Bogdan Doleżych Stanisława Doleżych Wirtualna żaba i wirtualny skalpel sekcje zwierząt on-line

Transkrypt

1 Bogdan Doleżych Stanisława Doleżych Wirtualna żaba i wirtualny skalpel sekcje zwierząt on-line Uniwersytet Śląski Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Katowice An English title, authors address, abstract and copyright & citation remarks are printed on the last page of this article.

2 Dr hab. Bogdan Doleżych jest fizjologiem, adiunktem w Katedrze Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii Uniwersytetu Śląskiego. Specjalizuje się w fizjologii przewodu pokarmowego i ekofizjologii. Jest autorem wielu prac naukowych z tego zakresu, a swoje zainteresowanie dydaktyką w naukach przyrodniczych skonkretyzował w postaci współautorstwa artykułów Ćwiczenia z fizjologii człowieka i Insect s gut as an effective alternative model for intestinal physiology teaching oraz zredagowania i współautorstwa podręczników akademickich, w tym, wraz z P. ŁASZCZYCĄ, Biomedycznych podstaw rozwoju z elementami higieny szkolnej. W latach był członkiem Lokalnej Komisji Etycznej ds. doświadczeń na zwierzętach. Dr Stanisława Doleżych jest fizjologiem, starszym specjalistą w Katedrze Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii UŚ. Także specjalizuje się w fizjologii przewodu pokarmowego, a ponadto w nauczaniu języka angielskiego, jako wykładowca przedmiotu Język angielski w ochronie środowiska. Żabę pozbawioną ośrodkowego układu nerwowego umieszczamy na płytce preparacyjnej. Nacinamy powłoki brzuszne, cięcie przedłużamy aż do mostka i wycinamy obojczyki... Wielu rocznikom absolwentów Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska do dziś w uszach brzmi monotonny głos lektora i beznamiętne instrukcje wykonania preparatu serca in situ. Instrukcję na bieżąco realizują wprawne dłonie i już po chwili przed oczyma przyszłych biologów tętni zatoka żylna, przedsionki i komora. Niestety, studentów od żaby dzieli szkło monitora telewizyjnego a cięcie mostka mogą oni własnoręcznie jedynie... przerysować do zeszytu. Zastąpienie demonstracji wideo żywą żabą nie wydaje się już jednak możliwe. Żywych modeli bronią nie tylko ekolodzy ale i komisje bioetyczne oraz Unia Europejska. A absolwent biologii opuszcza szacowne mury uczelni nie wykonawszy drżącą ręka ani jednej sekcji, podczas gdy jeszcze 20 lat temu były one standardem programu ćwiczeń z fizjologii zwierząt. Dzisiaj w sukurs dydaktykom przychodzą informatycy, podrzucając im na wirtualne płytki preparacyjne wirtualne płazy w ubarwieniu identycznym z naturalnym. Rolę skalpela i nożyczek pełni mysz (ta komputerowa). Czy jednak studentowi, którego wczesna młodość upłynęła przed ociekającym krwią, szybkimi i dynamicznymi grami komputerowymi, wystarczy cierpliwości i dyscypliny, aby wirtualną sekcję przeprowadzić zgodnie z regułami narzuconymi przez anatomię i sztukę preparacji zwierząt zdobywaną wcześniej latami żmudnej pracy nad stołem preparacyjnym? Musi, bo jeden nieprzemyślany ruch grozi powtarzaniem przedmiotu, a przynajmniej koniecznością zaczynania jeszcze raz całej preparacji od nowa:...przedłużamy cięcie aż do wirtualnego mostka i wycinamy wirtualne obojczyki... Oddając się wirtualnej sekcji z równym zaangażowaniem jak ulubionej grze, oszczędzamy życie tysięcy żab. Czy jednak prawdziwy biolog może obejść się bez kontaktu z żywą istotą? Pozostaje mu udać się wiosną nad pobliski staw! Tym bardziej, że program przygotuje cię do tej wycieczki, gdyż zawiera podstawowe informacje z ekologii płazów (przyp. red. z serwisu internetowego

