczarskich z innych krajów członkowskich, a ograniczenia w produkcji mleka doprowadzić mogą do tego, że Polska będzie więcej produktów mleczarskich importować niż eksportować. Ogólną analizę mocnych i słabych stron polskiego mleczarstwa, jak również szans i zagrożeń, jakie niesie ze sobą włączenie Polski do unijnego rynku, przedstawia tabela. 1. Tabela 1. Ogólna analiza SWOT polskiej branży mleczarskiej Mocne strony Niskie ceny surowca Niskie ceny przetworów mlecznych Niskie koszty produkcji oraz niskie koszty handlowe Różnorodna oferta dobrej jakości produktów Nienasycony krajowy rynek przetworów mleczarskich Szanse Powiększenie potencjalnych rynków zbytu Stabilizacja ekonomiczna warunków produkcji i przetwórstwa mleka Swobodny handel produktami mleczarskimi na obszarze całej Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne. Słabe strony Mały stopień koncentracji produkcji mleka Niska efektywność produkcji mleka Ekstensywny charakter produkcji mleka Niska jakość skupowanego mleka Niska mleczność polskich krów Wysoka sezonowość produkcji Niewielki zakres podejmowanych działań marketingowych Słaba rozpoznawalność polskich firm na rynku europejskim Zagrożenia Ograniczenia we wzroście podaży mleka na rynku krajowym do przyznanej krajowej ilości referencyjnej Wysokie wymagania jakościowe Bezpośrednia konkurencja ze strony producentów unijnych

12 136 Wydaje się, że największą korzyścią dla polskiego mleczarstwa płynącą z integracji z UE będzie przede wszystkim stabilizacja rynku mleka, ograniczenie czynników wpływających na wahania cen, a także możliwość programowania rozwoju branży w długim okresie, Polska branża mleczarska, stając się elementem sektora rolnego państw Wspólnoty, będzie mogła korzystać z licznych mechanizmów pomocowych w ramach wspólnej polityki rolnej, których sprawne wykorzystanie da możliwość dalszej restrukturyzacji, a co za tym idzie kompleksowej poprawy sytuacji polskiego mleczarstwa. 5. Podsumowanie Polska branża mleczarska należy do tych sektorów gospodarki, w których dokonano wiele zmian wynikających z wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Procesy związane z restrukturyzacją mleczarstwa rozpoczęły się już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, co nie oznacza, że wszystkie działania dostosowawcze zostały w pełni zrealizowane. W wyniku modernizacji polskiego przemysłu mleczarskiego, z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej ponad połowa zakładów mleczarskich spełniała standardy unijne. Zakłady mleczarskie oraz gospodarstwa produkujące mleko, którym nie udało się na czas sprostać unijnym standardom uzyskały tzw. okresy przejściowe trwające od sześciu miesięcy do 2,5 roku, tj. do końca 2006 r. Rynek mleka należy do rynków podlegających w Unii Europejskiej szczegółowym regulacjom, które obejmują swoim działaniem kwestie związane ze wsparciami rynkowymi, administracyjnym ograniczeniem wielkości produkcji oraz wymaganiami sanitarno-weterynaryjnymi. Podobnie jak innym krajom Wspólnoty tak i Polsce przyznano limit na wyprodukowanie określonej ilości mleka. W ostatnich latach nastąpił jednak systematyczny wzrost sprzedaży mleka, co może spowodować, że w ciągu kilku lat po akcesji Polska stanie się importerem netto produktów mleczarskich. Możliwości rozwoju polskiego sektora mleczarskiego uzależnione są w dużej mierze od umiejętnego wykorzystania mocnych stron polskich mleczarni, szybkiej eliminacji ich słabości, a także od optymalnego wykorzystywania szans i likwidacji zagrożeń, jakie niesie ze sobą włączenie Polski do unijnego rynku. The Situation of the Polish Dairy Sector Under Conditions of European Union Integration The Polish dairy industry is among those sectors of the economy in which many changes have occurred as a result of Poland s entry into the European Union. Due to modernisation of the Polish dairy industry following Poland s accession to the European Union, over half the dairies now meet EU standards and the remainder have been granted

13 Sytuacja polskiego sektora mleczarskiego 137 so-called transition periods to adjust to Community requirements. The dairy market is one of the markets in the European Union that is subject to strict regulations concerning market support, administrative limits on production, as well as sanitary and veterinary requirements. The development potential of the Polish dairy sector depends to a large extent on the skilful use of the strengths of Polish dairies, the rapid elimination of their weaknesses, as well as on the optimal use of opportunities and removal of threats that Poland s joining the EU market entails.