3 Wstęp Czy anatomia jest wirtualna? Odpowiedź wydaje się być oczywista nie, nie jest, bo anatomia to przecież naukowy, a często także skrajnie praktyczny opis budowy żywego ciała czy zwłok. Na drugie pytanie czy anatomii można się nauczyć poprzez wirtualne metody można usłyszeć już różne odpowiedzi. Czym innym bowiem jest pobieżne zapoznanie się z budową ciała człowieka czy zwierzęcia przez ucznia, a czym innym poznanie anatomii przez studenta medycyny czy weterynarii, który tę wiedzę będzie musiał stosować w praktyce, a braki w tym zakresie będą skutkowały błędami w uprawianym zawodzie. Zatem metody dydaktyczne muszą być dostosowane do odbiorcy, co jest oczywiście truizmem, ale w naukach przyrodniczych ten truizm przekłada się na szereg kompromisów, które w uproszczeniu można sprowadzić do proporcji między czystą teorią z jednej strony, a obserwacją i doświadczeniem z drugiej. Każda z metod nauczania stosowana w naukach przyrodniczych i medycynie musi być zatem zorientowana na cele, jakie chcemy osiągnąć, a w jej stosowaniu nie można abstrahować ani od etyki, ani od ekonomii. Poruszony tutaj problem dotyczy także, chociaż w nieco mniejszym stopniu, innych dyscyplin przyrodniczych. Warto w tym miejscu skierować czytelnika do książki HERRONA Lekcja chemii [HERRON, 2000], pokazującej sztukę nauczania tego trudnego przedmiotu i propozycje rozwiązań, jakie mogą być przydatne każdemu nauczycielowi i wykładowcy uniwersyteckiemu. Niniejsza praca jest poświęcona praktycznemu spojrzeniu okiem fizjologów i zarazem wieloletnich nauczycieli akademickich na dostępne na rynku programy komputerowe do wirtualnych sekcji. Praktyczne spojrzenie nie jest ani krytykanctwem, ani marketingiem na rzecz któregoś z programów dotyczy po prostu ich przydatności dla nauczania anatomii (zootomii) na studiach przyrodniczych oraz w szkole ponadpodstawowej. Autorzy mają nadzieję, że czytelnik potraktuje ten

4 44 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych artykuł jako przewodnik po Internecie i nie ograniczy się do lektury, ale samodzielnie wejdzie na omawiane strony WWW i skonfrontuje swoje odczucia z wyrażoną przez nas opinią. Anatomia i zootomia na studiach przyrodniczych i ograniczenia w jej nauczaniu Anatomia człowieka, co oczywiste, odgrywa szczególną rolę w kształceniu studentów medycyny. Jej naturalnym uzupełnieniem była dawniej sekcja zwierzęcia, najczęściej żaby, wykonywana w celu przeprowadzenia doświadczeń fizjologicznych. Nikt raczej w odniesieniu do studentów medycyny nie neguje potrzeby wykorzystania w nauce anatomii zwłok ludzkich, jednak zwiększające się i tutaj trudności w dostępie do takich preparatów spowodowały rozwój metod wizualizacji wspomagających nauczanie poza atlasami anatomii człowieka, w tym fotograficznymi, pojawiły się programy multimedialne, np. GIELECKI i in. [2005]. Warto przytoczyć w tym miejscu zdanie humanisty kompozytora KENNETHA LYENA: In the case of medicine, dissection is probably best carried out on a living patient during a surgical operation. There is no substitute for this. I would not like to be operated by a surgeon whose only training is on a computer simulation programme. Come to think of it, I would not like to be operated by a student who is doing his or her very first case! co w polskim tłumaczeniu oznacza: W przypadku medycyny sekcja jest prawdopodobnie najlepiej przeprowadzana na żywym pacjencie, podczas operacji chirurgicznej. Nie istnieje substytut dla tego działania. Nie chciałbym być operowany przez chirurga, który uczył się wyłącznie z komputerowego programu symulacyjnego. Kontynuując te myśl, nie chciałbym być także operowany przez studenta, który czyni to po raz pierwszy w życiu! [LYEN, 2004]. Poznawanie budowy ciała przez studentów na studiach biologicznych było oparte na podobnym, co na medycynie, schemacie. Student poznawał anatomię człowieka w zakresie obowiązujących minimów (współcześnie są to Standardy nauczania ), a poszerzenie zakresu minimalnego było wymagane w kształceniu nauczycieli, co regulowały dodatkowe, szczegółowe rozporządzenia ministra. Z kolei z budową zwierząt student zapoznawał się głównie na zoologii, gdzie zootomia była ważną częścią ćwiczeń, do której istniały specjalne podręczniki, np. JASIŃSKI [1973], czy KUBIK i KLIMASZEWSKI [1969]. Dalszym, naturalnym krokiem było dokonywanie sekcji żab dla celów doświadczeń fizjologicznych, a szczegółowe metody sekcjonowania były opisywane w każdym podręczniku do ćwiczeń z fizjologii. Tak więc w nauczaniu wykorzystywano opis podręcznikowy, uzupełniony o obserwacje preparatów anatomicznych i przeprowadzane później samodzielnie sekcje, wykorzystujące wcześniej nabyte umiejętności. Sekcja żaby, przeprowadzana przez uczniów, nie była także niczym niezwykłym podczas zajęć kółka biologicznego.

5 SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE 45 Nie bez powodu użyliśmy w powyższym tekście czasu przeszłego, gdyż wiele się zmieniło w Polsce w tym zakresie począwszy od lat 90. XX w. Wzorem innych krajów, pod naciskiem organizacji pozarządowych, żądających niekiedy w radykalnej formie zaprzestania, a przynajmniej znacznego ograniczenia doświadczeń na zwierzętach, także w Polsce wprowadzono ograniczenia prawne dla eksperymentów na zwierzętach. Obowiązująca Ustawa o ochronie zwierząt wyznacza procedury, jakim musi być poddany każdy eksperyment i zarazem określa zadania Lokalnych Komisji Etycznych ds. doświadczeń na zwierzętach, które dbają o przestrzeganie tych procedur. Konsekwencje tego stanu rzeczy dotyczą także wykorzystywania zwierząt do nauczania zootomii i później przeprowadzania doświadczeń fizjologicznych. Autorzy niniejszego tekstu pomijają spór pomiędzy przeciwnikami doświadczeń na zwierzętach a tymi, którzy dostrzegają niezbędność ich wykonywania, odsyłając zainteresowanego czytelnika do wyważonej książki PATONA [1995], emocjonalnej, ale ciekawej pozycji JUKESA i CHIUIA [2003], czy do stron internetowych: Vitryna kwartalnika Krajowego Centrum Metod Alternatywnych do Oceny Toksyczności albo Animals In Education strony Humane Society of the U.S. W praktyce wspomniane wyżej ograniczenia spowodowały zaprzestanie krojenia zwierzęcia przez studentów i uczniów. Tym samym zaczęto poszukiwać metod alternatywnych. Jednym z możliwych kierunków działania była zmiana obiektu doświadczalnego przeniesienie ćwiczeń na człowieka albo na bezkręgowce, z idącymi za tym opracowaniami dydaktycznymi, np. ŁASZCZYCA i in. [1996] czy ORCHEL i DOLEŻYCH [1999]. Sprzymierzeńcem w tym poszukiwaniu stał się postęp technologiczny oferowane metody alternatywne są odbiciem dostępnych środków technicznych i skali ich dostępności. Ze względu na wielkość rynku odbiorców (USA i Kanada, kraje UE, Japonia) produkcja i dystrybucja filmów i programów służących nauczaniu anatomii, zootomii i fizjologii stała się przedsięwzięciem opłacalnym ekonomicznie. Istnieje wiele wyspecjalizowanych firm, konkurujących ze sobą i oferujących dużą gamę takich produktów. Warto także mieć świadomość obiektywnych ograniczeń wszystkich metod alternatywnych, służących nauczaniu anatomii czy zootomii. Wadą nie do uniknięcia jest to, że de facto uczeń/student ma do czynienia tylko z obrazem, uzupełnionym o komentarz, podczas gdy prawdziwa anatomia i zootomia angażują także receptory dotykowe, termiczne i węchowe, a nawet słuchowe, bo istotna podczas samodzielnego wykonywania sekcji jest przecież także konsystencja, temperatura i zapach, czy nawet charakterystyczny dźwięk, towarzyszący rozcinaniu. Klasyczne metody alternatywne Tak nazwaliśmy filmy i starego typu prezentacje multimedialne. Niezależnie od tego, czy był to film 16 mm, czy film video, czy wreszcie płytka wkładana do komputera, była to sfilmowana prawdziwa sekcja, a dla potrzeb dydaktycznych stosowa-

6 46 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych no zbliżenia, montaż pozwalający na unikniecie dłużyzn, wplecenie w obraz sekcji zdjęć mikroskopowych, schematów i innych obrazów wyjaśniających poruszane zagadnienia. Wszystko to uzupełniał głos lektora. Zaletą nie do przecenienia był fakt, że najczęściej tylko jedno zwierzę ginęło w czasie filmowanego eksperymentu jako źródło dokumentacji bazowej, a później, już w tysiącach kopii, wynik mógł być oglądany w szkołach czy na uczelniach, służąc celom edukacyjnym. Istotną wadą tej grupy metod jest bierny odbiorca. Nie ma tutaj żadnego sprzężenia zwrotnego, gdyż uczeń/student jest tylko widzem. Wiele filmów z lat 80. czy nawet 90. może razić także nieporadnością warsztatu filmowego z kolei te zrealizowane profesjonalnie były zawsze relatywnie drogie, zatem i mniej rozpowszechnione. Metody klasyczne, jako wspomagające proces nauczania, będą zapewne jeszcze długo używane i stale powstają w tej konwencji nowe filmy czy programy komputerowe. Dosyć często stanowią one współczesny typ instrukcji do późniejszych samodzielnych działań i są np. oferowane przez wyspecjalizowane firmy, dostarczające także zwierząt do sekcji. Można zatem zakupić w firmie Sargent-Welch 1 czy w konkurencyjnych Science Works, Neotek lub Science Kit & Boreal Laboratories programy edukacyjne do realnych sekcji ssaków i ich narządów, płazów, ryb, bezczaszkowców, mięczaków, owadów, pierścienic i jamochłonów (w ofercie jest okoń, małż, kalmar, langusta, pasikonik, dżdżownica i inne zwierzęta). Jak widać wybór jest dosyć szeroki a angielska wersja językowa stanowi coraz mniejszy problem także u polskiego odbiorcy relatywnie proste teksty biologiczne, obecne w tych programach, można wręcz wykorzystać do poszerzenia znajomości języka. Ponieważ nie zawsze podawane są nazwy łacińskie omawianych gatunków, warto sięgnąć do specjalistycznego słownika, np. DOMAŃSKI [1993] lub profilowanych słowników dostępnych w Internecie. W omawianym tutaj nurcie mieści się także darmowy program edukacyjny nastawiony na potrzeby szkoły o nazwie Cow s Eye Dissection ( Sekcja oka krowy ). Podzielona na 13 modułów, prosto omówiona i dobrze sfilmowana sekcja oka wołu, uzupełniona o elementy fizjologii widzenia, może być wykorzystana i w szkole, i na uczelni oraz ze względu na bezpłatność programu i umiarkowane wymagania sprzętowe także w domu, jako zadanie domowe. Nie wszystkie dostępne w Internecie programy spełniają jednak oczekiwania przyrodnika na pewno więcej można by się spodziewać po Owl pellet ( Wypluwki sów ), jeśli nawet przeznaczony jest dla młodych przyrodników-amatorów, tymczasem prezentowany schematyzowany rysunek nie pozwala nawet na elementarne oznaczenie zawartości wspomnianej wypluwki. 1 Adresy stron internetowych omawianych programów, a także cytowanych organizacji, producentów czy uczelni, zestawiono na końcu artykułu (przyp. autora).

7 SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE 47 Współczesne metody alternatywne Pod tą nazwą autorzy niniejszego artykułu rozumieją metody interaktywne, dające poczucie uczestnictwa w przeprowadzanej sekcji, gdzie sam program komputerowy narzuca działania do wykonania, które można wykonać albo dobrze, albo źle, a od wyniku zależy możliwość kontynuacji wirtualnej sekcji. Programy te oczywiście zawierają w sobie wszelkie pozytywne cechy metod klasycznych, tzn. obraz i komentarz, jednak nie pozwalają na pozostawanie biernym. FLEISCHMANN [2005] zwraca uwagę na dodatkowe możliwości oprogramowania do wirtualnych sekcji odpowiednio używane mogą służyć do pracy grupowej i na tej drodze wzmagać efektywność samego nauczania. Rozwiązania praktyczne Poszukiwanie programów Jak w wielu sprawach, lepiej nie wyważać otwartych drzwi i skorzystać przynajmniej na początku z gotowych rozwiązań. Najwięcej do zaoferowania w interesującym nas temacie mają witryny internetowe organizacji, propagujących metody alternatywne w miejsce doświadczeń na zwierzętach. Naszym zdaniem najlepsza jest w tym względzie holenderska strona o nazwie Netherlands Centre Alternatives to Animal Use (w skrócie NCA), ale istnieją oczywiście inne strony, np. Interniche (po polsku) czy Tierschutz Animal Welfare (po niemiecku). Na stronach tych zebrano zazwyczaj w oddzielnej zakładce (np. na stronie NCA jest to najpierw Links, a potem Education Models) konkretne adresy internetowe miejsc zakupu lub innej formy udostępnienia programów do wirtualnych sekcji. Co zatem można znaleźć w takim miejscu? Na stronie NCA pojawiają się łącza do: About biology Anatomically correct : the online cat dissection Cardiovascular lab videodisc Clive (Computer-aided Learning in Veterinary Education) DCM educational services Microsurgical developments foundation Pccal Pharmacy Consortium for Computer Aided Learning Rat dissection Rescue critters Sawbones Sniffy the virtual rat Training models by Sally Walshaw, VMD, Michigan state university The interactive frog dissection title page

8 48 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych frog dissections: virtual frog whole frog project digital frog froguts Jak widać, jest całkiem spory wybór, aczkolwiek nie wszystkie programy i łącza są jednakowo przydatne dla pracowni szkolnej czy wydziału przyrodniczego uczelni wyższej. Dostępne formy programów Jeśli zdecydujemy się na wejście na któreś z ww. stron, to prawie zawsze pierwszą opcją, jaką napotkamy, jest możliwość zakupu oprogramowania. Zakładamy jednak, że najpierw chcemy program poznać, ocenić jego przydatność, zorientować się, czy oferowana cena i forma licencji jest adekwatna dla naszych potrzeb i możliwości. Praktycznie wszystkie strony oferują wersje demonstracyjne oferowanych programów do wirtualnych sekcji, do ściągnięcia bezpośrednio na komputer albo do zamówienia w postaci płytki. Mimo ograniczonej funkcjonalności wersje demo są przydatne i pozwalają wyrobić sobie opinię o programie. Ciekawą formą, szczególnie przydatną dla szkół, jest możliwość wypożyczenia materiałów audiowizualnych dla nauczania anatomii, zootomii i fizjologii. Możliwość taka oferuje wspomniana już polska wersja strony Międzynarodowej sieci na rzecz humanitarnej edukacji InterNICHE, gdzie można znaleźć zarówno listę oferowanych pomocy dydaktycznych, jak i warunki samego wypożyczenia. Istnieje wreszcie szereg programów udostępnionych darmowo, trzeba jednak zawsze uważnie przeczytać warunki takiego udostępnienia, żeby nie naruszyć prawa. Wprowadzenie do wyszukiwarki wyrazów virtual dissection free program daje zaskakująco wiele trafień, nawet po odrzuceniu powtórzeń i anonsów reklamowych. Zachęcając czytelnika do samodzielnej zabawy, możemy podpowiedzieć sprawdzony adres. Online Dissections ze strony tej można wejść do kilku przykładowych sekcji i quizów anatomicznych. Oferowane tutaj możliwości są dosyć ograniczone czyli dość często pod nazwą sekcja kryje się kilka fotografii zwierzęcia, zaletą jednak tej strony jest aktualizacja łączy, szczególnie tych dotyczących uniwersytetów amerykańskich, które na swoich stronach oferują multimedialne pomoce dydaktyczne, mieszczące się raczej w opisywanej przez nas pierwszej grupie, klasycznych metod alternatywnych.

9 SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE 49 Przykłady rozwiązań Twórcy programów do wirtualnych sekcji przyjęli kilka rozwiązań, zarówno dydaktycznych, jak i informatycznych, zatem praktyczne przetestowanie konkretnego produktu, nawet w wersji demonstracyjnej, wymaga wstępnego przygotowania komputera i zainstalowania w nim sugerowanych programów pomocniczych i wtyczek. Są to jednak rozwiązania bezpieczne, a programy uzupełniające pochodzą zazwyczaj od znanych producentów. Najczęściej potrzebny jest inny, niż domyślnie zainstalowany odtwarzacz multimedialny (np. Quick Time Player ) oraz wtyczki Shockwawe Player i FlashPlayer. Virtual Pig Dissection Program jest dostępny ze strony Whitman College i pomyślany jest jako uporządkowana prezentacja obrazów, ze sprawdzianami w postaci quizów. Używane fotografie są bogate w szczegóły, posegregowane w rozdziały poświęcone budowie poszczególnych układów narządów, a każdy widoczny element jest nazwany. Świnia jako obiekt sekcji jest przydatna nie tylko przyszłym weterynarzom z programu mogą skorzystać z powodzeniem i uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, i studenci kierunków przyrodniczych. Fetal Pig Dissection Opracowanie takiego programu do wirtualnej sekcji wynika najpewniej z próby zastąpienia lub uzupełnienia rzeczywistej sekcji płodów świni produktu ubocznego przemysłu mięsnego. Sama konstrukcja dydaktyczna i informatyczna przypomina rozwiązanie omówione wyżej. Program jest dostępny ze strony Fetal Pig Dissection: i zawiera bardzo dobre zdjęcia, szczegółowe zdjęcia. Uzupełnieniem programu jest prezentacja w Power Point, pozwalającą na samodzielne nazywanie zaznaczonych struktur i sprawdzenie potem poprawnych odpowiedzi. Virtual Frog Dissection Kit W tym interaktywnym programie de facto tylko ogląda się wirtualną żabę o imieniu Fluffy. Na ekranie powitalnym widzimy ją w całej okazałości, natomiast kolejne wyczyszczenie wstępnie zaznaczonych pól pozbawia Fluffy określonych narządów. Pomysłem dydaktycznym jest zatem w tym przypadku metoda eliminacji. Obraz można także obracać, uzyskując widoki z różnych stron. Program jest dostępny ze strony Virtual Frog Dissection Kit: Omówiony program jest częścią większego projektu o nazwie Computer-Enhanced Science Education: The Whole Frog Project, dostępnego na stronie i można w tym miejscu zapoznać się z samym pomysłem dydaktycznym i sposobem jego praktycznej realizacji.

10 50 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych Froguts Na stronie można dotrzeć do zakładki Demos, a stamtąd rozpocząć przygodę z programem zgrabnie imitującym prawdziwą sekcję żaby. Zostaniemy wyposażeni w wirtualne nożyczki, skalpel szpilki, lupę i szereg innych narzędzi pomocniczych. Postępując zgodnie z instrukcjami pojawiającymi się na ekranie, najpierw przyszpilamy kończyny w wyznaczonych punktach, potem wskazujemy brzuch, prowadzimy cięcie wirtualnym skalpelem po wskazanych liniach, rozchylamy i mocujemy przecięte powłoki, rozcinamy wirtualnymi nożyczkami klatkę piersiową i wreszcie oglądamy w powiększeniu wirtualnej lupy odsłonięte organy, odhaczając je na liście, która się pojawia. Program koryguje nasze niewprawne działania, prowadząc właściwie skalpel czy nożyczki. Korzystając z tej samej zakładki możemy zapoznać się z morfologią kalmara. Digital Frog ( Wirtualna żaba ) udane wdrożenie na Uniwersytecie Śląskim W roku 2005, staraniem Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytetu Śląskiego i przy wsparciu finansowym Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Katowicach zakupiono, a w roku 2006 w pełni udostępniono studentom sieciową wersję programu Digital Frog, którego producentem jest kanadyjska firma Digital Frog International. Program jest dostępny dla studentów i pracowników Uniwersytetu ze strony www Biblioteki Głównej UŚ poprzez zakładkę Bazy danych. Ze stanowisk komputerowych zlokalizowanych na uczelni należy skorzystać z bazy System Infoware CD/HD (logowanie wg kodu wydziału, widocznego w wykazie Użytkownicy systemu Infoware). Z kolei użytkownicy systemu OneLog, po zalogowaniu się do tego systemu, mogą skorzystać z programu Digital Frog z dowolnego komputera. Potencjalni użytkownicy spoza Uniwersytetu Śląskiego mogą mieć dostęp do wersji demonstracyjnej programu, do ściągnięcia ze strony producenta poleceniem Get DemoWare. Wersja demonstracyjna (aktualnie jest to The Digital Frog 2 ) nie oferuje oczywiście wszystkich możliwości programu, ale i tak jest całkiem bogata, mogąc służyć z powodzeniem w szkole jako wprowadzenie do wirtualnej sekcji. Omawiany program prezentuje jeszcze inne, niż wcześniej omówione, praktyczne podejście do przeprowadzania wirtualnej sekcji. Jest oczywiście interaktywny, nakazując wykonanie określonych czynności i wymuszając ich minimalną jakość, jednak dodatkowym założeniem twórców było niepoprzestanie na sekcji odsłonięcie każdego narządu pozwala na otwarcie bramki wiedzy prowadzącej do zbioru multimedialnych informacji anatomicznych i fizjologicznych. Ta cecha programu powoduje, że jest on cenną pomocą w nauczaniu, bo podawane informacje, uzupełnione o schematy i fotografie, nie są skrajnie skrótowe, jak w wielu innych

11 SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE 51 rozwiązaniach, ale przynajmniej w odniesieniu do niektórych układów narządów odpowiadają nawet potrzebom studenta studiów 1. stopnia. Żaba, która w końcu jest podmiotem i przedmiotem programu, jest pokazana w szerszym, ekologicznym kontekście. Co zatem napotka użytkownik? Po otwarciu programu z panelu startowego możemy wybrać sekcję, anatomię, ekologię lub quick tour, dla krótkiego zaznajomienia się z całością. Gdy wybierzemy sekcję, to po zapoznaniu się z budową zewnętrzną przechodzimy do właściwej, wirtualnej sekcji, gdzie możemy kroić głowę, tułów i nogi. Na ekranie pojawiają się punkty, pomiędzy którymi mamy przeprowadzić cięcie (wskaźnik myszy zamienia się w skalpel), a wyrozumiały program trochę koryguje nasze nieprecyzyjne cięcia. Wykonanie kolejnego polecenia pozwala na obejrzenie w okienku fragmentu sfilmowanej, prawdziwej sekcji prowadzonej wg schematu, jaki usiłowaliśmy odtworzyć wirtualnie. Kolejne kroki wyglądają podobnie, a podwójne kliknięcie w jakikolwiek odsłonięty organ uruchamia sprofilowany zestaw informacji anatomicznych i fizjologicznych. Otwarcie anatomii pozwala na dostęp do 8 podrozdziałów, zbudowanych hierarchicznie i wzbogaconych szeregiem multimediów. Z kolei ekologia to właściwie pełnia historia naturalna żaby, także wzbogacona multimedialnie, gdzie wiele jej zachowań możemy podejrzeć na towarzyszących tekstowi plikach video. Pożytecznym rozwiązaniem jest korzystanie z funkcji zakładka (bookmark), pozwalającej na ułożenie naszej własnej sekwencji działań na żabie, np. dla celów prezentacji jakiegoś tematu, opartego na programie Digital Frog. Zważywszy na całkiem spory zakres dostępnego w programie materiału, taka prezentacja może dotyczyć nie tylko anatomii funkcjonalnej, ale i wielu zagadnień fizjologicznych. Jak już o tym wspominaliśmy, dodatkową wartością także tego programu jest język angielski, na tyle prosty, aby rozumieć polecenia, a z drugiej strony odzwierciedlający bogactwo poruszanych zagadnień. Podsumowanie W artykule omówiliśmy kilka praktycznych rozwiązań, kierując się przede wszystkim dostępnością programów, czy to w wersji pełnej, czy przynajmniej bezpłatnych wersji demonstracyjnych. Dla profesjonalnego użytku potrzebne jest oczywiście albo wypożyczenie, albo zakup oprogramowania, dlatego podaliśmy i adresy stron producentów, i adres fundacji zajmującej się wypożyczaniem programów dla szkół. Uważny czytelnik zapewne zauważył, że na cytowanej przez nas stronie NCA istnieją łącza i do innych, niż omówionych w artykule, programów do wirtualnych sekcji. Mamy nadzieję, że rozbudzona przez lekturę ciekawość sprowokuje czytelnika do własnych poszukiwań w Internecie, tym bardziej, że jest to medium ulotne i nie możemy zagwarantować, że wszystkie cytowane przez nas adresy będą aktywne w chwili, kiedy ktoś zechce z nich skorzystać.

12 52 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych Piśmiennictwo Pozycje podręcznikowe i artykuły 1. DOMAŃSKI P. 1993: Szkolny słownik zoologiczny. Delta, Warszawa. 2. FLEISCHMANN K.R. 2005: Virtual Dissection and Physical Collaboration. First Monday, 10 (5): strony nienumerowane. Adres internetowy artykułu: 3. GIELECKI J., ŻURADA A., GAJDA G. 2005: Multimedialny Atlas Anatomii Polsko Łacińsko Angielski. Kości, stawy i więzadła. Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław. 4. HERRON J.D. 2000: Lekcja chemii. O skutecznym sposobie uczenia. WN PWN, Warszawa. 5. JASIŃSKI A. 1973: Zootomia kręgowców. PWN, Warszawa. 6. JUKES N., CHIUIA M. 2003: From Guinea Pig to Computer Mouse. InterNICHE. Polskie tłumaczenie, pod tytułem Od królika doświadczalnego do myszki komputerowej ukazuje się sukcesywnie na stronie Stowarzyszenia Empatia: 7. KUBIK I., KLIMASZEWSKI S.M. 1969: Podręcznik zootomii. PWN, Warszawa. 8. LYEN K. 2004: Virtual Dissection. Bravenet Web Journal: strony nienumerowane. Adres internetowy artykułu 9. ŁASZCZYCA M., ŁASZCZYCA P., DOLEŻYCH B., KĘDZIORSKI A. 1996: Ćwiczenia z fizjologii człowieka. Biologia w Szkole, 49(4): ORCHEL A., DOLEŻYCH B. 1999: Insect s gut as an effective alternative model for intestinal physiology teaching. J. Physiol. Pharmacol. 50 (supp. 1): PATON W. 1997: Człowiek i mysz. Badania medyczne na zwierzętach. WN PWN, Warszawa. Adresy stron internetowych Wymienione niżej adresy wielokrotnie weryfikowaliśmy, ale czytelnika zapewnić możemy jedynie, że wszystkie łącza były aktywne w lipcu 2006, kiedy kończyliśmy pisać ten artykuł. 1. Animals in Education: 2. Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego: 3. Cow s Eye Dissection: 4. Digital Frog International: 5. Fetal Pig Dissection: 6. Froguts: 7. InterNICHE: 8. NCA: 9. Neotek: Online Dissections: Owl pellet: Sargent-Welch: Science Kit & Boreal Laboratories: Science Works, Inc.: Stowarzyszenie Empatia: The Whole Frog Project: Tierschutz Animal Welfare:

13 SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE Virtual Frog Dissection Kit: Vitryna kwartalnik Krajowego Centrum Metod Alternatywnych do Oceny Toksyczności: Whitman College: Abstract Virtual Frog and Virtual Lancet animal dissections online Bogdan Dolezych 2, Stanisława Dolezych Dissection being an inherent way of teaching anatomy of both the man and the animal is a real problem which encounters each medical school and faculty of biology at university. On the one hand the necessity of gaining practical skills and experience in dissection and on the other hand the ethical aspects and tight law restrictions on carrying on experiments on animals caused search for methods of effective solving these problems. The progress of science and technology turned out the ally. Now many computer programmes and free internet links are available and their accessibility is becoming increasingly common. Authors give some examples of them. One of the mentioned above programmes The Digital Frog has been launched at the University of Silesia recently. Despite the objective limits of the alternative methods they can serve as a useful tool at different levels of education. Key words: virtual dissection, Digital Frog, ethics in experiments on animals This article was published by Centre for Studies on Human and Natural Environment University of Silesia, Katowice in Problems of the Environment and Its Protection, part University of Silesia, Katowice, Poland. All rights reserved. Citation in English: Dolezych B., Dolezych S Virtual Frog and Virtual Lancet animal dissections online. In: Nakonieczny M. and Migula P. (eds.) Problems of the Environment and Its Protection, part 14. Publishing House Graf, Chorzow, pp Cytowanie po polsku: Doleżych B., Doleżych S Wirtualna żaba i wirtualny skalpel sekcje zwierząt on-line W: Nakonieczny M. i Migula P. (red.) Problemy środowiska i jego ochrony, część 14. Wyd. ZUP Graf Chorzów, str Authors address Department of Animal Physiology and Ecotoxicology, University of Silesia, Bankowa 9, Katowice, Poland; dolezych@us.edu.pl